گذری بر تاریخ دانش دندان پزشکی:

تاریخ علم شناخت و بررسی هر شاخه ی دانش و زیر گروه های آن را روش مند می سازد و راه دسترسی به آن را هموار و آسان می کند و از آن جا که انسان در گذر دوران های پیش از تاریخ تاکنون برای رسیدن به فرهنگ و تمدن، با فراز و فرودهایی برخورد داشته است، بی گمان در زمینه ی تاریخ پزشکی دندان پزشکی نیز همین راه را پیموده است که می توان آن را از کهن ترین دست آوردهای او به شمار آورد. این دست آوردهای این دانش آرام آرام و بیشتر از راه آزمون و خطا شکل گرفت سپس با پژوهش دانشمندان گوشه گوشه ی جهان با شیوه ی زندگی گوناگون، پیشرفت کرد و در این راه دست خوش دگرگونی ها و نوآوری هایی گسترده شد.
سنگ نبشته های کلدانیان و سومریان و آشوریان که تاریخ و تمدنی آمیخته با ایران زمین دارند، گواهی بر برداشته شدن نخستین گام های هنر و دانش دندانپزشکی در سرزمین های خاور نزدیک و خاورمیانه است.
کهن پزشکان میان رودان، دستورهای گوناگونی برای درمان و آرام کردن دردهای دندانی داشتند. ایشان گزاره ای از دردهای گوناگون دندانی داشته اند و درمان هایی برای هر کدام آن ها سفارش داده اند که همه ی آن ها با روش های جادویی همراه است و برخی از آنها نیز با کار کلینیکی، همراه بوده است. نمونه ی آن برای راندن کرم دندان است که بیمار باید افزون بر نیایش و نماز، به کشیدن دندان نیز روی آورد. ما نمونه ی آن را در نگاشته ی پزشکی چنین می بینیم که گویا آماسی در کار است و این آماس می خواهد سراسر تن را فراگیرد:« آماس سر، و دست ها و پاها، پیوندی با بیماری دندان ها دارد. درد و بیماری پس از بیرون آوردن دندان آسیب دیده، از میان خواهد رفت و بیمار رو به بهبودی گام برخواهد داشت.»(محرابی1- 117).
تاریخ دندانپزشکی از آغاز تاریخ میلادی تا پایان سده ی یازدهم آن، برگرفته از دانش روزگار کهن و زیر تأثیر آشکار پزشکی دوران اسلامی می باشد. برخی از این درمان ها بسیار نادرست و خرافاتی می باشند. بیشتر درمان ها در راستای کشیدن دندان و آن نیز شکستن تاج دندان بوده است تا درمانگر بتواند درد آن را بدین گونه آرام سازد و همواره پایانه ی هرگونه درمان، نیایش و خواهش از بزرگان دین برای یافتن درمان معجزه آسا می باشد.
همواره کشیدن دندان، و شکافتن آماس و دمل، رگ زدن و حجامت و بریدن اندام ها و برخی کارهای سرپایی کارد پزشکی را آرایشگران، و شکسته بندان انجام می دادند، و کار دارو درمانی را عطاران، داروسازان و حکیمان و برخی از بانوان پیر که در این راه دستی پیدا کرده بودند، بردوش داشتند. البته دجالان و فریب کاران نیز در راه فریب مردم به سودجویی های خودشان نیز دست می یافتند.
دندان پزشکی ایران زمین بر بستری از دانش و هنر به درازای تاریخ پزشکی آرمیده است. آگاهی ما از این دانش در پیش از اسلام بسیار اندک است و تنها بر پایه ی سفارش ها و پند و اندرزهای زرتشت در وندیداد و کتاب تورات بسنده شده است.
کتاب وندیداد هیچ گونه سخنی آشکاری درباره ی بیماری های دهان و دندان ندارد ولی تنها در بند 29 از فرگرد دوم این کتاب، اهورامزدا به جمشید جم سفارش می کند تا از آمدن تباه دندانان به پناهگاه « ورجمکرد» جلوگیری کند. گویا در آن دوران به جهت ویژگی های رژیم خوراکی میزان پوسیدگی و تباهی دندان اندک بوده است که اهورمزدا از جم می خواهد که تباه دندانان را به پناهگاهی راه ندهد که آن را برای ایستادگی در برابر سختی زمستان کشنده ای که ملکوس دیو پدید آورده است، ساخته اند. گویا از سوی دیگر این گونه دیده می شود که بایستی این تباهی به گستردگی در نزد شماری اندک کسانی که تباه دندان انند، نمایان باشد. چه بسا ممکن است دستورهای بهداشتی درمانی در مورد دهان و دندان از مجموعه ی اوستا بوده باشد که اکنون نابود شده است. همچنین در ابان یشت بند 93 یاد شده است: من در مراسم زوَری حاضر نمی شوم که برای من کور، کر، کوتاه قد، بی شعور، مصروع، و نه کسانی که به گواهی بینندگان همه نشانه هایی دارند که با آن ها بی شعور شناخته می شوند،‌ و نیز فدیه می دهند. و همچنین نه کسی که از پشت گوژ است و نه آن که از سینه گوژ است و نه یک کوتاه قامت و نه کسی که دندان هایش بدترکیب و درهم روییده است،‌ نباید از این زْوَر من بیاشامد(خدابخشی40).
یافته شدن جمجمه ی دختری در شهر سوخته که دیرینگی آن به 2800 سال پیش از میلاد می رسد، نشانی از جراحی بر روی جمجمه ی او دیده می شود همچنین پژوهشگران با کاوش در شهر سوخته بدین نتیجه رسیده اند که بیش از پنج هزار سال پیش ایرانیان سازنده ی پروتز چشم بوده اند (شهروینی101، 100)؛ بنابراین، می توان برداشت کرد که آن ها سازنده ی برخی پروتزهای ساده ی دندانی نیز بوده اند.
دانش دندان پزشکی در کوران شکوفایی رشته های گوناگون پزشکی در گندی شاپور( 533-583م)جایگاهی والا داشت و گروهی از موبدان دانشمند در تالارهای ویژه اش این رشته را آموزش می دادند که پس از دو سده سکوت و استوار شدن فرهنگ و تمدن اسلامی، بخش های از دانشگاه گندی شاپور به بغداد رهسپار شد و آموزگارانی بزرگ چون خاندان بختیشوع و ماسویه و شاپور و سهل و بنی موسی و دانش آموختگان گندی شاپور چون خاندان حنین و گروه حرانی ها در ساخت و گسترش این کانون فرهنگی سهم به سزایی داشتند؛ بنابراین می توان گفت که دانش دندان پزشکی از روزگار خسرو انوشیروان(531-579م) تا چندین سده پس از اسلام در گندی شاپور آموزش داده می شد و کارآمدی چشم گیر داشت( شهروینی156، 209).
نخستین کتاب جداگانه ای که درباره ی بهداشت دهان و دندان نوشته شده است با نام کتاب فی السواک و السنونات مسواک و دهان شویه ها از آن یوحنا فرزند ماسویه( د 243ق) می باشد که اکنون این دست نوشته در جایی یافت نمی شود (عیون، ج2، 136). هم چنین قسطا فرزند لوقا کتابی با نام رساله فی الضرس دارد که درباره ی کُندی دندان هاست، گویا در کتابخانه ی ایاصوفیه نگاهداری می شود(تاریخ نگارش ها، 367). مقاله فی حفظ الاسنان و استصلاحها نگاشته ی بوزید حنین فرزند اسحاق عبادی( 195-260ق) نیز کتابی جداگانه نویسی شده در دانش دندان پزشکی است. ابن ندیم(297-385ق) در کتاب فهرست و یا فوز العلوم، نامش را کتاب الاسنان و لثه(فهرست ف، 525)نامیده است و ابن ابی اصیبعه (600-668ق) در عیون الانباء فی طبقات الاطباء آن را به نام فی حفظ الاسنان و لثه( عیون، ج2، 164) و سزگین آن را قول فی حفظ الاسنان و لثه( تاریخ نگارش ها، 337) یاد می کند.
بوعلی سینا( 370-428ق) اندیشمندی ایرانی تبار و فیلسوفی پزشک و حکیمی بزرگ و فرزانه ای عارف، بخش هایی از کتاب گسترده نویسی شده ی قانون فی الطب خود را برای دیدگاه های دندان پزشکی خویش گذاشته است که در برگیرنده ی: بخش هایی از کالبدشناسی و ریخت شناسی و فیزیولوژی اندام های سر و گردن، و بیماری های دهان و دندان و داروهای تکی و ترکیبی مانند: سرشته ها و پودرها و دهانشویه ها مکیدنی ها، مرهم های گوناگون برای پر کردن دندان و بی درد کردن آن که گونه ای عصب کشی[ روت کانال تراپی] است که بخشی از درمان ریشه می باشد و برای بیماری های لثه و آفت و برفک و دیگر بافت های نرم دهان می باشد. همچنین دستورهای بهداشتی و وسایل پاییدن دهان و دندان مانند مسواک و خلال دندان از گیاهان گوناگون است.
آرمانم در گردآوری این مقاله بررسی سنجش گونه ی بخش هایی گوناگون از دانش دندان پزشکی از دیدگاه ابن سینا(370-428ق)‌با دیدگاه های رازی(251-313ق) در این زمینه با فاصله ی بیش از یک صد بیست سال از زایش این دو اندیشمند بزرگ ایرانی، از یکدیگر است. شایسته است، پژوهشگران دندان پزشک به بررسی و سنجش موضوعی هر بخش دانش دندان پزشکی در این یک سده بپردازند و ریزبینانه و موشکافانه به ارزش یابی دیدگاه های این دو دانشمند بزرگ ایرانی تبار در هزار سال پیش روی آورند و از این جایگاه به شناختی گسترده در تاریخ دانش دندان پزشکی دست یابند؛ زیرا، همواره تاریخ هر دانش چشم و چراغ راه آینده آن خواهد بود. از این رو، بر آن شدم تا دیدگاه های ابن سینا از کتاب قانون فی الطب او را به عنوان کانون مقاله، در متن بیاورم و در پانوشت دیدگاه های رازی را از کتاب های منصوری فی الطب و کتاب سوم حاوی الطب فی امراض الاذن و الانف و الاسنان به عنوان گواه یاد کنم.
انگیزه ی گزینش این دو کتاب از رازی، ‌از آن روست که بخش کالبدشناسی را رازی در کتاب منصوری فی الطب به گستردگی یاد کرده است. هم چنین بیش از دو سوم کتاب سوم حاوی فی الطب در به اره ی بیماری های گوناگون دندان و بافت های نرم و سخت دهان و چگونگی پاییدن تندرستی دندان ها می باشد.

کالبدشناسی و ریخت شناسی و فیزیولوژی اندام های سر و گردن

کالبدشناسی استخوان های آرواره

* مرز آرواره ی بالا:
درزی میان آرواره و استخوان پیشانی در بخش بالا است که از زیر ابرو می گذرد و از یک گیجگاه به گیجگاه دیگر می رسد و پایین در دو سوی رستنگاه دندان ها، درزی است که از گوش می آید و در میان آرواره و استخوان میخی[ شب پره ای] قرار می گیرد که در پشت دندان های آسیاست.
* درزهای درونی:
یک درز کام دهان را از درازا دو نیم می کند. درز دیگری از میان دو ابرو آغاز می شود و میان دو دندان پیشین می رود. درز سوم با درز دوم از یک جا آغاز می شود، ولی از ‌آن دور می گردد سپس سرازیر می شود و از سو راست تا میان رستنگاه دندان های لاترال[ کناری] و نیش ادامه می یابد. درز چهارم همانند درز سوم و در سمت چپ است.
در میان رستنگاه دندان های نامبرده دو استخوان مثلثی وجود دارد که قاعده ی آن ها در رستنگاه دندان ها نیست، اما درزی متقاطع که به تقاطع می گذرند و به محل هائی که ذکر شده می رسند.
در پایین هر دو استخوان مثلثی دو استخوان وجود دارد که بین قاعده دو مثلث و رستنگاه دندان ها محصور هستند و دو تا از آن درزهای جانبی، یکی از آن دو استخوان را، دو استخوانی که در دو سوی درز میانی قرار دارند، از دیگری جدا می کنند. در چنین وضعی این [ دو استخوان] با درز جداکننده دو زاویه قائمه به وجود می آورند و در رستنگاه[ ریشه] دندان های نیش زاویه حاده و در سوراخ های بینی زاویه منفرجه می سازند.
از درزهای آرواره ی بالایی درز دیگری از درز مشترک بالاتر به سوی چشم، پایین می آید وقتی که به گودی چشم رسید سه شاخه می شود: شاخه ای از زیر درزی که با پیشانی مشترک است و بالای گودی چشم است گذر می کند و به ابرو می رسد. شاخه ی دوم پایین تر از آن و بی آن که به گودی چشم برسد خود را به ابرو می رساند و شاخه سوم پس از آن که وارد گودی چشم شد تا ابرو ادامه می یابد. هر بخشی از آن ها که نسبت به درزی که زیر ابروست پایین تر است، ‌از محلی که در زیر ابروست بالاتر با آن تماس دارد، دورتر است(1)(اقانون ف، ج1، 60؛ قانون ع، ج1، 70).

دندان ها

شمار دندان ها سی و دوتاست. کسانی چهار دندان عقل ندارند؛ بنابراین، شمار دندان هایشان بیست و هشت تاست.
دو دندان پیشین در بالا و دو تا در پایین، دو دندان لاترال یا کناری در بالا و دو تا در پایین که برای بریدن هستند، دو نیش بالا و دو نیش پایین که کارشان شکستن است و در هر سو فک چهار تا پنج آسیا در بالا و به همان شمار در پایین که برای آرد کردن هستند و مجموعاً سی و دو یا بیست و هشت دندان می باشند. دندان عقل غالباً در دوره بالندگی که از سن بلوغ تا سن رکود است می روید. سن رکود تا نزدیک سی سالگی است و از این رو، آن ها را دندان های حلم( رویای سکسی)‌می گویند(2)(قانون ف، ج1، 62؛ قانون ع، ج1، 71؛ دانش پزشکی، 416).
دندان ها دارای ریشه و همچنین نوک های تیز هستند و در داخل سوراخ های دندانی بر روی هر دو آرواره جای گرفته اند. در کناره ی هر جایگاه دندانی زائده ی گردی است و استخوان کوچکی بر آن روییده است که دندان ها را دربرمی گیرد و آن ها استوار می سازد. هر یک از دندان ها، به جز آسیاها دارای یک ریشه هستند، لیکن هر یک از آسیاهای آرواره ی زیرین دارای دست کم دو ریشه اند و گاهی به ویژه دندان عقل سه ریشه داشته باشد. هر یک از آسیاهای آرواره ی بالایی دست کم سه ریشه دارد و گاهی به ویژه دندان عقل دارای چهار ریشه است.(3)
افزایش ریشه در آسیاهای بالایی به جهت بزرگی آن ها و کار بیشتر آن ها است و چون رو به پایین قرار دارند سنگینی آن ها را به جهت مخالف گرایش می دهد، در صورتی که در آسیاهای آرواره ی زیرین این سنگینی مخالف مرکز نیست.(4)
استخوان ها به جز دندان ها حس ندارند. جالینوس گوید: آزمودن گواهی می دهد که دندان ها حس دارند و این حس به وسیله نیرویی در آن ها ساخته شده است که از سوی مغز به کمک آن ها می آید تا گرما را از سرما بشناسند( قانون ف، ج1، 63؛ قانون ع، 72؛ دندان پزشکی، 417).

گند دهان

1) از عفونت لثه یا سست شدن لثه یا عفونت بیخ دندان است که آسیب به دندان رسانیده باشد؛
2) و یا آن که از بدی آمیزه ی[‌سوءالمزاج] پوست دهان است که نموری ندارد، چنین بدی آمیزه ای بیشتر از گونه ی گرم است؛
3) و یا از دهان شکمبه است که آمیختگی[خلط] گندیده در دهانه ی شکمبه گیر کرده باشد که آن از گونه ی زردابی و یا بلغمی خواهد بود؛
4)و یا از اطراف ریه می باشد چنان که در بیماران سلی دیده می شود(5)؛
* درمان:
اگر از لثه و گوشت میان دندان ها باشد، باید در پاکسازی دندان ها کوشش کرد، با سرکه و آب بشویید، اگر بهره نداد و گندیدگی بسیار باشد، باید پس از آن، میوه ی گز[ طرفاء] و عاقرقرحا و سداب و ساذج و عود و مصطکی و پوست اترج و قرنفل بجود. صبر و مرّ و جز آن را بر لثه گذارد، سرکه ی پیازدشتی دهان شویه ی کند و با انیسون و یا شراب شیرین آن را مالش دهند و بر روی آن بمالند(6) و هر آینه آسیب بیشتر باشد، مویزک را بخایند و آب آن را بیرون اندازند و اگر باز هم بهره ای نداشت و گند دهان آشکارتر شود، داروی زیر را به کار برد:
* گزاره ی دارو:
سوخته ی زاج یک جزو، بیخ سوسن و زعفران هریک نیم جزو، با عسل بسرشد و قرص گردد و به کار برد و پس آن با سرکه ی ناب و یا آمیخته با گلاب دهان شویه کند و یا دارویی نیرومندتر، مانند داروی زیر برگزیند:
* داروی نیرومندتر:
سوخته ی کاغذ سه درهم، زرنیخ دو و نیم درم، سُک و سماق و زنگبیل و فلفل سوخته و قرص فلدفیون از هریک دو درم برگیرد و بر روی دندان و لثه بمالد و بچسباند و بر روی آن پارچه ای کتانی نهد.
اگر شخار[قلی] را به تنهایی بر روی گوشت گندیده ی دهان نهد، آن را برخواهد کند و گوشت تازه خواهد رویاند.
* گزاره ی دارویی آزموده شده:
اقاقیا، زرنیخ سرخ، زرنیخ زرد، آهک، شب[ زاگ بلور] را با سرکه قرصی سازند و در عسل آب یا پخته ی ابهل[ میوه ی سرو کوهی] به ساید و به کار برد و اگر گندیدگی در خود دندان باشد و در یک بخشی از آن باشد، باید آن بخش را با سوهانی بتراشد و بردارد و چنانچه بیخ دندان را فراگرفته باشد، باید آن را بکشد.
اگر سستی در گوشت لثه، انگیزه ی گندیدگی باشد، درمان آن با داروهای بند آورنده انجام پذیر است.
اگر از آمیختگی زردابی گندیده ی گردآمده در شکمبه و یا در پوست دهان باشد، دارویی سودمندتر از خوردن ناشتای زردآلوی تازه و هم چنین خربزه و یا خیار و یا هلو نمی باشد و اگر زردآلو و یا هلوی تازه در دسترس نباشد، خیسانده ی خشک آن ها، به ویژه زردآلوی خشک را ناشتا بخورد. هم چنین کاربرد تلخان[ سویق] و شکر و آب یخ سودمند خواهد بود و نیز حب صبر که در اقربادین یاد کردیم، خوب می باشد.
باید خوراکش از گونه ی سردی بخش باشد که زرداب ساز نباشد.
* اگر آمیختگی بلغمی است:
نخست بالا آورد، آن گاه ایاره های پاک سازی کننده ی دهانه ی شکمبه به کار برد. هم چنین اطریفل کوچک و زنگبیل پرورده، و ماهیابه[ صحنات] بخورد و خوراکش از گونه ی سرخ شده در تابه باشد و نوشیدن آب را بکاهد و از خوردن میوه و سبزی های تازه بپرهیزد و مسواک خود را از چوب درخت های تلخ و بندآورنده، مانند اراک و زیتون برگزیند.
اگر هر روز صبح برگ آس و مویز از دانه تهی شده را به اندازه ی یک گردوکی و یا به همان اندازه از جوزالسرو[ میوه ی سرو] و ابهل و مویز بخورد، به رایش سودمند خواهد بود. هم چنین خوردن دانه ی [حب] خوب است.
* گزاره ی دارویی دیگر:
فوفل و قرنفل و خولنجان هر یک نیم درم، مشک و کافور، هرکدام یک دانگ، عاقرقرحا یک درم، صبر سه درم، ‌خردل یک درم با شرابی سیاه غلیظ بیامیزد و حبی بسازد(7).
* داروهای تکی آزموده شده:
کندر، عود هندی، قرفه، پوست اترج، گُل سرخ، کافور، صندل، میخک[ قرنفل]، کبابه، مصطکی، چارگون[ بسباسه]، جوزبوا، بیخ گورگیاه[اذخر]، ارمال، اشنه، ناخن پریان[ اظفارالطیب]، قاقله، فلنجمشق، سنبل، نارمشک، زنگبیل و دیگر داروهای تکی است.
باید داروهای تکی یاد شده را با می به و می سوسن و افشره ی اترج به سرشید(8)(قانون ف، ج3، 336؛ قانون ع، ج2، 312-314؛ دندان پزشکی، 482-484).

گفتاری درباره ی دندان ها

درمانگران همواره باید درباره ی آگاهی هایی که از دندان و کالبدشناسی و فیزیولوژی آن در گذشته دادیم، بیندیشند و آن را به خوبی فراگیرند و بدانند که دندان ها جزو استخوان هایی هستند که با عصب های نرمی که از مغز می آیند، دارای حسگرهایی می شوند. هرگاه به درد آیند، احساس تپش و پریدگی و گاهی خارش و غلغلک در آن ها پدید می آید و گاهی بیماری هایی از گونه ی سستی و ناآرامی و برکندگی و برآمدگی و دگرگونی رنگ در خود دندان یا در مینای دندان و دردناکی و خوردگی و گندیدگی و شکستگی در آن ها رخ می دهد.
گاهی بسیار دردناک می شوند و زمانی به خارش می افتند و پاره ای دچار کندی می گردند که گونه ای دردناکی است و گاهی ناتوان از جویدن خوراکی های شیرین و یا ترش مزه می شوند و زمانی از گرمی و یا سردی و یا از هر دو با هم آزار می بینند. هم چنین گاهی دچار دگرگونی در اندازه می شوند، درازتر و بزرگتر، و یا ساییده شده و کوچکتر می شوند، گاهی به آماس هایی گرفتار می شوند و این شگفت آور نیست، هر اندامی که به وسیله ی خوراکی های بالنده، دراز شود، باید پذیرای درازشدگی و کشیدگی ماهیچه ها نیز باشد.
هر آینه دندان ها پذیرای فزونی های رخنه پذیر به درون خودشان نبودند، هرگز دچار دگرگونی رنگ نمی شدند و به رنگ سبز و سیاه درنمی آمدند، که ایندرگونی رنگ از فزونی های رخنه پذیر به درونشان می باشد.
همواره دندان آمادگی بالندگی و افزایش را دارا هستند که جای ساییدگیشان را پر کند. همیشه دندان هایی که دندان روبرویشان افتاده یا کشیده شده، درازتر از اندازه می شوند؛ زیرا، ساییدگی با دندان روبرو ندارند.
و بدان! که از لثه می توان رنگ و آمیزه ی دندان را شناخت، زردی رنگ آن از آمیزه ی زردابی و سپیدی آن از بلغمی و سرخیش از خون و سیاهی و کدر و بدرنگ آن از تلخابی بودن است(قانون ف، ج3، 338؛ قانون ع، ج2، 3؛ دندان پزشکی، 15؛ 485-482).

بهداشت دندان

کسی که بخواهد دندانی تندرست داشته باشد، باید هشت کار انجام دهد:
1) از بسیار خوردن خوراکی و نوشیدنی هایی که بی درنگ در شکمبه تباه می شوند، مانند شیر، ماهی نمک سود، ماهیابه خودداری ورزد،‌یا از کاربرد نادرست و نابجای خوراکی ها بپرهیزد؛
2) پافشاری بر بالا آوردن نکند و به ویژه اگر بالاآوردنی ها ترش باشند؛
3) از هرگونه جویدنی چسبنده، به ویژه اگر شیرین باشد مانند: حلوای مغزی[ناطف] و انجیر بپرهیزد؛
4)از شکاندن چیزهای سخت دوری ورزد؛
5) از به کار بردن کندکننده های دندانی دوری جوید؛
6) از به کار بردن چیزهای بسیار سرد و به ویژه سرد بر گرم و بسیار گرم و به ویژه گرم بر سرد بپرهیزد؛
7) همیشه به وسیله ی خلال، دندان ها را پاک کند اما نه به اندازه ای که زیان به گوشت میان دندان ها برساند و گوشت را بیرون بیاورد و دندان را لق نماید؛
8)از چیزهایی که آسیب رسان به دندان ها هستند، مانند: تره که برای دندان و لثه بسیار بد است و جز آن بپرهیزد(9)؛
در مسواک کردن باید میانه وری کند، کاری نشود که درخشندگی مینای دندان را از بین ببرد، که آن گاه از مواد سرازیر شده و بخارهای بالارو از شکمبه تأثیر پذیرد و انگیزه ی نابودی آن گردد. اگر مسواک زدن به اندازه ی میانه باشد، دندان را جلا دهد و نیرو بخشد و درخشان تر کند و گوشت میان دندان ها را سفت کند و از کندی جلوگیری نماید و دهان را خوشبو گرداند. بهترین چوب مسواک آن است که گیرندگی و تلخی در آن باشد.(10)
اگر نیاز به سردی بخشیدن به دندان باشد باید هنگام خواب روغن گُل سرخ و اگر نیاز به گرمی باشد روغن به ان و ناردین بر دندان مالد. گاهی نیاز به هر دو می باشد، بهتر آن است که اگر به سردی نیاز است، نخست با عسل دندان ها را مالش دهد و اگر کمی سردی باشد و یا گرمی کم بود با شکر مالش دهد. عسل و شکر هر دو برای جلا و پوشش و گرم کردن و پاک سازی دندان بسیار خوبند و شکر از عسل بهتر است.
اگر نبات[تبرزد] ساییده با عسل آمیزد و بر دندان مالد، دندان را درخشان و پاک کند و لثه را سفت نماید. سپس باید روغن نام برده ی ویژه ی آمیزه ی آن دندان را به کار برد.
* راهی سودمند برای پاییدن تندرستی دندان:
دهان شویه کردن ماهی دوبار با شرابی است که بیخ یتوع در آن پخته شده باشد و از گرفتار شدن به درد دندان جلوگیری می کند. هم چنین کاربرد دندان شویه ای از سوخته ی سرِ خرگوش کارآمد است. هم چنین کاربرد سرشته ای از سوخته یا ناسوخته نمک با عسل خوب است که سوخته ی آن بهتر است و باید به اندازه ی یک فندقکی باشد که در پارچه ای پیچیده شده باشد و بر روی دندان بمالد. هم چنین می توان ترمس و نیز با زاگ یمانی و اندکی از مرّ و به ویژه زاگ بلورین سوخته به همراه سرکه بر دندان مالید که سودمند خواهد بود. پس از مالش دندان با این داروها باید با عسل یا با شکر دندان را مالش دهد و سپس روغن های یاد شده را به کار برد. اگر فزونی هایی بر دندان ها آید، باید زمانی دراز پخته ی بندآورنده در دهان نگاه دارد و پیوسته گرد سوخته ی زاگ بلورین شب و نمک را بر روی دندان بپاشد(قانون ف، ج3، 339؛ قانون ع، ج2، 316-317؛ دندان پزشکی، 485-487).

گفتاری فراگیر درباره ی درمان و داروهای دندان

داروهای درمان دندان دو گروه اند:1) نگه دارنده و پاینده ی دندان اند؛ 2) درمان کننده ی دندان اند(11).
از آن جا که گوهر دندان خشک است، داروهای پاینده ی تندرستی دندان و نگاه داشت آن در حالت همیشگی بایسته، بیشتر باید از گونه ی داروهای خشکی زا باشند و اگر آمیزه ی دندان ها بیش از اندازه سرد و یا گرم باشد، نیازمند دارویی خواهند بود که مناسب حالتشان باشد تا آمیزه ی آن ها را به وضع طبیعی برساند. بهترین داروی دندان ها، خشک کننده ی میانه خواهد بود. هر دارویی که خشک کننده ی آمیزه ی دندان است، نه برای این است که ویژه ی دندان باشد، بلکه برای درمان آسیبی است که بر دندان رخ داده است و در مرتبت دوم خشکاننده های سرد و خشک و پس از آن گرم و خشک می باشند.
بهترین داروی دندان آن است که افزون بر خشکانیدن و برچیدن تری، جلابخش هم باشد و فزونی ها را که بر دندان می آید را به اندازه ی میانه از میان ببرد و بازدارنده ی مواد ناباب شود که به سوی دندان می آیند.
خشکاننده های سرد یا گرایش مند به سردی(12)، آن هایی هستند که از ترش مزگی یا گس مزگی مانند: غوره و ترشی ترنج دندان را کُند نکنند، مانند: ‌سُک، کافور، صندل، گل، تخم گل، گلنار، خون سیاوشان، میوه ی گز، مازوج، کهربا، مروارید،‌ تانبول، آرد جو، لیف درخت توت، برگ درخت گز، بیخ ترشک.
داروهای گرم و گرایش دار به گرمی(13) دو گونه اند: یا در گوهر گرم اند و یا گرمی را به دست آورده اند.
آن چه در گوهر گرم اند، مانند: سوخته ی نمک سوخته، سوخته ی درمنه[شیح]، سوخته و ناسوخته ی سعد، دارچین، زوفا، شکوفه ی گورگیاه[اذخر]، میوه ی کبر، که از آن نیرومندتر پوست ریشه ی کبر است، عود، مشک، پرسیاوشان ناسوخته و سوخته، برگ سرو، برگ ابهل، برگ ساذج، سوخته و ناسوخته ی شاخ بز کوهی[ ایل]، پخاکستر پوسته ی کرم[ تاک] خاکستر سر خرگوش، سوخته ی خرمای اند.
آن چه گرمی را به دست می آورند، مانند: خاکستر مازو[ عفص] که در سرکه خاموش شده باشد به میانگی نزدیک تر است. خاکستر شاخه ی تاک، خاکستر نی و جز آن هستند.
داروهای میانه، مانند: سوخته ی شسته شاخ بز نر کوهی، میوه ی درخت چنار[دلب]، پوست درخت صنوبر و برخی از داروهای ترکیبی مانند: آرد جو که با نمک و می سوسن سرشته شده باشد سپس آن را سوزانده باشند، سوخته ی سرشته ی خرما در قطران که اخگرگونه شود و با می سوسن خاموش شده باشد.

دندان شویه های آزموده شده:

* گزاره ی داروی(1):
خاکستر شاخ بز نر کوهی ده درم، برگ سرو ده درم، میوه چنار پنج درم، بیخ قیطایلون[‌قیطافون= لوبیا گرگی]ده درم، سوخته ی پر سیاوشان پنج درم، گل سرخ بی پایک[ جام]سه درم، سنبل سه درم را برگیرند و نرم بسایند و از آن دندان شویه بسازند.
* گزاره ی داروی خوب دیگر(2):
خاکستر شاخ بز نر کوهی، کزمازک که میوه ی گز[ طرفا] است و سعد، و گل سرخ و سنبل الطیب از هرکدام یک درم، نمک اندرانی یک چهارم درم، برگیرند و دندان شویه بسازند.
بایسته است بدانید! درمان درست دندان ها با داروهای خشک کننده است و هر آینه که از میانگی، بسیار دور افتند، باید آن ها را با داروهای مناسبشان گرمازا و سرمازا درمان کرد.
* گونه های دارویی دندان:
گردهای شتسشودهنده ی دندان، و جویدنی ها، و پاشیدنی ها و مالیدنی های بر روی دندان و یا بر آرواره می باشند. هم چنین دهان شویه ها، و مالش دهنده ها، و پُر کردنی های دندان، و کمپرس ها[ کماد]، و داغ گذار، و داروهای کشیدن دندان[ به رکن ها]، و بخورها، و به بینی کشیدنی ها، و چکانیدهای در گوش، و تهی سازی کننده های فزونی ها از راه خون گیری و یا گذاشتن بادکش بر روی نزدیکترین جا به دندان می باشند.
داروهای آب کننده ی [محلله] دندان ها: 1) برخی سرمازایند؛ 2) و گروهی کرخت کننده اند. کاربرد داروهای کرخت کننده برای دندان، خطری اندک دارند، ولی کاربرد بسیار آن ها، گوهر دندان را تباه می سازد. هم چنین نباید داروهایی که بسیار آب کننده و گرمازایند را فراوان به کار برد، مگر هنگام نیاز. این گونه داروها، مانند: هندوانه ی ابوجهل[ حنظل]، و خربق، و خیارچنبر[ قثاءالحمار] جز آن اند. هم چنین نباید اندکی از داروهای یاد شده و کرخت کننده به درون[شکم] بیمار راه یابند. گاهی نیاز است که با سنبه ی باریک دندان را سوراخ کنند و ماده ی آزاردهنده را از آن برانند تا دارو به ژرفای دندان رخنه کند.
هرچند که سرکه برای دندان خوب نیست، ولی همواره در داروهای سرمازا و گرمازای دندانی به کار می رود؛ زیرا، داروهای سرمازا با داشتن ویژگی سرمازایی که در گوهرشان نهفته است، سردی پدید می آورند،‌ ولی توان رخنه پذیری ندارند و داروهای گرمازا نیز رخنه کننده نیستند. از این رو، سرکه کمک به رخنه پذیری آن ها می نماید. هم چنین برای برندگی از راه آب کنندگی کمک می کند و آسیب آن[ سرکه] با کمک داروهای دیگر ویژه ی دندان از میان برد( قانون ف، ج3، 340-341؛ قانون ع، ج2، 317-319؛ دندان پزشکی، 487-489).

درد دندان

درد دندان‌1) یا از به دردآمدن گوهر دندان است؛ 2) و یا از دردی است که عصب بیخ دندان را در برگرفته است؛ 3)‌و یا از درد لثه است؛ 4) و یا از آماس و افزایش گوشت رویش یافته در درون آن است که آمادگی پذیرش ماده می شود؛ 5) و یا از سستی لثه و فروهشتگی لثه است که مواد بد را می پذیرد و می گندد و انگیزه ی درد و آزار دندان می شود آرامش دندان را به هم زند. بیتر کسانی که درد دندان دارند، میان انگیزه های پیدایش هرکدام تفاوتی نمی دانند.(14)

انگیزه های درد دندان:

1) بدی آمیزه ی [سوءالمزاج] ساده از سردی و یا گرمی است؛
2) و یا از خشکی که از دریافت نکردن غذای رخ می دهد چنان که در سالخوردگان از کم نموری رخ می دهد؛
3) و یا از بدی آمیزه همراه ماده و یا باد است؛
چنانچه از ماده باشد، یا از بسیاری آن و یا از پرمایگیش و یا از تند و تیزی آن می باشد که درد آور خواهد. گاهی ماده انگیزه ی آماسانیدن خود دندان می شود که پدید آورنده ی خوردگی و یا کرم انداختن آن می شود.
سرچشمه ی ماده، از شکمبه و یا از سر، و یا از هر دوی آن هاست و چنانچه همه ی تن انباشته از این ماده باشد، راه یابی آن ها به دندان تنها از راه شکمبه[ معده] و سر به دندان خواهد بود.
گاهی در تب های سخت دندان به درد می آید که در بدی آمیزه ی شریک می باشد.
اگر به همراه خوردگی دندان، درد و تپش دیده شود، نشان دهنده ی ناپختگی فزونی هایی است که در ریشه ی دندان است که نخست باید درد و آماس را درمان کرد و آن گاه دندان دردناک را کشید.(15)
* نشانه ها:
باید نازک بینانه بررسی کرد که همراه درد دندان، بیماری دیگری در لثه و یا پیرامون آن هست؟ چنانچه با دیدن آماسی در لثه، می توان گمانه زنی کرد که شاید درد در خود دندان نباشد. هم چنین اگر با فشار انگشت،‌ لثه به درد آید و آماسی در لثه نباشد، نمایشگر آن است که مایه ی درد در خود دندان و یا در عصب بیخ دندان است. اگر آماس و یا خوردگی در دندان دیدید و یا درد همه ی دندان را دربرگرفته باشد، بدانید! که مایه درد در گوهر دندان است.
اگر تنها درد در ته و ژرفای دندان باشد، به ویژه اگر گوشت میان دندان ها به درد آمده باشند، و یا درد در آرواره باشد و کُندی در دندان ها دیده شود، انگیزه ی آن از عصب بیخ دندان خواهد بود.
راه شناسایی انگیزه ی درد از آمیزه ی گرم و یا سرد را پیش از این بازگو شده است و شما از آن آگاهید، ولی شناخت آن از آمیزه ی خشک، پژمردگی کوچک شدن و ناآرامی دندان است.
شناخت انگیزه ی آن از باد، از راه جابجایی درد کشیده در دندان است و راه شناسایش که از آمیختگی سنگین است با رخنه کردن درد در ژرفاست، بی آن انگیزه ی بودن گرما و یا سرمای نمایانی در کار باشد.
اگر درد از آمیختگی گرم خونی و یا زردابی باشد، می توان آن را از آسیب فوری دیدن دندان از هر انگیزه ی دردآور و احساس درد فرورونده و سوزن سوزنی و دگرگونی رنگ به سوی رنگ آمیختگی اثرگذار و بالا بودن دما در هنگام دست مالش می باشد.
هم چنین شناخت سرچشمه ی آمیختگی اثرگذار که از مغز و یا شکمبه و یا از هر دو است،‌ از راه انباشتگی سر یا شکمبه و یا سراسرتن است.(16)
اگر انگیزه ی درد در لثه باشد، نیازی به کشیدن دندان نمی باشد، ولی اگر درد خود دندان باشد، درد با کشیدن دندان،‌ آرام خواهد گرفت و اگر در عصب دندان باشد، درد گاهی آرام می گیرد و گاهی نه. گاهی انگیزه ی فرونشستن درد بازگشت به سرشت همیشگی خود است و یا به جهت ویژگی خود داروست که از میان برنده ی مایه ی درد می باشد. و آن را از دندان بیرون می کند.
* درمان:
اگر درد از هم کاری با اندامی دیگر پدید آمده است، باید آن اندام را از راه خون گیری و یا به تهی سازی انباشته هایش با کاربرد ایاره و پیه حنظل و یا سقمونیا و یا با داروهای خیسانده شده روی آورند و یا با دهان شویه های پاک کننده ی سر، اگر انگیزه ی آن در سر باشد، سر را پاکسازی کنند.
اگر آماسی در لثه و گوشت میان دندان ها باشد، نخست باید برپایه ی نیرومندی بیمار به خون گیری و تهی سازی آن روی آورند. هم چنین باید در آغاز بیماری، از همه ی افشره ها و آب پزهای سردی بخش برای نگاه داشتن در دهان بهره برند و نیز این گونه داروها که با کافور نیرومندتر شده اند و بسیار بندآورنده هم نمی باشند را در دهان نگاه دارند. بسیار پیش می آید که روغن گل سرخ و مصطکی،‌ و یا روغن زیتون نارسیده[ انفاق]، و یا روغن آس بسنده باشد.(17)
شراب کهنه ی مویز، و روغن خام گل سرخ که در شراب مویز خوب بجوشانند و در دهان نگاه دارند، ‌سپس اندک اندک به سوی کاربردن داروهای آب کننده ی پزانیدنی[ محلل و منضج] روی آورند و هوشیار باشد! بخشی از گونه ی نیرومند آن ها به درون راه نیابند سپس آرام آرام، آن اندام را تهی سازی کنند به گونه ای که زالو بر بخش پایین دندان و بر روی ریشه اش بگذارند و یا از رگ زیر زبان خون بگیرند، و یا بادکش بر روی استخوان رویشگاه دندان گذارند و تیغ بزنند. اگر درد افزایش یابد، باید بر روی ریشه دندان، عاقرقرحا و تریاک گذارند و هر آینه دارو تمام شود، دوباره دارو گذارند و اگر درد بسیار افزایش یافت، نیاز بیشتر به کاربرد تریاک و روغن گل سرخ خواهد بود و چنانچه گریزی برای کاربرد چنین دارویی باشد، کنار گذاشتن آن بهتر خواهد بود و باید در راستای پزانیدن مایه ی بیماری گام برداشت.
اگر انگیزه ی درد خود دندان و یا در عصب آن باشد و با ماده همراه نباشد؛ بلکه، تنها از بدی آمیزه باشد، درمان آن در راستای کاربرد داروهای دندان زآنسوی آن است که می شناسید.
اگر دندان از گاز گرفتن چیزی گرم، گرفتار بدی آمیزه و ناتوانی شود، بیمار باید با روغنی سرد آمیزه ی نیمه گرم دهان شویه کند تا آمیزه ی آن به سردی بگراید و چنانچه بدی آمیزه از گاز گرفتن چیزی سرد باشد، بجای آن باید از روغن های گرم مانند روغن ناردین، و روغن به ان، و گاز زدن زرده ی تخم مرغ برشته ی داغ و یا نان داغ بهره برید. همواره در هر بدی آمیزه از گونه ی سردی یا گرمی، باید زآنسوی آن را به کار ببرید که سودمند خواهد افتاد.
اگر انگیزه ی آن، آمیزه ی ساده و خشک باشد، مالش کره و پیه اردک بر روی خوب خواهد بود و چنانچه به همراه ماده باشد، و آن ماده گرم و یا سنگین و یا با اندازه ی بسیار باشد، باید تهی سازی آن بر پایه ی چگونگی آن انجام داده شود و نخست باید از سردی بخش ها و بازدارنده ها بهره ببرید(18) و چنانچه ماده ی گرم بیشتر باشد، دارو را افزایش دهید و در ماده ی سنگین بودن ماده، دارو را کاهش دهید.
* داروی بازدارنده ی بسیار نیرومند و به ویژه در برخورد با ماده ی سرد:
سوخته ی زاگ بلورین که در سرکه خاموش شده با همان اندازه نمک خوب بسایید و به کار برید سپس با شراب دهان شویه نمایید(19).
* داروی بازدارنده ی سودمند:
کاربرد مازو به همراه سرکه است و اگر ماده گرم باشد، باید آن را با افشره های سرمازا درمان کرد و در راستای هماهنگ و میانه کردن آمیزه گام برداشت، چنانچه درمان کارا نباشد، باید به آب کردن و پایین بردن ماده روی آورد و اگر ماده غلیظ و یا فراوان باشد، باید به آب کردن آن پرداخت که روش برتر دهان شویه با سرکه و روغن گل سرخ است که گاهی سرکه نمورهای بنیادین را به همراه فزونی ها بر خواهد کشید. هم چنین گاهی باید با داروهای آب کننده، داروی گیرنده و بند آورنده به کار برید؛ زیرا، اندام مورد بحث خشک آمیزه است.
اگر انگیزه ی درد، باد باشد، درمان آن کاربرد بادشکن ها و آب کننده های یاد شده است، به ویژه سکبنیه و تخم اسپند و قنه است(20)( قانون ف، ج3، 341-343؛ قانون ع، ج2، 319-322؛ دندان پزشکی، 489-492).

داروی آب کننده ی ماده ی درد در دندان

دهان شویه هایی هستند که باید آن ها را مدتی زیاد در دهان نگاه دارند، مانند سرکه ای که پوست مار را در آن پخته شده باشد و یا سرکه ای که در آن حنظل پخته باشد، بسیار سودمند است و هر آینه سردی آن آشکار باشد، باید با شراب و یا زرنباد، و یا عاقرقرحا، و یا حلتیت با خردل، و یا پوست کبر، و یا پوست درخت صنوبر، و یا پونه، و یا برگ چنار،‌ و یا جعده و پوسته ی آن با سرکه و یا آب،‌ و یا برگ غار، و شیلم، و یا ساقه ی سیر به همراه عاقرقرحا و یا سرکه ای که در آن کندس گذاشته باشند و در دهان نگاه دارند. هم چنین عاقرقرحا و میوه ی گز در سرکه، و یا مرزنگوش خشک،‌و یا بیخ خیار چنبر و یا افشره اش در سرکه، و یا اسپند که هر دو در سرکه پخته شده باشند، و یا کبیکج پخته در سرکه، بسیار خوبند.
* داروی درمان درد تپنده:
پخته ی مازوی نارسیده در سرکه، و یا تاجریزی در سرکه، پخته ی بنگ در سرکه و یا پخته ی خاکستر شاخ ایل در سرکه ی پیاز دشتی و یا ساییده اش به همراه سکنگبین است.
* گونه ای دهان شویه:
مویزک کوهی و سیر در آب بجوشد و دهان شویه کنند و دهان را باز نگاه دارند تا آب دهان بسیار از آن سرازیر شود.
داروی جویدنی برگرفته از داروهای تکی زیر است:
پونه ی کوهی و عاقرقرحا و فلفل سفید و مرّ، با گوشت مویز سرشته شود و قرص هایی به اندازه ی فندقکی بسازند و برای یک فندقک برگزینند.
داروهای مالیدنی، و ریختنی بر روی آن، و خوشبوکننده ها و پمادگونه ها از داروهای آب کننده ی به نام برگیرند که با چیزهایی که به پرمایه گی عسل، و یا قطران و یا هر چیزی که در آب حل شونده اند و یا به تنهایی با آب سرشته شوند، به کاربردنی خواهند بود و یا از کلم به همراه حضض بهره برند و بر روی آن بمالند.
* درمان درد تپنده:
خردل ساییده را بر روی بیخ دندان بگذارند.
* داروی آزموده(1):
مغز هسته ی هلو را به همراه نیمی از اندازه ی آن فلفل برگیرند و با قطران به سرشند و آن را بر روی دندان بمالند و یا بچسبانند. و یا تریاک، و یا حلتیت را هرکدام به تنهایی بر روی دندان بمالند و یا شجرنا و یا اراسطنحان [ارسطیفان] و یا سورطنحان [سورطخان] و یا شونیز ساییده که با روغن زیتون بیندایند.
* داروی آزموده(2):
مرّ، فلفل، عاقرقرحا، مویزک، زنگبیل از هرکدام یک جزو، بوره ی ارمنی یک و نیم جزو برگیرند و نرم بسایند و بر روی دندان و لثه بمالند، بسیار سودمند خواهد بود.
هم چنین ترکیبی از ختمی، و بابونه، و شبت، و شنبلیله‌ و به زر کتان را با پخته ی شوید و روغن آن را از بیرون بر روی آرواره بمالند.
جالینوس می پندارد، اگر جگر سام ابرص را بر روی دندان دردناک گذارند، درد آن بی درنگ آرام خواهد گرفت.

کمپرس ها

گذاشتن کمپرس هایی از بیرون بر روی دندان:
همواره باید دو ساعت پیش از خوراک و یا چهار ساعت پس از خوردن کمپرس گذاشته شود و این هنگامی خواهد بود که درد بسیار باشد.
* نمونه ی کاربرد کمپرس(21):
کمپرسی از نمک و گاورس و یا با روغن زیتون گرم و یا با موم گداخته می باشد. گاهی نیاز که کمپرس یکی پس از دیگری بگذارند تا ماده را به سوی خود بکشد و چنانچه آرواره بیآماسد، درد آرام خواهد گرفت، به ویژه اگر دندان را با روغن جوشان بسیار گرم، داغ گذاری کرده باشند.

راه های داغ گذاری بر روی دندان

* نمونه ی آن:
1) روغن زیتون را با داروهای آب کننده بجوشانند، و یا روغن زیتون جوشیده را به تنهایی به کار برند؛ 2) و یا جوال دوزی را در آتش سرخ کنند و در آن روغن فرو برند و از درون لوله ای آن به دندان دردناک برسانند و داغ بر آن نهند. هم چنین باید پیرامون آن دندان و گوشتش را با موم و یا سرشته ای بپوشانند و یا از هر چیزی بهره برند تا آن دندان را از دیگر دندان ها و گوشت میانشان جدا کند. سودمندی این درمان هنگامی است که ماده بیشتر در خود دندان باشد. هم چنین می توان با پیشگیری های یاد شده، در همان لوله روغن جوشانده ی داغ ریخت. روغن زیتون از هر روغنی برای داغ گذاری دندان بهتر است. گاهی برای داغ گذاشتن باید با سنبه ی بسیار باریک و نازک، دندان را سوراخ کرد تا نیروی داغ گذار در آن رخنه کند. اگر از چنین درمانی بهره ندید، باید چندین بار جوال دوزِ در آتش سرخ شده بر روی دندان بگذارید تا درد زدوده شود و دندان از هم بپاشد(22).
داروهای مالش دادنی بر روی دندان که پیش از این یاد شد، مانند زنگبیل و عسل نیز بسیار خوب است. هم چنین سرکه و نمک، و نیز سرکه و پیه حنظل با عاقرقرحا سودمندند.
داروهای دوددادنی و بخورها؛ بهتر است آن ها را به وسیله ی قیفی به کار برند.
* داروهای آب کننده ی ماده:
ریشه و یا دانه ی حنظل، دانه ی خردل، سم خر[ حافر الحمار]، تخم پیاز، به ویژه برای کرم زدگی خوب است و برگ آس، جعده، و یا برگ سداب، و یا عاقرقرحا نیز سودمندند.
* داروهای آب کننده ی به بینی کشیدنی:
آب خیارچنبر، و افشره ی بیخ سلق،‌ و یا افشره ی یونجه[رطبه]، با آب مرزنگوش اند.
* چکانیدنی هایی در گوش برای فرونشاندن درد:
داروهای به بینی کشیدنی را می توان در گوش چکاند، و یا از افشره ی کبر تازه بهره برد.
* پُرکردنی های دندان خورده شده:
اگر درد از خوردگی دندان باشد، باید به آرامی نه با زور و فشار جای پوسیدگی را پر کرد؛ زیرا، انگیزه ی افزایش درد دندان خواهد شد، مانند: سُک با سعد، و یا با مصطکی است و از آن نیرومندتر حلتیت با کبیکج، و یا شونیز ساییده در روغن زیتون و یا فلفل، و یا سوخته ی دُردی شراب، و یا فربیون و یا عاقرقرحا می باشد. هم چنین با داروی مغز هلو[ دواء لب الخوخ] و یا با فلفل یاد شده دندان را پر می کنند. همواره باید آن هایی که گرم اند را با داروی سرد و سردها را با داروی گرم به کار برند.(23)

داروهای کرخت کننده

داروهای کرخت کننده را همانند داروی آب کننده می توان به کار برد، ولی بهتر است که آن را به گونه ی اندودن و یا چسبانیدنی و یا پُرکردنی به کار برده شوند و روا است از دهان شویه و بخور نیز بهره برده شود.
* گونه ای از آن:
تخم بنگ، تریاک، میعه، قنه، از هریک دو درم و فلفل، حلتیت شامی، هرکدام یک درم که با آب غوره ی انگور شیاف بسازند و بر روی دندان گذارند و یا تریاک، و گندبیدستر به یک اندازه برگیرند و یک یا دو حبه ی آن را در روغن گل سرخ آب کنند و در گوش سمت دندان دردناک چکانند و یا دارویی چسباننده از ریشه ی یبروح و مشک بسازند و یا تخم بنگ را برپایه ی گفته های پیشین بخور دهند و یا تنها ریشه ی یبروح را بجوشانند و بخارش را به کار برند و یا آن را با بنگ و شراب بجوشانند و از بخارش بهره برند و نیز می توانند در دهان نگاه دارند. برخی از داروهای کرخت کننده را مانند، فلونیا به گونه ی خوراکی به بیمار دندان دردناک می نوشانند و او را وادار به خوابیدن می کنند تا بیماریش به مرز پختگی برسد و دردش فرونشیند.
برف آب بسیار سرد داروی کرخت کننده ی بی آزاری است که باید چندین بار آن را در درهان بگردانند تا دندان را سرد و کرخت کند و درد آرام نماید و چنانچه در آغاز بیماری باشد، شاید درد را بیفزاید.

دندان های جنبان

دندان ها گاهی از ضربه خوردن و یا افتادن جنبان می شوند و یا از نموری عصب دندان،‌ سست و فروهشته می گردد. با این که دندان به حالت طبیعی خود را دارد و شکسته نشده است، ولی جنبان می شود و یا خوره ی رویشگاه دندان، آن را دچار خوردگی و گشادگی می کند، و یا به جهت کاسته شدن از بافتش باریک و نازک تر از اندازه ی همیشگیش می شود، و یا دندان در رویشگاهش فرو می افتد، و یا از خشکی چیره بر آن، دندان پژمرده و لاغر می شود، چنان که برای نوبرخاستگان از بیماری و پیران و کسانی که بسیار گرسنگی کشیده اند، پیش می آید؛ و یا از کوتاه شدن گوشت میان دندان ها رخ می دهد(24).
* درمان:
نباید با این دندان ها چیزی را بجوند، و بسیار سخن گویند، و با دست و زبان با آن بازی کنند و تا بتوانند چیزی را نخایند و تنها به خوراکی های آبکی بسنده کنند. اگر انگیزه ی جنبان شدن دندان خوردگی باشد، باید به درمان خوردگی آن با دندان شویه های دربرگیرنده ی ویژگی بندآورندگی از گونه ی دهان شویه و مالیدنی و جز آن روی آورند.
اگر انگیزه ی آن از پژمردگی و باریک شدن باشد، باید آن را با خوراک رسانی درمان کرد. هر چند که کاری دشوار است سپس آن را با نمورکننده ها از گونه ی چسبانیدنی، و مالش دهندگی، ‌و چکانیدنی در گوش، مانند: روغن گل سرخ، و روغن بید، افشره ی برگ تاجریزی و هر داروی گیرنده و بندآورنده درمان کرد و اگر با این درمان، پژمردگی و سستی دندان بهبود نیافت، دیگر به سرعت دندان را به حال همیشگیش بازنخواهد گشت. از این رو، باید داروهای بندآورنده و گیرنده ی سرد به کار برد و این روند درمان در دندان های ضربه خورده نیز چنین می باشد.
اگر جنبان بودن دندان از نموری های سست کننده باشد، باید آن را با داروهای بندآورنده و گیرنده ی گرمی بخش، مانند: دهان شویه با آب پخته ی سدر، و برگ سرو، ‌و یا با شراب مویز که در آن دو جزو و نیم زاگ بلورین و نمک به اندازه ی نیمی از آن و یا با آبی که در آن سکبینه پخته شده است، درمان کنند(25).
* داروی چسبانیدنی:
زاگ بلورین دو درم، نمک یک درم، برگیرند و بر روی بیخ دندان بچسبانند و یا زنگار مس را با روغن زیتون و بیخ سوسن، و پوست سرو از هر یک چهار درم، و از زاگ بلورین یک جزو برگیرند و به کار برند.
* داروی دیگر:
خاکستر درخت گز[ طرفاء] و نمک به یک اندازه، و یا خاکسترر شاخ بز نر کوهی و سوخته ی سرشته ی نمک با عسل، و سوخته ی خرما از هریک ده درم، و از مرّ، زعفران، سنبل، مصطکی هریک دو جزو، و از سداب خشک، سماق، گلنار، هریک سه جزو برگیرند و دندان شویه و داروی چسبانیدنی بسازند. داروهای بندآورنده و گیرنده آمیخته با صبر و قلقطار [زاگ زرد] و قلیمیا[ جوش کوره] نیز خوب اند.

سوراخ شدن و پوسیدگی دندان

همواره این رخ داد از نموری های پلشت پدید می آید که در دندان می گندد.
* درمان:
باید خوردگی آن را کرد و از افزایش آن جلوگیری نمود، که باید گوهر ماده ی تباه شده را زدود و از میان برد و نگذاشت باز هم دندان آن را از بپذیرد و چنانچه نیاز باشد به تهی سازی تن روی آورد.
داروی بازدارنده ی خوردگی، از گونه ی خشک کننده اند و اگر بیماری نیرومند باشد، نیازمند داروهای بسیار خشک کننده و گرم زا می باشد، و اگر نیرومند نباشد، داروی خشکی بخش و بندآورنده و گیرنده، مانند: آس، حضض، ناردین، بسنده است(26).
بیشتر داروهای پرکننده ی دندان سودمند هستند، مانند: مشک، سعد و یا سُک مشک آلوده به تنهایی، از خوردگی دندان جلوگیری می کند و درد را فرومی نشاند و یا انباشته ای از مصطکی و سعد، و یا مرّ، و یا میعه، و یا مازو[عفص] و حضض، و یا میعه و تریاک، و یا قنه و گوگرد زرد و حضض، و یا علک البطم[ سقز] و فلفل، و یا سُک و علک البطم و پونه، و یا سرشته ای از ساییده ی شونیز با سرکه و عسل، و یا با گوگرد دندان پوسیدگی را پر کنند و بر رویش بمالند.(27)
هم چنین زنگبیل جوشیده با عسل و سرکه بسیار خوب است، و یا حلتیت و قطران، و یا حلتیت و شیح، و یا حلتیت به تن های که در موم جوشانده باشند تا آب نشود، که بسیار کارا در فرونشاندن درد است و یا قیر به تنها و یا همراه با داروهای دیگر و یا حضض و زاگ نیز خوب می باشد، هم چنین کافور برای پر کردن دندان آزموده شده و بسیار سودمند است که از خوردگی بیشتر جلوگیری می کند و درد را فرومی نشاند.
داروی مالیدنی ساخته شده از گندبیدستر و عاقرقرحا و تریاک و قنه، از هرکدام، به یک اندازه برگیرند و با فلفل و عسل و یا عاقرقرحا و مر و عسل، و حبه الخضراء و عسل و یا خاکی پاک که بر روی آن سرکه ی جوشانده ریخته باشند و یا جگر عظایه[ چلپاسه] و یا گوگرد زنده و به همان اندازه حضض و یا فلفل و شیرابه ی یتوع و یا بوره و عاقرقرحا و یا قنه و تخم بنگ و یا میعه و تریاک سودمند است.
* گزاره ای از یک داروی خوب:
بوره و بنگ هر یک دو جزو، عاقرقرحا و فلفل هرکدام، یک جزو، و تریاک سه جزو، ‌برگیرند و بر روی دندان گذارند.
* گزاره ای دارویی دیگر:
شیرابه ی انار[میعه الرمان]، و فلفل، و ابهل هرکدام یک جزو، مویزک، تخم انجره، و تریاک هر یک نیم جزو برگیرند و به عنوان پرکننده و مالش دهنده به کار برند، که برای مالش و آگنه خوب است.
هم چنین بر روی جایگاه خوردگی فلفندیون(28) نیرومند و یا سورنجان، یا آهک دو جزو، نشادر و زاگ بلورین، و مر، و مازو، و ایرسا از هرکدام یک جزو، و سوخته ی سعتر، و کفک دریا[ زبدالبحر] و گاهی قنه بر آن بیفزایند.
دهان شویه هایی که نگاه داشتن آن در دهان بسیار کارآمد و سودمند می باشد: بیخ کبر را با سرکه به گونه ای بپزند که سرکه ی آن به نیم برسد سپس آن را در دهان نگاه دارند، بسیار سودمند خواهد بود. هم چنین چکانیدنی هایی در جای خوردگی، مانند: زرنیخ آب شده در روغن زیتون جوشان را در جای پوسیدگی دندان بچکانند و داروی چکانیدنی سودمند دیگر، روغن بادام است که در جای پوسیدگی بچکانند(29).

شکستن و از هم پاشیدن دندان

دگرگونی آمیزه به سوی نموری و گاهی خشکی بسیار در بیشتر موارد، انگیزه ی شکستن و خرد شدن دندان می شود. تفاوت از نموری و خشکی را در داشتن حالت پژمردگی و باریک شدن می توان شناخت و زآنسوی آن. چنانچه دگرگونی رنگ و یا خوردگی دیده شود، نشانه ی بدی آمیزه ی از تری و نموری همراه با ماده است.
* درمان:
نخست جلوگیری از رخنه کردن ماده به دندان است سپس به نیروبخشی دندان با داروهای گیرنده و بندآورنده ی نیرومند و شوید و نوشادر روی آورند که بسیار نیروبخش اند. چنانچه گرمازا نیز خواسته شده باشد، سرشته ی خربق سیاه و عسل بسنده است.
اگر شکستن و از هم پاشیدن دندان از خشکی باشد، درمان آن با داروهای درمان کننده ی خشکی است که درگذشته نام برده شده اند(30).

دگرگونی رنگ دندان

گاهی بر روی تاج دندان زنگار مانندی می نشیند و یا ماده ای آهکی شده در بیخ دندان پیدا می شود که بر کندنش دشوار خواهد بود و یا ماده ی پلشتی در گوهر دندان رخنه خواهد کرد و رنگ دندان را به بادمجانی و جز آن دگرگون خواهد نمود که زنگاری نخواهد بود.(31)
* درمان:
باید آن را با داروهای جلادهنده ی پاک کننده، مانند: کفک دریا و نمک و تخم ترتیزک ساییده و خاکستر صدف، خاکستر بیخ نی و زراوند ماده[گرد]، و سوخته ی صعتر، و نمک بلوری[ اندرانی]، از هرکدام به یک اندازه برگیرند و اگر بخواهند، می توانند خاکستر صدف حلزون و یا سوخته ی قیشور[ سنگ پا] یک جزو، و از فلفل یک جزو، و حماما سه جزو و سادج دو جزو و سوخته ی گچ ده جزو و ساییده ی چینی و یا مسحقونیا و یا سنباده و سنگ الماس برگیرند و به کار برند تا دندان ها را بسیار سپید کنند.
اگر از ماده ی بد درون دندان باشد، باید در راستای آب کردن و بیرون انداختن ماده گام بردارند و جلا دهنده و درخشان کننده به کار ببرند، مانند: فلفل، پونه، قسط، زراوند ماده، حلتیت را با داروهای درخشان کننده بیامیزند و به کار برند.
* دندان شویه ی خوب:
بیخ زراوند یک جزو، خاکستر شاخ گوزن[ایل]دو جزو، مصطکی سه جزو، روغن گل سرخ پنج جزو بسایند و به کار ببرند.
* دندان شویه ی دیگر:
سنگ پا، نمک برشته، سوسن،‌هریک چهار جزو، سعد پنج جزو، سنبل یک جزو، فلفل شش جزو، گرد دندان بسازند.
* دندان شویه ی دیگر:
سوخته ی اخگرگونه ی نمک سه جزو، و ساذج دو جزو، و سنبل یک جزو برگیرند و به کار برند.
* دندان شویه ی دیگر:
خاکستر صدف چهار جزو، گل سرخ خشکیده پنج جزو، سعد سه جزو، شکوفه ی اذخر یک جزو برگیرند و به کار برند.

رویش دندان ها

برخی از کودکان به سختی دندان درمی آورند و آزار می بینند. گاهی به شکمروش هم گرفتار می شوند که باید مالیدنی هایی را بر روی شکم بمالند و افشره های بازدارنده ی شکمروش بخورند و شیاف هایی به کار برند.
آنچه رویش دندان را آسان می کند، مالیدن پیه و مغز و به ویژه مغز پخته ی خرگوش که آن را پس از پختن سر خرگوش بیرون آرند و حنا، و روغن حیوانی، و روغن سوسن می باشد.
گویند: شیر ماده سگ بسیار خوب است. اگر درد افزایش یابد، افشره ی تاجریزی با روغن گل سرخ داغ شده بر روی رویشگاهش بمالند و نباید جویدنی را بجوند.(32)
باید زن شیرده همین که ببیند، بچه درد دارد، انگشت به دهانش فرو برد و لثه اش را تند ماساژ دهد تا نموری های لثه از آن به بیرون روان گردند، آن گاه داروهای نام برده را بر روی آن بمالد. هرگاه دندان کمی آشکار شد، با پشم که در روغن نیمه گرم فرو شده سر و گردن و آرواره ی بچه را بپوشانند. هم چنین روغن در گوش بچه بچکاند.

کشیدن دندان

گاهی درد دندان درمان پذیر و فرونشستنی نمی باشد و با کمترین آسیبی باز به درد آید و بازسازی آن انجام پذیر نباشد و بودنش در کنار دیگر دندان ها نیز زیان رسا باشد، تنها درمانش کشیدن خواهد بود که پس از کنار زدن بافت نرم پیرامون لثه،‌ آن را با انبری[ فورسپس] باید کشید(33).
نخست باید بررسی نمود که آیا درد در خود دندان است؟ اگر چنین نباشد، نباید آن دندان را کشید. هرگز دردی که از لثه و یا از عصب زیر زبان است، نباید دندانی را که در کنارش می باشد را بکشید؛ زیرا، با نابود کردن مایه ی درد، تنها کمی درد آن را کاهش می دهید و از میان نخواهید برد؛ بلکه دوباره درد باز خواهد گشت، چون تنها راه رسیدن دارو به جایگاه را هموارتر می سازد.
همواره کشیدن دندان جنبان خطرناک است؛ زیرا، انگیزه ی برهنه شدن استخوان آرواره آشکار می شود و گوهرش را می گنداند و درد سخت در پی خواهد داشت و گاهی درد چشم و تب به بار خواهد آورد.
اگر دانستید! کشیدن برای بیمار دردسرساز است و توان پذیرش آن را ندارد، نباید دندان را به سختی تکان دهید؛ زیرا، درد آن بیشتر خواهد شد. گاهی درد در خود دندان نمی باشد، هرگاه آن دندان را[ با انبر] تکانی دهید ماده ی دردآور که در پایین دندان است فروخواهد ریخت و درد آرام خواهد گرفت.
گاهی کشیدن دندان با کمک دارو انجام پذیر است. بهتر آن است، نخست با نیشتر پیرامون دندان را برید و دارویی بر آن نهاد، مانند: پوست ریشه ی توت و عاقرقرحا را زیر آفتاب با سرکه ی پرمایه بسایید تا به پرمایگی عسل رسد سپس سه بار در روز آن را بر روی بیخ دندان بمالید. و یا ساییده ی عاقرقرحا ساییده را در سرکه چهل روز در برابر آفتاب بگذارید سپس بر جای بریده شده بچکانید و بگذارید یک یا دو ساعت در آن جا بماند، ولی باید با موم بخش های دیگر را بپوشانید، آن گاه دندان را بکشید.(34)
می توان به جای عاقرقرحا، بیخ خیارچنبر به کار برید و یا از زرنیخ پرورده در سرکه بر روی آن بمالد تا دندان را سست کند و یا تخم انجره و قنه را به یک اندازه برگیرید و یا یک اندازه تخم انجره و دو چندان کندر، بر روی بیخ دندان بگذارید و چنانچه آن ها را با برگ انجیر بپزید، سست کننده تر دندان خواهد شد، و آن آسان تر کشیده خواهد شد. هم چنین دردی سرکه کارایی شگفت انگیز دارد(35).
* داروی دیگر:
پوست درخت توت و پوست کبر و زرنیخ زرد و عاقرقرحا و عروق و ریشه ی حنظل و شبرم را با آب زاگ و یا با سرکه ی تند و تیز می سرشند و سه روز کنار می گذارند سپس بر روی جایگاه می مالند.
* داروی دیگر:
عروق صفر[ زردچوبه] و پوست درخت توت هرکدام، یک جزو، زرنیخ زرد دو جزو، برمی گیرند و با عسل می سرشند و مدتی بر پیرامون دندانی کشیدنی می گذارند سپس آن را می کشند.
* داروی دیگر:
بیخ قیصوم، شیرابه ی یتوع هرکدام، یک جزو، بیخ یتوع دو جزو، برمی گیرند و بر روی دندان می گذارند.
اگر دندان ناتوان باشد، موم را با عسل در آفتاب آب کنید و با هم بیامیزید و به کار برید سپس روغن زیتون بر روی آن بچکانید و دندان را وادار به جویدن بیشتر کنید.
* درمان دندان های از هم پاشاییده دندان که کشیدن بی درد دارند:
آرد را با شیرابه ی یتوع می سرشند سپس آن را چندین ساعت بر روی دندان می گذارند تا دندان را از هم بپاشد. هم چنین گذاشتن برگ لبلاب،‌ کارایی بی مانندی دارد. پیه قورباغه ی درختی دندان را به خوبی خرد می کند. قورباغه ی درختی قورباغه ای است سبز رنگ که در میان گیاه و درختان است و از شاخه ای به شاخه ی دیگر می پرد.
* درمان کرم خوردگی دندان:
تخم بنگ، تخم تره هرکدام، چهارجزو، تخم پیاز دو و نیم جزو بو با پیه بز به سرشند و حبی به اندازه ی یک درم بسازند، سر را بپوشانند و بخور یک حب آن را به وسیله قیف به دندان برسانند.
* درمان دندان قروچه:
به هم سودن دندان در هنگام خواب از ناتوانی ماهیچه های آرواره است که همانند برای تشنج برای آن[ دندان] است. کودکان زیادی به این بیماری گرفتار می شوند و چون بزرگ شوند، نشانه های بیماری از میان خواهد رفت. اگر به هم سودن دندان ها در خواب بیش از اندازه شود، پیش آگهی گرفتار شدن به بیماری سکته، و یا صرع و یا تشنج و یا نشانه ی داشتن کرم شکم است. اگر از کرم باشد، همیشگی نیست و گه گاهی می آید، باید سر را پاک سازی کرد و روغن های گرم خوشبو که دارای ویژگی بندآورندگی و گیرندگی اند را بر روی گردن بیمار بمالند.(36)
* درمان دندانی که درازتر می شود:
باید آن را با دو انگشت و یا با ابزاری نگاه دارنده بگیرند و سوهان زند سپس با میوه ی غار و زاگ و زراوند نر[ دراز] دندان شویه کنند.
* کُندی دندان:
کندی گونه ای سِری یا کرختی دندان(37) است که از یک فاکتور زبرکننده پدید آید که یا یک مزه ی هم آورنده و بندآورنده و یا گس انگیزه ی آن است و آن مزه و ماده از بیرون به دندان وارد می شود و یا ره آورد بالا آوردن است که آمیختگی ترش مزه ای می باشد که از شکمبه برمی خیزد و گاهی از خیال پردازی کسی است که پیاپی گاز گرفتن چیزی ترش را نگاه می کند، کندی دندان روی می دهد که ره آورد خیال و توهم است.
* درمان:
جویدن خرفه بسیار سودمند است و یا جویدن ریحان کوهی[ حوک]، و یا آرد آب زده ی تخم خرفه و علک الانباط و یا بادام و یا جوز ملکی، و یا نارگیل و یا فندق و یا روغن زیتون نارسیده جهت مالیدن و یا دُردیِ پرمایه شده ی روغن زیتون که در پیاله ای مسین و در زیر آفتاب بگذارند و یا بر آتش نهند تا به سفتی عسل رسد و یا دهان شویه با شیر الاغ و روغن نیمه گرم، و یا قیر اندایش مَشک شراب، و یا دانه ی غار، و یا زراوند نر[ دراز]، و یا حلتیت، و یا شیرابه ی یتوع، و یا پیازدشتی و نمک که زآنسوی ترشی است، ‌در درمان کندی دندان سودمند است(38).
* رفتن مینای دندان(39):
دندان بی مینا تحمل چیز سرد یا گرم و یا سخت را ندارد و بیشتر از سردی آزار می بیند و پیش آگهی آغاز دردِ دندان است.
* درمان:
اگر انگیزه ی آن آمیزه ی سرد باشد: میوه غار، زاگ بلورین، زراوند نر[ دراز]،‌ و پیوسته کمپرس گذاشتن با زرده ی تخم است و اگر آرام نگرفت، با ایارج فیقرا مالش دهند و چنانچه سودمند نیافتاد، از تریاک و روغن خردل بهره بگیرند که بسیار سودمند خواهد افتاد. هم چنین اگر چندین بار با قطران بر روی آن بمالند، بسیار کارآمد خواهد بود.
اگر انگیزه ی آن آمیزه ی گرم باشد و کم روی می دهد و از رنگ لثه و دست مالش به لثه و دندان شناخته می شود، باید پیوسته روغن گل سرخ که با کافور آمیخته شده و صندل بر آن بمالند سپس آهار اسفرزه با گلاب به کار برند و خرفه یا تخم خرفه را بجوند که ویژه ی این درمان است.
* ناتوانی دندان:
داروهای بندآورنده ی یاد شده برای درمان آن سودمند است. هم چنین خاکستر خاموش شده ی مازو در سرکه، دانه ی آس سفید، خاکستر خاموش شده ی نمک بلوری[درانی] سوخته در سرکه، رامک و دندان شویه های برتر و ارزشمند،‌ برای درمانش خوب اند.
* دندان شویه ی سودمند(1):
سعد سه درم، هلیله ی زرد هسته گرفته پنج درم، قرفه پنج درم، دارچین سه درم، زاگ بلورین دو درم، عاقرقرحا هفت درم، نشادر یک درم، دارفلفل یک درم، ‌سُک یک درم، زعفران یک درم، نمک پنج درم، سماق دو درم، میوه ی گز سه درم، قاقله چهار درم، زرنباد شانزده درم، گلنار چهار درم؛ همگی را بسایند و به کار برند.
* دندان شویه ی سودمند(2):
صندل سرخ، کبابه، فوفل، از هرکدام پنج درم، قرفه پنج درم، دارچین یک درم، به قم چهار درم، با نشاسته ی گندم به سرشند.
* دندان شویه ی سودمند(3):
کشک الشعیر را در عسل بکوبند و بخیسانند و با کمی قطران بهم زنند و قرص بسازند و در کاغذی پیچند و بر آجری در میان تنور بگذارند تا سیاه رنگ شدن از تنور بیرون آورند سپس یک جزو از آن را با خاکه ی ریزه ی عود و گلنار و سعد و پوست انار و نمک از هرکدام یک جزو برگیرند و بسایند و دندان شویه بسازند.
* دندان شویه ی سودمند(4):
خاکستر[کشک]الشعیر یاد شده بیست جزو، سعد، فول[فوفل]، کزمازک[ مزمازک]از هرکدام چهار جزو، زنگبیل یک جزو، را گرد دندان کنند.

بیماری های لثه

آماس های لثه بیشتر از ماده ای است که از سر به سوی لثه می آید. گاهی شکمبه نیز در این کار همکاری دارد. گاهی در آغاز بیماری استسقا، آماس هایی در آن پیدا می شود و یا از گونه ای نارسایی در آفرینش است که بخارهای تباه کننده و شونده را به لثه می رساند. همواره از رنگ و دست مالش لثه می توان مایه ی بیماری را شناخت. انگیزه ی پیدایش آماس در لثه شاید آشکار و به تندی و آسان درمان پذیر است و گاهی ناپیدا و دیرپذیر درمان می باشد که گاهی همراه با تب است.
* درمان:
اگر مایه ی فزونی گرم باشد، باید به تهی سازی تن از راه خون گیری از جهارک[ چهار رگ لبی] پرداخت. نخست با دهان شویه های سرمازای بندآورنده و گیرنده مانند:گلاب، ماست ترش، آب آس، آب برگ های گیرنده، آب پز گلنار، آب بارهنگ، آب خیسانده ی بلوط، افشره ی خرفه درمان را آغاز باید کرد، سپس روغن زیتون نارسیده و روغن درخت مصطکی، و روغن آس که در هر وقیه ی آن سه درم مصطکی آمیخته شده و یا روغن گل سرخ که در آن سنبل و گل سرخ خشک و مصطکی جوشانیده شده را در دهان بگرداند.
روغن مصطکی به ویژه تازه ی آن دارای ویژگی شگفت انگیزی در فرونشاندن درد آماس لثه است که آن را از میان می برد و آزاررسان نیز نمی باشد. پس از آن باید افشره ی ایرسای تازه به کار برند که خون را روان می سازد و بیمار را می آساید و یا از افشره ی برگ زیتون و یا دُردی شراب و یا افشره ی سداب و یا روغن حبه الخضرا که با آب برگ آن جوشیده باشد و یا آب پز زراوند دراز بهره برند.
اگر آماس در ژرفا باشد و دیده نشود، به آن بارولیسر گویند که با دارو از میان نمی رود و چرکین می شود،‌ چه بسا نیاز به نیشتر زدن پیش آید و گاهی گوشت تازه برویاند. اگر چرکین شود،‌ باید زنگار و مازو و یا زنگار مس ساییده در سرکه که چند روزی مانده باشد، و یا سوخته ی زاگ سرخ[ سوری]‌با مازو، به کار برد.
اگر لثه باد کند و بیآماسد، درمان پذیر نخواهد بود، باید بر روی آن داغ گذاشت. کارآمدترین آن: پشم پیچیده بر روی میله ای را در روغن زیتون جوشان فرو کنند و چندین بار بر روی لثه بمالند تا آماس فرونشیند و لثه سپید رنگ و کوتاه گردد.
اگر آماس از فزونی های نمور باشد، نخست با روغن های گرم زا و عسل و روغن زیتون و افشره ی جوشانده ی برخی از میوه های گرمی بخش دهان شویه کند.(40)
* درمان لثه ی خون چکان:
سوخته ی خاموش کرده ی زاگ بلورین در سرکه با دو چندان نمک و یک و نیم آن زاگ سوری برگیرند و بر روی آن بپاشند. هم چنین شاه ماهی[ طریخ] نمک سود را بسوزانند تا مانند اخگر شود، یک جزو از خاکستر آن با دو جزو گل سرخ سپس به کار برند. هم چنین آس و سوخته ی عدس از هرکدام یک جزو و سماق و زاگ سوری از هر کدام دو جزو و شکوفه ی اذخر سه جزو برگیرند و بیامیزند و به کار برند.
* زخم و ناسور و خوره در لثه:
زخم های لثه سه گونه اند: ساده، گندیده، خوره ای.
* درمان:
زخم ساده را به گونه ی آفت دهانی درمان می کنند.
زخم گندیده ی لثه را با دادن ابهل و حسک درمان می نمایند و اگر کارا نبود، یک جزو مازو و نیم جزو مر که با روغن گل سرخ آمیخته درمان می کنند. هم چنین برخی دهان شویه ها، مانند: سرکه ی پیازدشتی، و شیر الاغ، و آب پز برگ زیتون، و آب پز گل سرخ، و عدس، و کلگی انار برای درمان آن سودمند است.
زخم خوره ای لثه اگر در آن پیشرفت کرده باشد، باید آن را با داروی قلقندیون که ویژه ی درمانش است، و ترکیب آن در کتاب های اقرباذین یاد شده،‌ درمان کنند. ناسورها را نیز بدین گونه درمان نمایند سپس داروهای گیرنده و بندآورنده بر روی آن بپاشند. داروهای تکی آزموده شده میوه ی طرفاء و عاقرقرحا از هرکدام سه درم، مامیران یک درم، هلیله ی زرد دو درم، گل سرخ خشکیده دو درم، به اقلی و نشادر و کبابه و کفک دریا از هرکدام نیم درم، گلنار و زعفران و مازو از هر کدام یک درم، کافور یک چهارم درم، برگیرند و دندان شویه ای بسازند و بر روی لثه بمالند. زراوند، قلقطار،‌ برخی از براده و سونش ها، ‌و زرنیخ ها نیز برای درمان آن سودمندند.
اگر زخم و یا ناسور دکمی پیشرفت کرده باشند: عاقرقرحا، بیخ سوسن، هرکدام یک جزو، گلنار، سماق، مازوی سوراخ نشده، زاگ بلورین از هرکدام دو درم، برگیرند و همه را با هم بسایند و گرد کنند و بر روی لثه ها بمالند. هم چنین گلنار، ریم آهن، بر روی لثه چسبانند سپس با سرکه ی پیازدشتی و یا سرکه ای که برگ زیتون در آن پخته اند، دهان شویه کنند(41). سرشته ی فلونیا را نیز می توان در جایی خوره پدید آمده، بگذارند که بسیار سودمند است. سرشته ی پودنه ای و سرشته ی اسپندی و دیگر سرشته های با ویژگی آب کنندگی خوب اند و اگر درمان نشود باید داروی قلنقدیون به کار رود.
* دارویی ترکیبی نزدیک به داروی قلنقدیون:
زاگ بلورین، آهک، مازو، زرنیخ زرد و قرمز به یک اندازه برگیرند و خوب بسایند و یک دانگ از آن را بر روی لثه بمالند و ساعتی درنگ کنند، سپس با روغن گل سرخ تنها و یا با کمی اقاقیا دهان شویه کنند. و از این دارو می توان قرص بسازند و خشک کنند و در هنگام نیاز به کار برند. هم چنین می توانند تنها با دو گونه زرنیخ و آهک و اقاقیا بسازند. داغ گذاشتن، بر روی لثه نیز درمانی سودمند است که ریشه کن کننده ی خوره و رویاننده ی گوشت خوب می باشد. سپس دندان شویه ای از مازو و سه برابرش مرّ بیامیزند و به کار برند که گوشت می رویاند و لثه را استوار می سازد. خون گیری از جهارک نیز سودمند است.
* درمان کاهش گوشت لثه:
کندر نر، زراوند ماده، خون سیاوشان[ دم الاخوین]، آرد کرسنه، بیخ سوسن به یک اندازه برگیرند و با عسل و سرکه ی پیازدشتی به سرشند و به گونه ی مالیدنی به کار برند. هم چنین آرد کرسنه ده درم با عسل به سرشند و قرص سازند و بر آجر و یا سفال گذارند و در پایین تنور نهند، و یا در تنور چنان برشته کنند که نسوزد و بتوانند را بسایند... آن گاه بسایند و چهار درم خون سیاوشان و چهار درم کندر نر بدان بیفزایند و از زراوند ماده و ایرسا هر کدام دو درم نیز در آن بیامیزند و به کار برند.
* درمان سستی لثه:
اگر سستی اندک باشد، دهان شویه با آب پز داروهای بند آورنده ی گرم زا و یا سرمازا بر پایه ی آمیزه ی لثه بسنده خواهد بود. کاربرد زاگ بلورین جوشانده در سرکه نیز بسیار خوب است.
اگر سستی لثه بسیار باشد، بهتر آن است که نشتر زده شود و خون بیاید و خون را تف کند، سپس با آب پزهای بندآورنده و گیرنده دهان شویه کند. آب پزهای مناسب این بیماری از این قرارند:
1- کوبیده ی میوه ی گز سه درم، برگ حنا دو درم، زراوند دو درم، برگیرند و نیمه گرم در دهان بگردانند.
2- گلنار و پوست انار هریک شش درم، زرنیخ زرد و قرمز و زاگ یمانی، هرکدام سه درم و از گل سرخ و سماق بغدادی هر کدام هشت درم و سنبل الطیب و شکوفه ی اذخر هرکدام ده درم برگیرند و بر روی لثه بچسبانند. زدن رگ و خونگیری از جهارک هم سودمند است.
3- داروی چسبانده بر روی لثه که اگر پس از دهان شویه کردن به کار رود، خوب است: گُل سرخ با کاسبرگش، فلفل هفت درم، جفت بلوط، گلنار، دانه ی آس سبز هر کدام چهار درم، خرنوب نبطی، سماق پاک شده، و ارماک[ پوست درخت کادی]، هرکدام پنج درم، یا به جای ارمام[ارماک] هشت درم آس برگیرند و پس از دهان شویه کردن بر روی لثه بمالند. هم چنین مالیدن ایاره ی کوچک بر روی سق نیز سودمند است که پس از آن با سرکه ی پیازدشتی و سرکه ی حنظل دهان شویه کنند و دندان شویه های بر روی لثه بمالند.
* درمان گوشت اضافی:
گذاشتن قلقنت و مرّ بر رویش، ‌آن را می گدازد و برمی اندازد. قانون ف، ج3، 344-352؛ قانون ع، ج2، 323-336؛ دندان پزشکی، 492-506).

دررفتگی آرواره

گاهی آرواره ی زیرین از بندگاهش، در می رود. دهان باز می ماند و بسته نمی شود. همواره در رفتن آرواره کمتر رخ می دهد و اگر هم رخ دهد هیچ گاه کامل از جا درنمی رود و هرگاه از جا در رود زآنسوی حالت آرامش و آسودگی به جلو می گراید. گاهی در هنگام خمیازه کشیدن روی می دهد که بستن دو آرواره به سختی انجام پذیر می شود. انگیزه ی آن ناتوانی ماهیچه هایش می باشد که کارایی خود را از دست می دهند و توان بازگشت به عقب را پیدا نخواهند کرد. هم چنین گاهی دررفتگی یک سویه است و رخساره نمایشگر آن می باشد؛ زیرا، آرواره یک سویه به سمت جلو می گراید. درمانی یگانه دارد و آن بازگرداندن آرواره بجای خودش می باشد و گرنه فرد گرفتار دیگر بیماری ها و آسیب می شود که بازگردانش بسیار دشوارتر می گردد؛ بنابراین، هر زودتر درمان شود، آرواره آسان تر بجای خود بازمی گردد و اگر در درمان درنگی پیش آید، جای آسیب دیده سخت و سفت می شود، و می آماسد، ماهیچه ها کشیده می گردند، و بیمار گرفتار تب لازم و پیوسته می شود، و از کشیدگی ماهیچه ها دچار سردرد خوب نشدنی و پیوسته می شوند. چه بسا، تندرستی بیمار بهم ریزد و در روز دهم بمیرد و گاهی به شکمروش گرفتار شوند و مایه ی آمیختگی مراری[ زردابی] ناب بیرون دهند و همین مایه را بالا آورند. از این رو، باید بی درنگ به درمانش بپردازند.
* جاانداختن آرواره ی دررفته:
‌پرستاری سر بیمار را بگیرد، و شکسته بند انگشت شست خود را در دهان بیمار فرو کند. بیمار آرواره را از هر سو سست نگهدارد؛ زیرا، در هنگام از جا در رفتن آرواره، ماهیچه هایی هستند که آن را در حالت باز نگاه می دارند. سپس شکسته بند باید آرواره را به سو راست و چپ بجنباند و یک به اره بکشد و به جای همیشگی خود برگرداند. از پشت آن را به جایی که از آن دررفته، بگرداند و درست جا اندازد. نشانه ی درست جاافتادنش، روی هم نشستن دندان های پیشین است که دهان با آن خوب بسته خواهد شد. سپس آرواره را با بالشتکی و قیروطی موم و روغن گل سرخ بانداژ نماید که در زودترین زمان بهبود می یابد.
هر آینه درمان دررفتگی به تندی انجام نپذیرد و آرواره گرفتار سفتی و سختی شود، باید بیمار را به گرمابه برد و با آب گرم و روغن مالی فراوان به درمان آن پرداخت تا این که به نرمی گذشته بازگردد سپس شکسته بند، پشت بیمار بنشیند و آرواره اش را به سوی عقب بکشد تا بر جای پیشین و همیشگی استوار بماند و آرواره را ببندد. پس از آن، بیمار را بر بستری بسیار نرم به پشت بخواباند و پرستاری سرش را نگاه دارد تا پایان بهبود یافتن، تکانی نخورد.(قانون ف، ج6، 525-527؛ قانون ع، ج4، 6-7؛ دندان پزشکی، 513-514).

شکستگی آرواره

شکسته بندی گوید: اگر شکستن تنها یکی از آرواره ها به سوی درون باشد و اگر بخش سمت راست آن شکسته باشد، شکسته بند باید انگشت دوم و میانی دست چپ خود را در دهان بیمار فرو کند و اگر سمت چپ آرواره شکسته شده باشد، همین کار را بدین گونه با دست راست انجام دهد. با این دو انگشت کوژیی را که از شکستگی رخ داده از درون به سوی بیرون بلند کند و با دست دیگر آن را بگیرد و راست کند. نشانه ی راست و درست کردنش، دندان های درست بر هم آمده ی بیمار خواهد بود.
اگر از هر دو سو راست و چپ شکسته باشد، باید دو پرستار بیایند، یکی بکشد و دیگری در جایش نگاه دارد و پزشک چنان که گفتیم آن را راست و درست کند و دندان هایی که از این گرفتن و کشیدن کج شده و از جای همیشگی به درآمده اند را ببندد و اگر همراه با شکستگی زخم هم باشد، و یا تکه ای باریک و نازک از استخوان در گوشت خلیده باشد، باید جای خلیده را بدرد و گشادتر کنند و تکه استخوان خلیده را بیرون آورد و جای دریده را بخیه بزند و پس از برگرداندن و راست کردن شکسته، بر روی جای دریده ی بخیه زده، بالشتکی همراه با داروهای جوش دهنده بگذارد.
گوید: روش باندپیچی آن چنین است: بخش میانی باند را باید بر گودی پس گردن گذارد و از بالای هر دو گوش گذر کند و از دو سو به سوی آرواره بیاید و باز از هر دو سو از همان راهی که آمده است به گودی پس گردن بازگردد سپس از همان گودی گردن از دو سو و از زیر زنخدان بگذرد و از روی دو گونه بالا رود و به تارک سر برسد و باز دو سر آن بر گودی پس گردن به هم رساند و گره زند. هم چنین باندی دیگر را بر روی پیشانی بگذراند و در پشت سر بیمار ببندد تا همه ی پیچ های باندپیچی نخست را نگاهدارد و از جا نلغزد. جبیره ی سبک را هم بر جای شکسته بگذارد.
اگر هر دو آرواره، هریک به سوی دیگری جدا شده باشد، باید با هر دو دست اندکی کشیده شوند و در برابر هم گذاشته شوند تا باز به هم بپیوندند، باید در این درمان، دندان ها را راهنما بگذارد به گونه ای که درست برهم آیند. دندان های پیشین را با رشته ای باریک زرین ببندد تا استواری آن ها در جایشان پایدار بماند. سپس بخش میانی باند را در گودی پشت گردن بگذارد و هر دو سوی باند را بر روی آرواره آورد و ببندد و بیمار را وادار آرام بودن و بی جنبشی و سخن نگفتن کند و خوراکش را آش و سوپ برگزیند.
هر آینه فرم استخوان آرواره دگرگون شود، باید بانداژ را باز کند وگرنه بیمار گرفتار آماس گرم خواهد شد و اگر چنین شود، نباید داروهای ریختنی بر روی اندام و مالیدنی که برای ماساژ خوب است را فراموش کند و دربگذرد و هر آن چه آرام کننده و آب کننده ی میانه است را به کار گیرد.
استخوان آرواره پس از بستن، پیش از سه هفته خوب می شود و استوار می گردد؛ زیرا استخوانی نرم و انباشته از مغز استخوان است.( قانون ف، ج6، 582؛ قانون ع، ج4، 47؛ دندان پزشکی، 514-516).
داروهای ترکیبی درمان بیماری های دهان و دندان
* 1) سوطیرا یا رهایی بخش بزرگ:
سوطیرا دارویی است که بهبود بخش بیماری های صرع، سرگیجه، سردرد کهنه شده و لرزش است. هم چنین از ریزش مایه های بیماریزا به چشم جلوگیری می کند. همواره آن را پس از درآوردن آب مروارید به چشم می کشند تا از بازگشتنش جلوگیری نماید و نمی گذارد آسیبی به چشم رسد. اگر با عسل آب خورده شود، برای درمان بند آمدن آوا و فلج شدگی و وسواس، و درد دندان، و چشم و درد شش و سینه و پهلو و دنده های خوب است و اگر آن را با آب بارهنگ و عصاالراعی بخورند، خون برآمدن دهانی خون را بند می آورد. بادشکن باد شکمبه و فرونشاننده ی دردهای آن است و بیماری زردی را بهبود می بخشد و رنگ چهره را درخشان و زیبا می کند، خردپریشی را از میان می برد، آروغ زدن را از خوب می کند، زخم های پیشابدان و بیماری های روده و دل پیچ و آماس های روده ای و سپرز را با تنقیه ی سوطیرا درمان می کنند. فزونی های گرده و پیشابدان را پاکسازی می کند و پیشاب آور است، توان جنسی را افزایش می دهد و نرینه را برمی خیزاند و برای درمان دردبندها و نقرس و تشنج خوب است و پادزهر نیش زهری جانوران و پادزهر داروهای سمی تناول شدنی است.
* گزاره ی آن:
سلیخه و اذخر از هر کدام یک و نیم وقیه، گندبیدستر و فطراسالیون که تخم کرفس کوهی است از هرکدام پانزده مثقال، تخم کرفس دو وقیه، سیسالیوس یک مثقال، قسط، و دارچین، و قرص ادرومعموا، و میعه سایله و اسارون از هرکدام شش مثقال، انیسون ده مثقال، فلفل سفید دوازده مثقال، دارفلفل چهار مثقال، سنبل چهار مثقال، حماما و زعفران از هرکدام چهار مثقال، تریاک ده مثقال برگیرند و همه را بکوبند و بسایند و الک کنند و با عسل کف برگرفته به سرشند و در پاتیلی بگذارند و در جایی نگاه دارند و پس از شش ماه در هنگام نیاز به کار برند.
گزاره ی قرص اردومعموا یاد شده در ترکیب داروی سوطیرا: حماما، دارشیشعان، قسط، نی ذریره، قرنفل، فلفل و نان خواه از هرکدام سه مثقال، دارچین، مصطکی و زعفران از هرکدام شش مثقال، فو یک مثقال، سنبل الطیب[ علف گربه] و ساذج هندی هرکدام هفت مثقال، مرّ شش مثقال. همه ی داروها را بکوبند و بسایند و ببیزند و در شراب گوارا و زلال و یا جز آن به سرشند و قرص هایی کوچک به وزن یک مثقال بسازند و در سایه خشک کنند و به کار برند.
* 2) سرشته ی فلاسفه یا ماده الحیات:
آن را مایه ی زندگی نامند. فزونی های بلغمی را می راند و نیروبخش دستگاه تنفس و شادی بخش و گوارنده و آروغ زا و اشتهابرانگیز است،‌ برای پیران همانند خوراک روزمره ی جوانان است، مغز را نیرو می بخشد و حافظه را می افزاید و زبان را روان و شیوا می گرداند. سردآمیزگی اندامان را از میان می برد، پیشاب چکه چکه ای را چاره ساز است، و بادشکن است و آب نرینه را می افزاید و نرینه را نیرو می بخشد و گوشت های برآمده میان دندان ها را لاغر می کند و دندان ها را استوار می گرداند. دردبندها، و درد پشت، و تهیگاه و درد میزنای را فرومی نشاند.
* گزاره ی آن:
فلفل، دارفلفل، زنگبیل، دارچین، آمله، بلیله، شیطرج[ گیاه خلال دندان]، زراوند و گرد شامی، زردچوبه[ عروق]، بابونه، مغز میوه صنوبر بزرگ و در نسخه ای دیگر: جوز هندی و ساطوریون که همان خصی الثعلب است نارگیل، از هر کدام یک وقیه، تخم بابونه نیم وقیه هفت مثقال و نیم، تخم بابونه سه مثقال و سه چهارم مثقال، هسته ی مویز سرخ رنگ کوبیده بیست و دو مثقال و نیم، عسل پرمایه به اندازه ی وزن همه داروها. همه ی داروها را در آن عسل به سرشند و هر بار به اندازه ی گردوکی برگیرند و بخورند.(قانون ف، ج7، 247-248؛ قانون ع، ج4،‌265-267؛ دندان پزشکی، 517-518).
3) سرشته ی شجرینای بزرگ[ سنجرینا]:‌دارویی آزموده در درمان همه ی بیماری های برخاسته از سردآمیزگی، بادهای بر هم فشرده و گردآمده در تن، و درد دندان، و کرم زدگی آن، سردآمیزگی شکمبه، و دیرگواری آن و بیماری قولنج، دشوار شاشیدن، سرماخوردگی، بیماری های بلغمی و خلمی شدن پیشاب خوب است.
* گزاره ی آن:
گندبیدستر، تریاک، دارچین، فو، مو و دوقو از هرکدام یک درم، فلفل، دارفلفل، قنه و قسط هرکدام شش درم، زعفران نیم درم برگیرند و هر آن چه آب شدن اند در عسل آب، آب کنند. خشک ها را بکوبند و قنه را در عسل آب نمایند سپس همه را به سرشند تا شش ماه نگاه دارند و پس از آن به کار گیرند.
* گزاره ی شجرینای دیگر:
گندبیدستر، فلفل سیاه، زعفران، مو، فو، دوقو، اسارون، تریاک، فلفل سفید و به ارزد از هرکدام دو درم، قسط یک درم، دارچین دو درم برگیرند و همه را بکوبند و بسایند و ببیزند و با عسل کف برگرفته به سرشند.
4) شجرینای کوچک: کارایی شجرینای بزرگ را دارد: گندبیدستر و تریاک هرکدام ده درم، دارچین، مو، فو، دوقو، اسارون، هرکدام ده درم، فلفل، دارفلفل، قنه، مرّ و قسط هرکدام شصت درم، زعفران یک چهارم وقیه. در نسخه ای دیگر زنجبیل یک وقیه و میعه سایله سه وقیه نیز آمده است.
* گزاره ی دیگری از آن:
گندبیدستر و فلفل سیاه و زعفران و مو و فو و دوقو و اسارون و تریاک و دارچین و فلفل سپید از هر کدام یک درم، قسط یک درم برگیرند و بکوبند و با عسل به سرشند و شش ماه نگاه دارند سپس نیم مثقال آن را ناشتا با آب نیمه گرم بخورند. اندازه ی خوراکیش در نسخه ای دیگر میان دو دانگ تا دو مثقال است.(قانون ف، ج7، 264-262؛ قانون ع، ج4، 279-280؛ دندان پزشکی، 518-519).
* نوشابه ها و افشره های جوشانده[رب]
* 1) سرکه ی پیازدشتی:
پیازدشتی سفید پاک شده را با کارد چوبین تکه تکه کنند و تکه ها را دور از هم به رشته ای از نخ بکشند و یا پیازدشتی را سوراخ کرده، دور از هم به نخی آویزان کنند و چهل روز در سایه بیاویزند تا خشک شود. سپسهژده رطل سرکه ی ناب بر روی یک من آن بریزند و شصت روز زیر آفتاب گذارند و سر پاتیل را خوب بپوشانند. پس از شصت روز پیازدشتی را بیرون آورند و بفشرند و با پارچه ای بپالایند.
برخی از سرکه سازان، در برابر هر من از پیازدشتی، هفت و نیم رطل سرکه به کار می برند. برخی دیگر پیازدشتی را خشک نمی کنند؛ بلکه پس از پاک کردن آن، به ازای هر من از پیازدشتی همان اندازه سرکه به کار می برند و تا شش ماه در سرکه می خیسانند که این گونه ی آن بیشتر روان کننده است.
گرداندن آن در دهان، برای درمان آماس دهان و گوشت میان دندان و بندآوردن خون ریزی در هر جای تن سودمند است؛‌ زیرا، دارای ویژگی بندآورندگی و گیرندگی است و نموری های گوشت پیرامون دندان ها و خود دندان ها را می گیرد و دندان های جنبان را استوار می کند و بوی بد دهان را می زداید و آن را خوشبو می سازد. خوردن آن نای را جلا می دهد و سخت می کند و آوا را دلنشین و نیرومند می سازد و برای فرونشاندن درد شکمبه و ناگواریدن خوراک و بیمار صرعی و کسی که گرفتار چیرگی تلخاب است و سبک خرد و خردپریش و زنی که اختناق الرحم دارد و کسی که سپرزش سفت و برآمده است و کسی که گرفتار درد عرق النسا سودمند است. سرکه ی پیازدشتی تن سست و فروهشته را نیرو می بخشد و پوست را زیبا می سازد و بینایی را تیزتر می کند و برای نفس تنگی و فرونشاندن درد گوش، اگر زخمی در آن نباشد با چکانیدنش در گوش سودمند است. اگر هر روز ناشتا اندکی سرکه ی پیازدشتی نوشیده شود و کم کم اندازه اش بیشتر نمایند تا یک و نیم وقیه برسد،‌ برای آن چه گفته شد، خوب خواهد بود(قانون ف، ج343، 7- 342؛ قانون ع، ج4، 346؛ دندان پزشکی، 520-521).
* 2) شراب برگ آس:
شراب برگ آس برای درمان زخم های چرکین و شوره و جوش سر و لثه ی سست شده و فروهشته، و آماس ماهیچه های پیرامون زبان کوچک و گوش چرکین و بندآوردن عرق تن بسیار خوب و سازگار است.
روش ساخت:
شاخ و برگ و دانه ی آس سیاه را بکوبید و از افشره اش ده من بردارید و بر روی آن به اندازه ی سه سبو [قلال= ج قله] افشره ی انگور بیفزایید و به گونه ای بپزید تا دو سوم آن بجا ماند سپس آن را بپالایید و کمی عسل بر روی آن بریزید و اندکی بجوشانید و در پاتیلی پاکیزه بریزید و به کار برید.(قانون ف، ج7، 350؛ قانون ع، ج4، 352؛ دندان پزشکی، 521).

قرص ها

* 1) قرص کوکب:
ارزش این قرص نزد پزشکان کهن به اندازه ایست که آن را لامزدخیانا یا ستاره ی زمین نامیده اند؛ زیرا، ستاره نمی گذارد زندگی شکست بخورد. قرص ستاره برای درمان کسانی که شکمبه ی ناتوان دارند و پذیرای فزونی های دیگر اندامان است و برای آروغ زدن ترش مزه بسیار سودمند است. چنانچه به پیشانی بمالند درد سر فرو می نشاند و برای درمان زکام و سرماخوردگی ها و درد دندان و پر کردن آن با قنه در جای خوردگی دندان پوسیده و درد گوش و بند آوردن خون بر آمدن از دهان[ نفث الدم] و از هر اندام دیگر و سرفه ی کهنه و خوردنش با آب مرزنگوش در درمان تب های هر روزانه سودمند است. هم چنین خوردنش با آب سداب پادزهر نیش و گزش جانوران سمی است.
بسیاری از پزشکان گویند: در ترکیب قرص کوکب، دارویی دیگر با نام کوکب الارض می باشد که همان طلق است و برخی دیگر آن را گِل شاموس گفته اند. گویا کارایی طلق آن است که پرزهای شکمبه را فرامی گیرد و از دمای سرشتی تأثیرپذیر نمی گیرد همان گونه که در دیگر داروها اثرگذارست.
* گزاره ی آن:
مرّ، گندبیدستر، سنبل، سلیخه، گِل مختوم و پوست یتوع هرکدام چهار درم، تریاک، زعفران، قسط و کوکب الارض که همان طلق است، از هرکدام پنج درم، خشخاش سفید شش درم، دوقو و انیسون و سیسالیوس و تخم بنگ، میعه سایله و تخم کرفس هرکدام هشت درم برگیرند و صمغ ها را در شراب ریحانی بخیسانند و داروهای دیگر را بکوبند و با شرابی که صمغ ها در آن آب شده، به سرشند و قرص هایی به وزن نیم درم بسازند و در سایه خشک کنند و به کار برند.(قانون ف، ج7، 382-383؛ قانون ع، ج4، 375؛ دندان پزشکی، 521-522).
* فرونشاندن درد دندان:
سوطیرا( رهایی بخش بزرگ)، شجرینا، سرشته ی ریم آهن و قرص کوکب( ستاره).
* درمان کِرم زدگی دندان:
سرشته ی فلاسفه، سکنگبین پیازدشتی و سرکه ی پیازدشتی که در بند آوردن خون از لثه گوشت میان دندان ها و فرونشاندن آماس لثه و گوشت میان دندان ها ویژگی دارد.(قانون ف، ج7، 443؛ قانون ع، ج4، 425؛ دندان پزشکی، 523).
* 1) دارویی ترکیبی سودمند برای فرونشاندن درد دندان بسیار طاقت فرسا و درمان کرم خوردگی دندان و سرفه:
گزاره ی آن: تریاک دو مثقال و به همان اندازه مرّ و عسل، فلفل سفید یک مثقال، به ارزد یک مثقال برگیرید و با اندازه ی بسنده می پخته[ دوشاب] به سرشید. سپس همگی را بکوبید و شیافی بسازید و بر روی دندان بمالید و در جای خوردگی بگذارید.
* 2) داروی اندروماخس:
آرام کننده ی هر درد دندان و درمان کننده ی هر بیماری پدید آمده در آن و چاره ساز کندی دندان است.
گزاره ی آن: فلفل و عاقرقرحا، و شیرابه ی یتوع و به ارزد از هرکدام یک جزو برگیرید و با میعه به سرشید و درون جای خوردگی بگذارید.
* 3) داروی سودمند برای درمان درد تپنده ی دندان:
پیه حنظل یک جزو، صبر یک جزو در دیگ سنگی و یا ملاقه ای آهنین با روغن زیتون و سرکه ی نارس بپزند و سپس از روی آتش بردارند و آن را در گوش سمت دندان آسیای دردمند بچکانند.
* 4) داغ گذاری بر روی دندان دردناک:
اگر دندان و به ویژه دندان آسیا به دردمند شود و با دارو درمان پذیر نباشد و درد تپنده ی بسیار داشته باشد، باید داروی زیر را به کار ببرید:
* گزاره ی آن:
روغن زیتون یک وقیه، آب مرزنگوش یا مرزنگوش خشک و اسپند هرکدام یک و نیم درم برگیرید و نرم بسایید سپس با روغن زیتون بجوشانید. دو تا جوال دوز آورده از سوراخ هر دو نخ بگذرانید. بیمار دهانش را باز کند. دندانی را که باید داغ بگذارید را جداسازی نمایید و اگر چیزی در دندان هست آن را بزدایید و لوله آهنین و یا مسین و یا نقره را بر روی دندان بگذارید. سپس یکی از جوال دوزها را در آن روغن زیتون فرو کنید و از راه لوله ی بر روی دندان به آن برسانید و داغ گذارید. هنگامی که سرد شد، بی درنگ جوال دوز دومی را که داغ است و در روغن زیتون فرو شده است را به جای آن به کار ببرید. شش بار داغ گذاری بدین گونه انجام دهید که درد فرو می نشیند و از دندان آبی می تراود(42).
* 5) دندان شویه ایی زیباکننده ی دندان ها، از ساخته های دیمقراطیس که آن را در کتابش یاد کرده است:
* گزاره ی آن:
خاکستر چندین بار سوزانده ی شاخ گوزن[ ایل] دو وقیه، و نمک دو وقیه، و اشق خشک که تلخ مزه نباشد، یک رطل در چندین تکه ی درشت، و مصطکی یک سوم رطل، و قسط یک سوم رطل و یا کمی بیشتر، و اذخر سپید یک سوم رطل، و فلفل سپید یک وقیه، و ساذج دو وقیه برگیرند و همه ی داروها بکوبند و بسایند و ببیزند در هم بیامیزند و گرد دندان شویه بسازد.
* 6)‌داروی سورنتیجان(43) سودمند برای درمان آماس و سستی لثه خوب است و پاکسازی کننده ی دندان ها:
* گزاره ی آن:
پوست انار دو وقیه، زردچوبه، گلنار و سماق هرکدام یک وقیه، زاج بلورین و مازو هرکدام یک وقیه برگیرید و همه را بکوبید و بسایید. سپس با انگشت دارو را بردارید و بر روی جای دردمند بمالید و ماساژ دهید سپس با پارچه ای کتانی مقداری از آن را بر جای دردمند بگذارید.
* 7) دندان شویه ای پاکساز دندان ها و استوارگر لثه و خوشبوکننده ی دهان:
* گزاره ی آن:
نمک درانی را بکوبید و با عسل به سرشید و در کاغذی بپیچید و بر روی آتش زغال بگذارید تا اخگرگون شود سپس آن را در قطران و یا داروی خوشبوکننده ی نضوج و یا می سوسن خاموش کنید و بگذارید تا سرد شود. آن گاه آن را بکوبید و از آن یک جزو بردارید و به همراه یک جزو دارچین و یک جزو مر و از خاکستر شیح و سعد هرکدام یک جزو و شکوفه ی اذخر یک ششم جزو، و براده ی عود نیم جزو، و شکر سه جزو و کافور یک دهم جزو برگیرید و بکوبید و درهم بیامیزید و بامداد هر روز با آن دندان شویه نمایید.
همه را با هم کوبیده و مخلوط کن و هر بامداد با آن دندان شویه شود.
* 8) دارویی دیگر، نیروبخش دندان های ناتوان:
* گزاره ی آن:
موم و عسل هرکدام دو جزو برگیرید و در آب گرم و در برابر آفتاب آب کنید و با یک جزو زفت بیامیزید و مرهم گونه ای بسازید و به دردمند دندانی بدهید تا با آن دهان شویه کند. هر آینه دارو برای بیمار خشک باشد، اندکی روغن زیتون و مصطکی بر آن بیفزایید که بسیار کارآمد خواهد شد.
* 9) دارویی دیگر نیروبخش دندان و لثه:
* گزاره ی آن:
خاکستر شاخ گوزن ده درم، و خاکستر برگ سرو پنج درم، و جوزالسرو پنج درم، بیخ فنطافلن ده درم، خاکستر پرسیاوشان پنج درم، گل سرخ تهی از کاسبرگ و جام و سنبل الطیب[ علف گربه] هرکدام سه درم برگیرید و با پارچه ای ابریشمین تنک ببیزید و به کار برید.(قانون ف، ج7، 483-485؛ قانون ع، ج4، 461-463؛ دندان پزشکی، 524-526).
کتابنامه:
1- اوستا، زرتشت(583پ.م) دوست خواه، انتشارات مروارید، تهران، چاپ هشتم، جلد دوم، 1381.
2- پزشکی در ایران باستان، سهراب خدابخشی، فروهر، تهران، 1376(خدابخشی).
3- تاریخ مصور پزشکی جهان، دکتر ولی الله محرابی، انتشارات دایره المعارف تاریخ پزشکی، چاپ دوم، تهران، 1384(محرابی).
4- تاریخ نگارش های عربی، فواد سزگین، ج3، برگردان خانه ی کتاب، تهران، 1380.
5- حاوی فی الطب فی امراض الاذن و الانف و الاسنان، رازی، وزارت فرهنگ هندوستان در چاپخانه ی مجلس دایره المعارف عثمانی، حیدرآباد- دکن- هند، 1955م/ 1375ق.
6- حاوی فی الطب فی امراض الاذن و الانف و الاسنان، رازی، پژوهش محمد محمد اسماعیل، دارالکتاب العلمیه، بیروت- لبنان، 1421ق/ 2000م.
7- دانشگاه گندی شاپور در گهواره تاریخ، مهربان شهروینی، تهران، 1381خ(شهروینی).
8- سیری در سه قرن دندان پزشکی ایران، محمدابراهیم ذاکر، انتشارات حقوقی، دانشگاه شهید بهشتی، 1389.
9- عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ابن ابی اصیبعه، موفق الدین بوعباس احمد فرزند قاسم سعدی خزرجی، پژوهش امرؤالقیس فرزند طحان، چاپخانه مصطفی افندی وهبی، 1300ق، چاپ دوباره، دارالثقافه، بیروت، لبنان، 1987م/ 1408ق.
10- فهرست یا فوز العلوم، ابن ندیم محمد فرزند اسحاق وراق، برگردان محمدرضا تجدد، امیرکبیر، تهران، 1366خ؛ کتابخانه ابن سینا، 1343.
11- قاموس القانون فی الطب( معجم المصطلحات الطبیه و الادویه المفرده المستعمله فی القانون فی الطب ابن سینا)، فرهنگ لغات قانون ابن سینا، عربی- انگلیسی، حکیم عبد حمید، حکیم کبیرالدین، حکیم عبدوهاب ظهوری، محمد عبدعزیز، حکیم فضل رحمن، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران- تهران، بازنگری 1998؛
12- قانون فی الطب، ابن سینا، پژوهش سعید لحام، دارالفکر، بیروت- لبنان، 1423ق/ 2002م(قانون ع)؛
13- قانون فی الطب، ابن سینا، برگردان عبدالرحمان شرفکندی( هه ژار)، سروش، 1385خ(قانون ف)؛
14- منصوری فی الطب، رازی، پژوهشگر حازم بکری صدیقی، معهد المخطوطات العربیه، کویت، 1408ق- 1987م، برگردان م.ا. ذاکر، موزه ی تاریخ علوم پزشکی ایران، دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1387خ( منصوری ف)؛
15- وندیداد، به کوشش جلیل دوست خواه، انتشارات مروارید، تهران، چاپ دوم، 1374خ.

پی نوشت ها :

1.استخوان فک بالا(Maxilla)که در برگیرنده ی دو استخوان گونه(Zygoma) و دو گوش و دندان های بالاست که با چسبندگی یک پارچه( درز) به کاسه ی سر می چسبد و آن نیز از چند تکه ی استخوانی که با درز به یکدیگر پیوند دارند، تشکیل شده است. فک پایین(Mandibulla) که در آن دندانهای پایین قرار گرفته اند. این استخوان چسبندگی یکپارچه( درزی) به کاسه ی سر ندارد زیرا فک پایین برای جابجایی و حرکت های پیش و پس، راست و چپ نیاز به بند یا لولا دارد که آن را بند گیجگاهی فکی(رزفین= Tempomandibular Joint) گویند. فک پایین به جز دندان ها از دو استخوان تشکیل شده است که دو برجستگی دارد، یکی میانه ی دو استخوان آرواره ی پایین در ناحیه ی چانه(Mental)و دیگری زیر کاسه ی سر کنار بند گیجگاهی فکی است(منصوری ف، 82؛ دندان پزشکی، 215).
2. شانزده دندان در هر آرواره است. دو تا پیشین(Central)، دو تا کناری(Lateral)، دو تا نیش(Canin) و پنج تا آسیاب (Premolar & Molar) در راست و پنج تا در چپ است. گاهی یکی از آسیاب ها کم شده و چهار تا می شوند( منصوری ف، 82؛ دندان پزشکی، 216).
3- ریشه ی دندان های آسیاب بالا سه تا و گاهی چهار تاست و آن ها که در آرواره پایین اند دارای دو ریشه اند و دندان های دیگر یک ریشه دارند( منصوری ف، 82؛ دندان پزشکی، 216).
4- ریشه ی دندان های آسیاب از ریشه ی دیگر دندان ها، به جهت سختی و پیوستگی کارشان همواره بزرگترند. انگیزه ی بیشتر بودن ریشه ی دندان های بالا به جهت آویزان بودن آن هاست. از این رو، دارای ریشه های بیشتری می باشند( منصوری ف، 114؛ دندان پزشکی،‌223).
5- انگیزه ی بوی بد دهان: 1) از دندانی پوسیده؛ 2)و یا گندیدگی بافت لثه؛ و یا از سرازیر شدن مایه های بدمزه از گلوست؛ (منصوری ف، 306؛ دندان پزشکی، 239).
6- چنانچه به همراه بوی بد دهان، دندانی پوسیده و یا گندیدگی بافت لثه در دهان باشد و گمان برده شود بوی بد از آن است، نخست آن دندان را بیرون آورید و اگر از بافت لثه آسیب دیده باشد، با داروی ترکیبی قلدقیون که آن را یاد خواهیم کرد، درمان نمایید( منصوری ف، 306؛ دندان پزشکی، 239).
7- چنانچه از گلوی بیمار چیزی بدمزه سرازیر شود، باید هر روز با سکنگبین و خردل و سپس با شرابی که در آن قرنفل و مشک و سنبل و سعد جوشانده شده غرغره نماید. اگر بوی بد به همراه چیزهایی که گفتیم[ پوسیدگی دندان و گندیدگی لثه] باشد،‌ بیمار پس از خوردن نمک و یا خردل و شوید و سلق و نوشیدن عسل آب بالا آورد و ایاره ی فیقرا چندین بار بنوشد و از خوردن خوراکی های چرب و سنگین دوری کند و به خوراکی های آب پز و سرخ شده بسنده نماید و بر خوردن آبکامه تکیه کند و هنگام ناشتا اندکی از آن بخورد و پیش از خوراک کمی نان خوب[ سپید] و صحنات[ گونه ای شوربا ساخته شده با ماهی مانده و بیات] بخورد و در نوشابه ی خود اندکی سعد و سنبل و قرنفل بگذارد و این قرص را به کار برد. گزاره ی آن: مشک، قرنفل، قرفه، جوزبوا، زعفران،‌ سعد، سنبل، پوست اترج و عود به یک اندازه و اندکی مشک با شراب زردآلوی خوشبو سرشته و از آن قرصی به اندازه ی نخودکی بسازد و روزی سه تای آن را آرام بجود و آبش را قورت دهد. داروی آزمایش شده برای بوی بد دهان: در خوردن کرفس زیاده روی کند و یا جوانه ی تازه ی آس را با همان اندازه کشمش بی هسته بکوبد و آن را به اندازه ی گردوکی درآورد. یکی در ناشتا و دیگری را هنگام خواب بجود. دهان شویه ی خوشبوکننده ی دهان: سنبل، سعد، ساذج هندی، پوست ترنج، قرنفل، گل سرخ، حماما[ آمومن]، قبادالعود، مصطکی و نمک سوخته با عسل به یک اندازه برگیرند و خوب سایند و دندان ها را با آن بشویند( منصوری ف، 306؛ دندان پزشکی، 239).
8. داروی درمان گندیدگی و عفونت لثه: اقاقیا دو زرنیخ دوازده درم و نوره آب نخورده هشت[درم] و مر و زاگ بلورین از هرکدام شش درم با سرکه می سرشند و قرص می سازند و به کار می برند که درمانی شگفت انگیز دارد( حاوی، ج3، دکن، 192؛ بیروت،‌515).
9. رازی، دیدگاه حنین فرزند اسحاق(194-264ق) درباره ی پاییدن دندان های با نام کتابش فی اصلاح اللثه و اللسان یا مقاله فی حفظ الاسنان و استصلاحها چنین می آورد:
1. از تباه شدن خوراک در شکمبه و پافشاری در بالا آوردن به ویژه آن چه در شکمبه مانده و ترش شده، خودداری کند که تباه کننده ی دندان ها می شود. هنگام بالا آوردن، دندان ها و لثه را با چیزهایی بشویند که زیان را از آن ها دور سازد.
2. از پیوسته جویدن سقز و هرگونه[خوراکی] خشک پرهیز کند چه بسا انگیزه شکستن دندان ها می گردد و گاهی ریشه ی دندان را نابود می سازد؛
3. همچنین از خوردن چیزهای بسیار سرد به ویژه پس از خوردن خوراکی گرم دوری کنند؛
4. همچنین از خوردن خوراکی های زودگندیدنی مانند شیر و پنیر و نمک سودشده ها و خوراک صحنات پرهیز کند؛
5. اگر چنین خوراکی هایی را بخورد پس از خوردن دندان ها و لثه را به خوبی پاکسازی نماید و از ماندن خرده های آن ها میان دندان ها جلوگیری کند که انگیزه ای برای گندیدن می شود(حاوی ع، ج3، دکن، 145 بیروت، 484؛ دندان پزشکی، 41-42؛ 139).
10. مسواک را نباید با فشار بر روی دندان بکشید؛ زیرا درخشندگی و همواری آن را از میان خواهید برد و آن را زبر خواهید کرد که زمینه ای برای نشستن جرم و چرکی بر روی دندان می شود( حاوی ع، ج3، بیروت، 460). مسواک زدن زبان را خشک می کند و آن را خوشبو می سازد و مغز را پاکسازی می نماید و حسگرها را لطیف و دندان ها را پاک و درخشان و لثه را استوار می سازد و شایسته است هر کس با مسواکی، مسواک بزند که سازگاری با او دارد. تب داران چوب درخت بید برای مسواک زدنشان خوب است. کسانی که دارای لثه ای سست و ناتوان هستند چوب درخت طرفا خوب می باشد. باید مسواک را در گلاب فرو کنند سپس مسواک بزنند( حاوی ع، ج3، بیروت، 487). با چوب درخت خلاف[‌بید] مسواک بزنند( حاوی ع، ج3، بیروت، 488). چنانچه مسواک به گونه هماهنگ زده شود دندان ها را درخشان و نیرومند می سازد و لثه را نیرو می بخشد و بر اندازه اش می افزاید، از پوسیدگی دندان جلوگیری و کمک به خوشبویی دهان می کند. اندکی سر و دهان و دهانه ی شکمبه را سبک می سازد. بهتر است با چوب مسواک که در آن سختی و تلخی ویژه ای است، مسواک زده شود. زیاده روی در مسواک زدن درخشانی دندان ها را می زداید، پس جِرم ها به تندی به سوی دندان ها رفته آن ها را جنبان و نازک کرده و لثه را سست و کوتاه می کند( منصوری ف، 266؛ دندان پزشکی، 227).
11. چهار گروه دارو داریم:
1. خشک کننده اند مانند شاخ گوزن و پشکل بز و پرسیاوشان و توتیا و جز آن می باشد؛
2. برخی از داروها به همراه آب کردن[ اماس] ویژگی خشک کنندگی نیز دارند. همچون مر و سداب و قطران و زفت و سرکه ی پیازدشتی است؛
3. دسته ای از داروها بندآورندگی به همراه خشک کنندگی دارند مانند مازو و زاگ بلورین و غوره است؛
4. دسته ای از داروها به همراه آب کنندگی دارای ویژگی بندآورندگی نیز هستند همچون مصطکی و سنبل و ساذج و زعفران و نمک می باشد(حاوی ع، ج3، بیروت، 460).
12. دندان شویه ی سرد:
تخم گل سرخ پنج درم و آس سه درم و میوه ی طرفا ده درم و زاگ یمانی دو درم و کافور نیم درم و صندل دو درم برمی گیرند و به کار ببرند. اگر نیاز پیدا کردید تا لثه را با روغن گل سرخ پاک کنید، این کار را انجام دهید که این انگیزه ی از کار انداختن کارکرد خلط پلشت می گردد. گاهی نیاز پیدا می شود تا با آب کدو و سرکه و جز آن دهان شویه نماید مگر آن که گوشت تن بیمار نمور باشد که در چنین هنگامی بیمار نباید با آب سبزیجات تازه دهان را شستشو دهد. ما بر آن نیستیم در چنین جایی با بودن سردی، آمیزه ی دندان را بخشکانیم؛ بلکه، بندآورنده ها را در سرکه می پزیم سپس به کار می بریم( حاوی ع، ج3، دکن، 110؛ بیروت، 458؛ دندان پزشکی، 99).
13. دندان شویه ی گرمازا، روش ساخت: خاکستر پودنه ی کوهی و دشتی هرکدام ده[درم] و دانه ی درخت عرعر ده[ درم] و برگ سرو پنج[درم] و ابهل سه درم و ایرسا پنج درم و مُر سه درم و سنبل الطیب چهار درم و عاقرقرحا و سلیخه و دارچین از هرکدام دو درم و مصطکی سه درم و نمک اندرانی سوخته که با عسل سرشته شده، سی درم همه را برمی گیرند و دهان را با آن می شویند. اگر بخواهند به کارآمدی بیشتری دست یابند به آن ابهل و پوست و ریشه ی کبر و عاقرقرحا به اندازه ی برابر بیفزایند سپس همه را بسایند و آن را به دندان ها بمالند( حاوی ع، ج3، دکن، 110؛ بیروت، 458؛ دندان پزشکی، 98).
14. انگیزه ی درد دندان: 1) از آماس؛ 2) و یا از پوسیدگی؛ 3) و یا از سردی بسیار؛ 4) و یا از فزونی های فراوان سرازیر شده از سر می باشد(حاوی، ج3، دکن، 100؛ بیروت، 450؛ دندان پزشکی، 86).
15. دانش دندان پزشکی نوین پس از گذر هزار سال از این دیدگاه ابن سینا، همین راه را در کشیدن دندان ها آسیب دیده، دنبال می کند.
16. افزایش پهنا و درازای دندان: اگر دندان ها دچار انباشتگی شوند و بیماری آن ها به درازا کشیده شود و در هنگام سخن گفتن و جویدن به درد آیند، برای درمان آن ها، باید داغ گذاشته شوند و آن را ثابت نگه دارند و با سوهان نازک و بسیار بُرنده، لبه های آن را سوهان زنند و ‌آن را نرمجویانه نگاه دارند تا دندان تکانی نخورد وگرنه دردی بسیار پیدا خواهد کرد( حاوی ع، بیروت، ج3، 448؛ دندان پزشکی، 83).
17. درمان آغازین درد دندان را به گونه ای انجام دهید که دندان از پذیرش هر مایه ی فزونی خودداری کند که آمیختگی های پلشت اند که انگیزه پیدایش نشانه های آماسی در آن جایگاه نخواهد شد، چنانچه آماسی پدید آید، باید آن را به شیوه ی آب کردن بی گزندگی درمان کنید. اگر با چنین درمانی نیز درد آرام نگرفت، در این هنگام به سوی کار بردن سوخته ی دردی و فلفل و هرچیزی که توانایی گرم زایی بالایی داشته باشد، گام بردارید( حاوی، ج3، دکن، 100، بیروت، 451؛ دندان پزشکی، 87).
18. اگر به همراه درد دندان آماس و سرخی لثه و درد ضربانی باشد، باید بیمار پس از خون گیری، حجامت شود و سپس چندین بار در دهان سرکه و گلاب نگاه دارد و بیرون بریزد و پس از آن روغن گل سرخ در دهان بگیرد اگر آرام نشد و درد پی در پی و ضربانی با برافروختگی بود، کافور و عاقرقرحا را بسایند و بر روی ریشه دندان بچسبانند و هر هنگام که زدوده شد دوباره بگذارند( منصوری ف، 456؛ دندان پزشکی، 234).
19. رازی بجای شب[ زاگ بلورین]، شبت[ شوید] آورده است: داروی فرونشاندن درد دندان از سردی: برگرفتن پودنه[ فوتنج] و نانخواه و شوید سپس پختن آن ها با سرکه می باشد. داروی به دست آمده را باید در دهان نگاه دارند(حاوی ع، ج3، دکن، 107؛ بیروت، ج3، 451؛ دندان پزشکی، 87).
21. گذاشتن کمپرسی از نمک و گاورس که در یک تکه پارچه گذاشته باشند و آن را از بیرون بر روی دندان بگذارند برای آرام کردن درد آن سودمند خواهد بود. همچنین گذاشتن کمپرسی از زرده ی تخم مرغ و روغن زیتون داغ بر روی آن است تا تاول بزند و نیز بر آن موم می نهند. هم چنین چندین بار آهنی گداخته به آن نزدیک می کنند. بهتر است کمپرسی بر روی دندان ها گذاشته نشود. مگر آن که دو ساعت پیش از خوراک و یا چهار ساعت پس از آن باشد. اگر درد افزایش یافت، دهان بیمار را بخور دهید که سودمند خواهد بود و اگر آرام نشد با یک سوراخ کننده ی ریز، میانه ی دندان را سوراخ نمایید و چندین بار روغن زیتون داغ در آن بچکانید. چنانچه پاسخ نداد با هر چیزی که دندان را می کشند، آن را بکشید( حاوی ع، ج3، دکن، 96؛ بیروت، 446؛ دندان پزشکی، 80).
22. اگر آماس [گوشت زیادی]، بدخیم و بدنهاد باشد. باید با داروهای داغ کننده و با آتش با داغ گذاشتن یک ابزار ریز آن را داغ کنید. البته اگر داروهای عفونت زدا ممانعتی کارساز نباشند سپس سرکه و آب در کانال بینی بریزید. اگر بهبود یافت و نفس کشیدن به حالت سرشتی درآمد چه بهتر وگرنه بدانید که گوشت اضافی رویش یافته ریشه در ژرفا دوانیده است پس برای درمان آن نخی را برگزینید بر آن گره بزنید و یک سوزن سُربین خمیده به درون کانال ببرید و از کام بیرون بیاورید. سپس با دو دست هم چون اره آنچه به جا مانده از گوشت رویش یافته در ژرفا را بیرون بکشید پس از آن پارچه یا پری را به سر لوله ای سُربین ببندید و درون بینی فرو کنید که راه بینی، باز بماند تا از نفس کشیدن جلوگیری نشود سپس پارچه را به قرص اندرون و داروی کاغذ( قرطاس) و جز آن آغشته کنید[ و در بینی گذارید] تا آن را به خوبی خشک کند و از رویش دوباره ی گوشت جلوگیری نماید( حاوی ع، ج3، دکن، 71؛ بیروت، 426).
23. درمان دندان خورده شده: دندانی که دارای خوردگی است را با پودنه ی ساییده و صمغ بطم و یا با گوگرد و حضض و یا با زاگ و صمغ بطم پر کنند و یا در آن روغن بادام تلخ بریزند. همچنین روغن بادام در گوش بیمار که در سمت دندان دارای خوردگی است، بچکانند و یا شونیز را با روغن زیتون بسایند و سوراخ دندان را با آن پُر کنند و نیز به پیرامون آن دندان بمالند و بیمار را وادار کنند تا مدتی دراز دهان خود را ببندد سپس باز نماید تا آب دهانش به بیرون سرازیر شود. درمان دندان خورده شده: فلفل و کپک بوره و بارزد و عسل و یا عاقرقرحا و فلفل و مُر و انگزه و بارزد و شونیز و سیر و نمک برگیرند و همه را و یا به اندازه ای که بخواهند از آن بسرشند و دندان را با آن پُر می کنند و یا با مازو و قطران دندان را پُر نمایند( حاوی ع، ج3، دکن، 95؛ بیروت، 446؛ دندان پزشکی، 79).
24. لاغر شدن[ سایش] و باریک شدن دندان ها رویدادی است که در پیران دیده می شود و هیچ درمانی ندارد؛ از این رو دندان پیران جنبان می شود؛ زیرا جای دندان ها گشاد می گردد پس باید در اندیشه ی نیرودادن به لثه با داروهای بندآورنده بود (حاوی ع، ج3، دکن، 94، بیروت، ج3، 443؛ دندان پزشکی، 77). از آن جا که دندان ها تغذیه می شوند و به دنبال آن بالندگی دارند پس بیماری هایی همچون آماس در آن پدید می آید که در پی سرازیر شدن بیش از اندازه ی مواد به سوی آن می باشد و یا از اندک آمدن خوراک به سوی آن، انگیزه ی باریک و خشک شدن دندان می گردد و این به گونه ای خواهد بود که دندان در جایگاه استخوانی خود جنبان می گردد. این بیماری همانند رویدادی است که در پیران رخ می دهد( حاوی ع، ج3، دکن 112؛ بیروت، 459؛ دندان پزشکی، 101). جنبان شدن طبیعی دندان ها؛ گاهی از لاغر شدن دندان و گشاد شدن سوراخ استخوانی جایگاه آن می باشد که در پیری رخ می دهد و هیچ درمان دارویی ندارد. در این بیماران تنها باید لثه ی ایشان را نیرومند کرد تا لثه بتواند دندان ها را نگاه دارد( حاوی ع، دکن، 137، بیروت، 478؛ دندان پزشکی، 129).
25. داروی جلوگیری کننده از افتادن دندان های جنبان: گلنار و زاگ سپید، و سُک، و قاقیا[ اقاقیا]، و هیوفاسطیداس را به یک اندازه جدا نموده سپس آن ها کوبیده، ریشه ی دندان لق را با آن مالش دهند. دارویی دیگر: زرنیخ زرد، و نوره، و مازو و زاگ سپید و نمک را به گونه ای برابر برداشته به همراه سرکه ساییده به شکل قرص درآورده و هنگام نیاز ساییده ی آن را بر روی ریشه ی دندان جنبان بمالند. چنانچه دندان ها بسیار لق باشند آن ها را با سیمی زرین به تکیه گاهی ببندند( منصوری ف، 309؛ دندان پزشکی، 231-232).
26.راهی برای جلوگیری از خوردگی و پوسیدگی دندان ها: مالیدن شبانه ی روغن به دندان ها می باشد. داروی دیگر: خزف پیچنده ی سبز و شیشه ی شامی و قنبیل[ تخم سرخس] و قلی از هرکدام به یک اندازه برمی گیرند و می سایند و نرم می کوبند و با آن دندان ها را پاک می کنند. باید به هنگام شستن دندان ها با این دارو، لثه ها را از آن دور نگهدارند. داروی جلوگیری کننده از خوردگی دندان ها و یا برای پُر کردن آن ها: بخش خورده شده ی دندان را می توان با مصطکی و زاگ سپید و سُک پر کنند. اگر آغاز خورده شدگی باشد، می توان هر روز آن را با سعد و فلفل ساییده شده مالش دهند و یا مر و جوزالسرو و کزمازک را ساییده و آن را بر روی دندان بمالند. چنانچه خورده شدگی بسیار باشد، دندان های بیشتری را فرا خواهد گرفت؛ بنابراین، باید روان کننده های زردآبی را چندین بار به کار برند و برنامه ی خوراک بیمار را درست کنند و آن را به نمور کردن تن، بگرایاند و از شیرینی ها و تندی ها و شوری دوری کند و در پی برنامه ای باشند که شاداب کنندگی تن را در دستور داشته باشد( منصوری ف، 308-309؛ دندان پزشکی، 231). اگر خوردگی دندان کم باشد، داروهای نیرومند در خشک کنندگی از روند پیشرفت کرم خوردگی آن جلوگیری خواهد کرد و اگر بسیار باشد باید همه ی تن را پاکسازی نمود و پس از آن سر از فزونی ها تهی ساخت؛ زیرا، اینها فزونی هایی تند و تیز هستند. داروهایی که از خوردگی دندان ها جلوگیری می کند: این داروها دربرگیرنده ی: ‌زاگ و مازو و نمک و شونیز و فلفل و زنگبیل و بوره و جز آن از داروهای خشک کننده ی نیرومند می باشد. داروهای سرمازا را در جای خودش و داروهای گرم زا در جای خودش به کار ببرید. ما اگر این دارو را به ریشه ی دندان دردناک بمالیم و یا بخش خورده شده را با آن پُر کنیم از گسترش بیماری جلوگیری خواهیم کرد( حاوی ع، ج3، دکن، 138، بیروت، 480؛ دندان پزشکی، 131).
27. درمان درد پی زیر دندان:
مازو و زرنیخ و ریشه ی کبر و ریشه ی خیاردشتی و پیه حنظل و عاقرقرحا را می پزند سپس در دهان نگاه می دارند. لبنی الرهبان[ میعه] و تریاک و قنه و گوگرد زرد با حضض می گذارند و یا بخور تخم بنگ را به وسیله ی قیف به آن بدمند( حاوی ع، ج3، دکن، 103؛ بیروت، 453؛ دندان پزشکی، 91).
28. رازی آن را چنین یاد می کند: فلدفیون برای درمان خوره[ دهان] بسیار خوب است، روش ساخت آن: دوازده درم اقاقیای به همان اندازه نوره ی آب نخورده و هشت درم زاگ بلورین برمی گیرند و با سرکه می سرشند و قرص هایی می سازند و در هنگام نیاز به کار می برند.(حاوی ع، ج3، دکن، 119، بیروت، 465؛ دندان پزشکی، 109).
29. گزاره ی داروی خشک کننده: این دارو از نمک و خاکستر استخوان و اقاقیا و آمله و مازو و فلفل و جز آن و سک و سعد ساخته می شود. اگر در دندان ها بیماری خوره پیدا شود که مانند زخم های چرکین باشد بر روی آن داغ گذارید با پشمینه ای آغشته به روغن زیتون جوشانیده در دندان بچکانید تا بهبود یابد( حاوی ع، ج3، دکن، 101؛ یروت، 451؛ دندان پزشکی، 88).
30. خُرد شدن و شکستن دندان ها به جهت نرم شدن آن ها می باشد پس باید به نیروبخشی آن ها با داروهای بندآورنده روی آورید.(حاوی ع، ج3، دکن، 94، بیروت، 445؛ دندان پزشکی، 78).
31. سبز و سیاه شدن رنگ دندان ها، نشاندهنده ی آن است دندان توانایی پذیرش مواد گوناگون را دارد و این که پیوسته خوراک رسانی به دندان انجام می پذیرد و دندان بالندگی دارد و گواه آن چنین است که اگر دندانی کشیده شود دندان بالایی و یا پایینی آن افزایش درازا می یابد؛ زیرا آسیاب کردن انجام نمی گیرد و دیگر راه جلوگیری از رویش بیشتر دندان در برابر آن نخواهد بود.(حاوی ع، ج3، دکن، 94، بیروت، 444؛ دندان پزشکی، 77).
32. آسان کننده های رویش دندان کودکان:
خوردن مغز خرگوش است که انگیزه ی آسان و بی درد شدن رویش دندان کودکان می گرد. جالینوس گوید: اگر مغز خرگوش را بر روی رویشگاه دندان کودک بمالند برای رویش آن بسیار سودمند خواهد بود و از دردناک شدن لثه جلوگیری می کند. اریباسیوس گوید: هنگام سخن از عسل، بخشی را درباره کره می آورد: باید آن [کره] را نیرومندانه بر روی لثه ی کودک بمالند. از کتاب کمال و التمام: مالیدن روغن گاو و یا مغز استخوان گوسفند و یا مغز گوسفند و یا خرگوش بر روی لثه، رویش دندان کودک را تندتر و آسان تر می کند( حاوی ع، ج3، 154، بیروت، 490؛ دندان پزشکی، 149).
33. دارویی برای کشیدن دندان های سست و دردناک و هر دندان کشیدنی:
پوست درخت توت و پوست ریشه ی کبر و عاقرقرحا و شیرابه ی شبرم و شیرابه ی مازریون و زرنیخ زرد و پوسته ی حنظل را با سرکه نرم می کنند، یک هفته روزی یک بار به هم می زنند تا خوب خمیر شود سپس پیرامون دندان را می شکافند و بافت نرم را از روی استخوان برمی دارند و روزی ده بار این دارو را بر روی آن می مالند تا دندان جنبان تر شود و کشیدن آن آسان تر گردد. دارویی دیگر: چندین روز دردی سرکه ی تند و تیز روی آن می مالند تا کشیده شود. دارویی دیگر: قورباغه های خشکی زیست را در روغن می پزند تا له شود و در هنگام نیاز بافت نرم روی ریشه ی دندان را می شکافند و کنار می زنند سپس از آن روغن، چندین بار بر روی آن می مالند تا دندان جنبان تر شود و پس از آن با وسیله ی [فورسپس] کشیدن دندان، دندان را بیرون می آورند( منصوری ف، 458؛ دندان پزشکی، 236).
34. جالینوس گوید: اگر چهل روز عاقرقرحا را در سرکه ی تند و تیز بخیسانند سپس آن را با [نمک] عجین بسایند و بر روی دندان دردناک بمالند و دمی رهایش کنند سپس دندان دردناک را با کلبتین[فورسپس=انبر] و یا افیوالی بگیرند و بکشند. دیدگاه رازی: بهتر است داروی مالیدنی نیرومندی را بر روی آن بمالند و هر ساعت دوباره این کار را انجام دهند و بارهای گذاشتن دارو را افزایش دهند. گاهی نیاز است که چندین روز داروی مالیدنی را بر روی دندان بمالند تا آن را جنبان کند و کشیدنش آسان خواهد گشت. هم چنین اگر زاگ سرخی که چندین روز در سرکه ی تند خیسانده را بر روی آن بمالید، دندان را فروخواهد انداخت. کارکرد نیرومندانه تر با شیرابه ی یتوع و زاگ سرخ ساییده است که باید آن را بر روی دندان مالید. دارویی دیگر: سه روز عاقرقرحا را در سرکه می خوابانند سپس آن را سه روز بر روی دندان بمالند تا آمادگی کشیده شدن، پیدا کند. یا این کار را با ریشه ی خیار دشتی انجام دهند. دیدگاه من: ساختن دارو: ‌موم در شیرابه ی یتوع بسرشید سپس این سرشته را بر روی دندان بچسبانید و ساعتی رها می کنید و دوباره سرشته را بر روی دندان بگذارید. این کار را چندین بار انجام دهید تا دندان آماده ی کشیدن شود. این بهترین دارویی است که موردنیاز می باشد(حاوی ع، ج3، دکن، 153، بیروت، 489؛ دندان پزشکی، 148).
35. داروی کشیدن دندان: عاقرقرحا را سه روز در سرکه نارس[ خل خمر]می خیسانند سپس می سایند تا مانند خلوق بشود. داروی به دست آمده را دو تا سه روز و هر روز چندین بار به پایه ی دندان می مالند تا پایه ی آن را آب کند و در پی آن دندان را جنبان خواهد کرد که در این حالت دندان فروهشته شده به آسانی جابه جا می شود و از جایش درمی آید. هنگامی که به اندازه ای رسید که شما خواستید، پس بدانید! کار شما[ کشیدن دندان] بی درد انجام شدنی بوده است. هم چنین با ریشه ی خیاردشتی [خیارشنبر] نیز می توان آن[ کشیدن]‌را به انجام رساند( حاوی ع، ج3، دکن، 98، بیروت، 448؛ دندان پزشکی، 83).
36. دندان قروچه های شبانه از سستی و ناتوانی ماهیچه های هر دو آرواره می باشد. بیشتر در کودکان پدید می آید و در هنگامی که بزرگ تر می شوند از میان می رود( حاوی ع، ج3، دکن، 101، بیروت، 450؛ دندان پزشکی، 88).
37. برای کرختی دندان نگاه داشتن شراب تند در دهان و مالیدن سداب و فلفل و عاقرقرحا بر روی آن سودمند خواهد بود. دیدگاه من: منظورم از هر آن چه سردی زا باشد، دندان گرخت شده، آزار خواهد دید( حاوی ع، ج3، دکن، 105، بیروت، 454؛ دندان پزشکی، 92).
38. کُند شدگی دندان ها: خرفه( بقله الحمقاء)و بادام پوست کنده را بجوند و یا با نمک، دندان را مالش دهند، و یا موم عسل را بجوند( منصوری ف، 458). دارویی برای درمان کُندی دندان، جویدن خرفه و یا مالیدن روغن زیتون انفاق بر روی دندان و یا آغشته کردن دندان به دردی روغن زیتونی که در تنجیری جوشانیده باشند تا به پرمایگی عسل رسیده باشد(حاوی ع، ج3، دکن، 103؛ بیروت، 453؛ دندان پزشکی، 91).
39. دندان هایی که سردی به آن ها رسیده است، برای درمانشان دانه ی [حب] غار و زاگ بلورین و زراوند دراز به کار برید. دیدگاه من: این همانی است که به آن، ذهاب ماء السن [‌از میان رفتن آب دندان/ ذهابُ ماء‌الاسنان: Odonthyalophtora odontotripsis;(vide Sharaf))(قاموس). ذهات ماء الاسنان: Odontalgia when eating یعنی رفتن آب دندان و آن هنگامی است که دندان از برخورد با هر چیز آزار ببیند(رنجبر، 95)] گویند (حاوی ع، ج3، دکن، 103؛ بیروت، 453؛ دندان پزشکی، 91).
40. سازگارترین دارو برای درد لثه که در پی آماس پدید می آید[ روغن] درخت مصطکی است که اگر نیمه گرم را در دهان نگاه دارند، سودمند خواهد بود. بهتر است که گونه ی تازه ی آن برگزیده شود. هم چنین این دارو برای آرام کردن همه ی دردها و آماس های پدید آمده در بافت های دهان سودمند است، این دارو مانند همه ی داروهای بند آورنده برای ریشه کنی همه آسیب های دهانی به کار می رود و از پدید آمدن آن جلوگیری می نماید و جلو زبرشدگی لثه را می گیرد و آن را به خوبی و بی هیچ گزندی از میان می برد. بیشترین سودمندی را این روغن[ مصطکی] برای درد لثه دارد؛ زیرا، بیماری لثه را ریشه کن می کند و درد آن را فرومی نشاند و زبری بسیار پدید نمی آورد مانند دیگر داروهای بندآورنده که آرام کردن درد از ویژگی بندآورندگی آن ها می باشد( حاوی ع، ج3، دکن، 94؛ بیروت، ج3، 445؛ دندان پزشکی، 78). دارویی برای آرام کردن درد لثه: جوشانده ی ریشه ی بنگ در سرکه را در دهان بگردانند. درمان لثه ی آماسیده: برای درمان لثه ی آماسیده، زاگ و نمک را به آن بچسبانید و پس از آن که در آن گزشی پدید آورد، با هر دو لثه را آرام مالش دهید و او را وادار به گرداندن پخته ی برگ زیتون و یا شراب گس در دهان نمایید. گوید: لثه ای که برجسته شده و بادکرده و سرخ رنگ و آماسیده گشته و دچارخوردگی و کاهش یافتن شده است را با روغن زیتون جوشانده، داغ کنند و آن نیز به بدین گونه که پشمینه ای را بر سر میله ای بگذارند و در آن روغن داغ فرو کنند سپس بر روی لثه بمالند تا جمع شود و سپید گردد. با این درمان خوردگی آن بهبود می یابد و گوشت تازه در جای درست لثه می روید سپس به اندازه ی یک اکسونافن مازو[ عفص] و به اندازه ی یک باقالی مُر برگیرند و با آن داروی دندان شویه کنند. این دارو رویاننده ی گوشت لثه و استوارکننده ی آن خواهد شد( حاوی ع، ج3، دکن، 98-99؛ بیروت، 449؛ 84-85).
41. دارویی سودمند برای درمان لثه ی خورده شده: روش ساخت: روغن گل سرخ یک جزو و مازو چهار جزو و مُر دو جزو برمی گیرند و بر روی لثه می فشرند و با آن لثه را می پوشانند دو ساعتی رها می کنند سپس با شیر الاغ دهان شویه می نمایند که از آب رفتن لثه و گندیدگی آن جلوگیری می کند. همچنین فشردن گلنار و ریم آهن[ زنگار] بر روی آن سودمند است سپس با سرکه ی پیازدشتی و یا سرکه ای که در آن برگ زیتون نمک سود شده، پخته و یا با افشره ی سداب با روغن مصطکی دهان را بشویند( حاوی ع، ج3، 103؛ بیروت، 453؛ دندان پزشکی، 91-92).
42. دیدگاه رازی:‌
برپایه ی آنچه من دیدم، هنگامی که درد دندانی بسیار افزایش می یافت، گروهی درمانگر از آرام کردن آن نومید می شدند؛ بنابراین ابزاری بلند که دارای سری قاشقکی است مانند نگاره ی [ حرف(ف)] برمی گزیدند و سر قاشکی آن را می گداختند سپس سر گداخته را چندین بار بر روی دندان دردناک می گذاشتند و دندان را با آن نازک بینانه داغ می کردند پس درد آن در جا آرام می شد ولی دندان تباه و نابود می گشت. باید در چنین حالتی توپی ساخته شده از تکه های پارچه ای را در گوشه ی دیگر دهان نگاه دارد(‌حاوی ع، ج3، دکن، 106؛ بیروت، 455؛ دندان پزشکی، 93-94).
43. درمان بیماری خوره[ دهانی] : آن را با داروی فلیفدیون سورنجان مالش می دهند و پس از آن بیمار را وادار به گرداندن گلاب و روغن گل سرخ و سرکه در دهان می کنند( حاوی ع، ج3، دکن، 192؛ بیروت، 515). درمان آماس گونه ی قورباغه ای: زاگ سوخته و سورنجان را با سپیده ی تخم مرغ می سرشند و داروی به دست آمده را بر روی آماس زیرزبانی که قورباغه نام دارد می گذارند تا آن را بهبود بخشد(حاوی ع، ج3، دکن، 213، بیروت، 530).

منبع: نشریه ‌کتاب ماه علوم و فنون، شماره 66