تاریخ صرافی/ بانکداری یهودی سده نوزدهم با بنیاد روچیلد در فرانکفورت آغاز می‌شود. در این زمان، فرانکفورت، به دلیل انقلاب فرانسه و جنگهای ناپلئونی، قلب مالی قاره اروپا محسوب می‌شد. در سده‌های نوزدهم و بیستم، این خاندان نامدار به نماد بانکداری و یهودیت معاصر بدل گردید.
در آغاز سده نوزدهم، بجز روچیلدها، مهم‌ترین صرافان یهودی آلمان جوزف مندلسون و ساموئل بلیشرودر بودند.
جوزف مندلسون (1) در سال 1795 صرافی خود را در برلین گشود و در سال 1804 با برادرش آبراهام مندلسون شریک شد. آنها اعتبار مورد نیاز چند دولت خارجی، از جمله روسیه، را برای توسعه صنعتی تأمین می‌کردند.
ساموئل بلیشرودر، (2) که شریک و کارگزار روچیلدها در برلین بود، کار خود را از سال 1803 آغاز کرد. پسر او، بهنام گرسون بلیشرودر، محرم اسرار بیسمارک شد و به عنوان نماینده صدراعظم آلمان تأمین اعتبار مالی جنگ 1866 (علیه اتریش) و نیز انتقال خسارت جنگی فرانسه در 1871 را عهده‌دار بود. بانک بلیشرودر به دولتهای خارجی نیز وام می‌داد. پس از مرگ گرسون بلیشرودر در 1893، پائول شواباخ، (3) شریک وی، کارش را ادامه داد.
برادران واربورگ (موسس، مارکوز و گرسون) (4) در سال 1798 موسسه خود را در هامبورگ گشودند. کار اصلی آنان تجارت ماوراء بحار و بهویژه مبادلات مالی با بریتانیا و ایالات متحده آمریکا بود. پائول واربورگ، برادر ماکس واربورگ رئیس بانک هامبورگ پیش از جنگ اول جهانی، شعبه‌ای از این بانک را در نیویورک گشود.
در اواخر سده هیجدهم، اسپیر، (5) که از طریق موسسه خود تدارکات و نیازهای نظامی حکمرانان آلمان را تأمین می‌کرد، به صرافی نیز اشتغال داشت. او حدود 420 هزار فلورین سرمایه داشت که بزرگترین سرمایه انفرادی یهودی زمان خود در شهر فرانکفورت محسوب می‌شد. در سال 1809، الیسن (6)بانک خود را گشود. این بانک در سال 1818، پس از شراکت با خاندان اسپیر، به "بانک اسپیر- الیسن" (7) و در سال 1838 به "بانک لازارد اسپیر- الیسن" (8) تغییر نام داد. شعبه این بانک در ایالات متحده آمریکا، بهنام "فیلیپ اسپیر و شرکا" (9) از تأمین‌کنندگان اعتبار مالی دولت شمالی آمریکا در دوران جنگ داخلی بود. این بانک در احداث خطوط راه‌آهن در آمریکا مشارکت داشت و مبادلات مالی با مکزیک و کوبا را، گاه در مشارکت با "دویچه بانک" آلمان، (10) انجام می‌داد. در سال 1929 اسپیر با موسسه "شلزینگر- تریر" (11) متحد شد و موسسه مُعظَم "لازارد اسپیر، الیسن" (12) را بنیان نهاد.
در سال 1789، صرافی سولومون اوپنهایم به مهم‌ترین موسسه مالی شهر بن بدل شد. اوپنهایم در آغاز سده نوزدهم در شهر کلن مستقر شد. پسر او، بهنام آبراهام اوپنهایم، یکی از متنفذترین بانکداران منطقه راین بود که اعتبارات سازمان‌های بیمه، راه‌آهن، و سرمایه‌گذاری‌های صنعتی را تأمین می‌نمود.
بانکداران یهودی آلمان در تأسیس بانک‌های سهامی نقش مهمی ایفا کردند. لودویگ بامبرگر (13) و هرمان مارکوزه (14) از بنیانگذاران "دویچه بانک" (1870) بودند که در تأمین اعتبار تجارت خارجی آلمان نقش فعالی داشت. بانک "دیسکونتوگزلشافت" ، (15) که در سال 1851 بهوسیله دیوید هانزمان ایجاد شد، دارای چند شریک یهودی بود. این بانک در سال 1929 در "دویچه بانک" ادغام شد. اوگن گوتمان (16) بنیانگذار اصلی "درسدنر بانک" (17) بود و آبراهام اوپنهایم از بنیانگذاران بانک "هاندل اوند ایندستری" . (18) این بانک در سال 1853 به "بانک دارمستدتر" (19) تغییر نام داد. چهره اصلی و هدایت‌کننده بانک "برلینر هندلز گزلشافت" (20) (1856) کارل فوئرشتنبرگ (21) بود. ریچارد ویتینگ، (22) برادر ماکزیمیلیان هاردن، (23) یکی از مدیران "بانک ملی آلمان" (24) بود. در سال 1921 این بانک و "بانک دارمستدتر" ، به ریاست یاکوب گلداشمیت، (25) ادغام شدند و گلداشمیت ریاست بانک جدید را به دست گرفت. در سال 1932 دو بانک مهم دیگر آلمان، "دویچه بانک" و "درسدنر بانک" ، به ترتیب بهوسیله دو یهودی، اسکار واسرمن (26) و هربرت گوتمان، (27) اداره می‌شد.
در نیمه دوم سده هیجدهم لندن یکی از مراکز اصلی "صرافی یهودی" بود و رباخوارانی چون برادران گلداسمید منبع اصلی تأمین نقدینگی در انگلستان بهشمار می‌رفتند. (28) خاندان گلداسمید در سده‌های نوزدهم و بیستم به شریک اصلی روچیلدها و یکی از پایه‌های الیگارشی زرسالار معاصر جهان بدل شد. صرفنظر از شاخه انگلیسی خاندانهای روچیلد و گلداسمید، و صرافان یهودی مستقر در لندن از گذشته، سایر صرافان/ بانکداران مهم یهودی امپراتوری بریتانیا در سده نوزدهم چنین‌اند:
در سال 1831 سِر دیوید سالومونز (29) "بانک لندن و وستمینستر" (30) را تأسیس کرد. در سال 1832 "کمپانی دیوید ساسون و شرکا" (31) در بمبئی تشکیل شد. این موسسه مُعظَم در سراسر مشرق زمین شعبه داشت و به مبادلات مالی گسترده در مقیاس جهانی دست می‌زد. جوزف هامبرو، (32) زرسالار و تاجر یهودی مستقر در دانمارک، و پسرش کارل هامبرو، (33) در لندن مستقر شدند و "بانک هامبرو" (1832) را تأسیس کردند. برادران اشترن (34) (1833)، ساموئل مونتاگ (35) (1853)، امیل ارلانگر (36) (1859)، برادران اسپیر، برادران سلیگمان، "جافت و شرکا" (37) از موسساتی است که در این دوران در لندن تأسیس شد. بسیاری از اینان از فرانکفورت به لندن آمدند. "بانک اسپیر" به دولتهای یونان، بلغارستان، مجارستان و برخی دولتهای آمریکای لاتین وام پرداخت می‌کرد. سِر ارنست کاسل، بعضاً در مشارکت با سِر کارل مه‌یر، (38) به تأسیس بانک در مصر و عثمانی دست زد. بانک‌های صنعتی که بهوسیله سِر موسس مونت‌فیوره (39) تأسیس شد و "کورپوراسیون انگلیسی آمریکایی آفریقای جنوبی" ، (40) در استخراج الماس و امور مالی با "کمپانی دانکلزبوهلر" ، (41) که بهوسیله سِر ارنست اوپنهایمر (42) تأسیس شد، همکاری داشت. در جنوب آفریقا، هامیلتون اهرلیخ (43) و ترک (44) "کورپوراسیون عمومی اکتشاف و سرمایه‌گذاری معدنی" (45) را تأسیس کردند. "کمپانی برادران بارناتو" (46) از مهم‌ترین موسسات مالی آفریقای جنوبی بود.
در فرانسه نیز "بانک برادران روچیلد" مُعظَم‌ترین موسسه مالی خصوصی بهشمار می‌رفت. برای نمونه، در سالهای 1889-1901 تمامی بدهی‌های فرانسه به روسیه از طریق "بانک روچیلد" پرداخت می‌شد.
تکاپوی مالی روچیلدها در فرانسه با رقابت خاندانهای یهودی فولد و پرر مواجه شد. آشیل فولد (47) از حامیان ناپلئون سوم بود و وزیر دارایی او شد. او و برادرش بنویی فولد (48) "موسسه فولد، اوپنهایمر و شرکا" (49) را، که بهوسیله پدرشان در پاریس ایجاد شده بود، به ارث برده بودند. در سال 1822 برادران پرر (امیل و اسحاق) از مارسی به پاریس آمدند و در احداث شبکه‌های راه‌آهن فرانسه و اسپانیا سرمایه‌گذاری عظیمی کردند. آنها از طریق بانک کردی موبیلیه (1852) اعتبار طرح‌های متعدد سرمایه‌گذاری دولت فرانسه را تأمین نمودند. تکاپوی مالی برادران پرر و حیات کردی موبیلیه به دلیل مقابله سخت روچیلدها در سال 1867 به پایان رسید. درباره ماجرای ستیز فولدها و پررها با روچیلدها در جلد سوم سخن خواهیم گفت.
بانک مهم دیگر در فرانسه، بانک پاریس (50) بود که در سال 1872 تأسیس شد و هنری بامبرگر، از خاندان بامبرگر آلمان، مدیر آن بود. بارون موریس دو هرش، زرسالار نامدار و داماد رافائل جاناتان بیشافزهایم، (51) "غول مالی" بروکسل، نیز در احداث شبکه‌های راه‌آهن فرانسه سرمایه‌گذاری‌های سودآوری کرد. سایر بانکداران یهودی مهم فرانسه در سده نوزدهم عبارتند از لوئی دریفوس (52)و برادران لازارد. (53)
در بلژیک، علاوه بر تکاپوی روچیلدها و بیشافزهایم‌ها، بهویژه باید به بانک بروکسل (54) (1871) اشاره کرد. این بانک بهوسیله ژاک اررا، (55) جوزف اوپنهایم (56) و اسحاق اشترن (57) (ساکن بروکسل) و برادران شولزباخ (58) و ج. مای (59) (ساکن فرانکفورت) تأسیس شد. بانک‌های یهودی خصوصی مهم بلژیک در سده نوزدهم عبارتند از: ف. م. فیلیپسون و شرکا، (60) موسسه هنری لامبرت (61) و کاسل و شرکا. (62)
در سال 1812، ایزاک دریفوس (63) از آلزاس به سویس کوچید و در شهر بال بنگاه مالی خود را تأسیس کرد. این موسسه از سال 1849 "ایزاک دریفوس سوخن" (64) نامیده شد. این موسسه در تأسیس دو بانک مهم شهر بال ( "بالرز هندلز بانک" (65) و "بالر بانکورین" (66)) مشارکت داشت.
در ایتالیا، موسسه بانکی لوییجی لوزاتی (67) فعالیت گسترده‌ای در زمینه کشاورزی داشت. در تأسیس "بانک تجاری ایتالیا" (68) و "کردیتو ایتالیانو" (69) یهودیان نقش اصلی را به دست داشتند.
در سده نوزدهم، تکاپوی صرافان یهودی در هلند نیز تداوم یافت. در سال 1805 "موسسه لیسا و کان" (70) تأسیس شد. موسسه مهم بانکی دیگر این دوران در هلند "ورتیمر و گومپرتز" (71) بود که بعدها به "بانک اسوسیاته" (72) تغییر نام داد. در سال 1859 "موسسه لیپمن، روزنتال و شرکا" (73) به عنوان شعبه‌ای از " بانک بین‌المللی لوکزامبورگ" (74) تأسیس شد. فعالیت‌های بین‌المللی این بانک گسترده بود و بهویژه تأمین وام‌های دولتی هلند را شامل می‌شد. یکی دیگر از بانک‌های یهودی هلند در سده نوزدهم، "بانک الزباخر" (75) در آمستردام است که بعدها در "بانک آمستردام" (76) ادغام شد. در روتردام موسسه موسس ازقل زونن(77) نمایندگی روچیلدها را داشت. (این موسسه در سال 1888منحل شد.) بانک بنجامین مارکس (78) در سال 1869 تأسیس شد و بعدها "مارکس و شرکا" (79) نام گرفت و تا سال 1922 فعال بود.
در کشورهای اسکاندیناوی نیز وضع به همینگونه بود:
در سال 1848 "گوئتبورگز بانک" (80) در سوئد بهوسیله یهودیانی چون ل. مگنس، (81) موریس جاکوبسون (82) و ادوارد مگناس (83) تأسیس شد. اولین رئیس "بانک اعتباری اسکاندیناوی" (84) یک یهودی بهنام تئودور مانهایمر(85) بود. در سالهای 1893-1911 ریاست "بانک استکهلم" (86) با یهودی دیگر بهنام لوئی فرانکل (87) بود.
در سال 1870 یک یهودی بهنام لوی مارتین (88) وزیر دارایی دانمارک شد. او در سالهای 1873-1897 ریاست "کپنهاگن هنلدزبانک" (89) را به دست داشت. یکی از چهره‌های اصلی مالی دانمارک ایزاک گلوکشتات (90) بود که از سال 1872 تا زمان مرگ (1910) "بانک لندزمانس" (91) را در کپنهاگ اداره می‌کرد. پس از مرگ او پسرش، امیل گلوکشتات، ریاست این بانک را به دست گرفت. مارکوس روبین (92) نیز از سال 1913 تا زمان مرگ (1923) ریاست "دانیش نوتن‌بانک" (93) را به دست داشت.صرفنظر از پیشینه تکاپوی صرافان یهودی در آمریکای شمالی، تأسیس بانک‌های جدید یهودی در ایالات متحده آمریکا از حوالی نیمه سده نوزدهم و با مهاجرت تعداد کثیری از یهودیان آلمان به آمریکا اوج گرفت. برخی از این بانک‌ها به عنوان شعبه بانک‌های اروپایی ایجاد شدند، مانند "موسسه فیلیپ و گوستاو اسپیر" که شعبه‌ای از "بانک اسپیر" فرانکفورت بود. برخی، چون اگوست بلمونت، (94) دارای تجربه فعالیت مالی در اروپا بودند و برخی، چون برادران لهمن (مه‌یر و امانوئل لهمن)، (95) فعالیت مالی خود را در ایالات متحده آمریکا آغاز کردند. سایر بانک‌های یهودی، که در سالهای 1840-1880 در ایالات متحده آمریکا به قدرتهای بزرگ مالی بدل شدند، عبارتند از: "کوهن- لوئب" ، (96) "برادران لازارد" ، (97) "سلیگمان و شرکا" ، (98) "گلدمن و ساخز" ، (99) و "لادنبرگ، تالمن و شرکا" . (100)
وضع اجتماعی/ اقتصادی ایالات متحده آمریکا در نیمه دوم سده نوزدهم، تکاپوی شدید اقتصادی در این سرزمین که سرمایه انبوهی را می‌طلبید، شرایط لازم را برای رشد غولآسای موسسات مالی یهودی فراهم ساخت. این موسسات از دو طریق توانستند به تقاضای سنگین مالی زمانه به سرعت پاسخ گویند و به موسساتی قدرتمند بدل شوند: نخست، از طریق ارتباطات استوارشان با قاره اروپا، بهویژه با آلمان و انگلستان و فرانسه؛ دوم، از طریق شبکه پیوندهای داخلی‌شان که برای آنان امکان تأمین مبالغی گاه تا چند برابر دارایی یکایک‌شان را فراهم می‌ساخت. آنان برای تحکیم این پیوند به ازدواج‌های درونی دست زدند و بدینسان شبکه‌ای از پیوندهای خویشاوندی آنان را همبسته‌تر از پیش ساخت و در عین حال مانع خروج ثروت از خانواده‌ها شد. برای نمونه، این شبکه خویشاوندی عملا دودمانهای اصلی بانکدار یهودی آمریکا (کوهن، لوئب، شیف، واربورگ) را به یک واحد همبسته و به شدت منسجم بدل ساخته بود. دائره‌المعارف یهود می‌نویسد:
ثمره چنین پیوندهای تجاری و خویشاوندی پیدایش یک آریستوکراسی مالی و تجاری آلمانی- یهودی بود که پایگاه آن در شهر نیویورک قرار دارد و اخلاف آنها بیش از یک سده است نقش مسلط را در حیات مالی، فرهنگی و سیاسی جامعه یهودیان آمریکا، و در مقیاسی کمتر در کل جامعه آمریکا، ایفا می‌کنند. این بنیادهای بانکی یهودی در فرآیند شکل‌گیری سرمایه در ایالات متحده آمریکا، در اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم، با هر معیاری، سهمی معتنابه داشتهاند. (101)
برخی از آنان- چون سه موسسه اسپیر، بلمونت و سلیگمان- در دوران جنگ داخلی آمریکا و پس از آن مبالغ هنگفتی اعتبار مالی برای دولت فدرال شمال تأمین نمودند. از سوی دیگر، موسسه ارلانگر مبالغ معتنابهی اعتبار برای دولت جنوب تأمین کرد. برخی دیگر، بهویژه مجتمع مالی "کوهن- لوئب" ، سرمایه‌گذاری خود را به احداث شبکه‌های راه‌آهن ایالات متحده آمریکا معطوف کردند. در اواخر سده نوزدهم کمپانی سلیگمان به تنهایی حدود ده میلیون دلار سود خالص کسب کرده بود. در اوایل سده بیستم، یاکوب شیف، زرسالار نامدار یهودی آمریکا و رئیس مقتدر مجتمع "کوهن- لوئب" ، چنان توانمند بود که توانست در فاصله کوتاهی برای دولت ژاپن 200 میلیون دلار وام فراهم آورد. از دهه 1890 تا به امروز عملکرد این الیگارشی بسته و متنفذ آماج انتقاد بی‌نتیجه مردم ایالات متحده آمریکا بوده است.در سده نوزدهم میلادی، در روسیه تزاری نیز صرافان/ بانکداران یهودی نقش برجسته‌ای به دست داشتند.
در سال 1803 دو برادر یهودی مهاجر آلمانی بهنامهای نیکلای و لودویگ اشتیگلیتز (102) در سن‌پطرزبورگ موسسه مالی خود را به پا کردند. این موسسه به سرعت به یکی از موسسات اصلی بانکی سراسر روسیه بدل شد. آنان در سال 1912 "مسیحی" شدند.
در سال 1860 یک یهودی بهنام یوزل گوئنزبرگ (103) در سن‌پطرزبورگ بانک خود را تأسیس کرد و سپس پسرش، هوراس گوئنزبرگ، کار او را پی گرفت. "بانک گوئنزبرگ" شعبه‌های خود را در کیف و ادسا نیز بر پا کرد.
در سال 1860 یک یهودی دیگر بهنام لازار پولیاکوف (104) در مسکو بانک خود را به پا کرد. او در تأسیس بانک "مسکوسکی زملنی" (105) و سایر بانک‌های روسی نقش مهمی داشت. پولیاکوف و دو برادرش در جنوب روسیه نیز موسسات مالی خود را خود را بر پا کردند.
نفوذ یهودیان در نظام مالی امپراتوری تزاری به دو خاندان مقتدر زرسالار گوئنزبرگ و پولیاکوف محدود نمی‌شد. در سالهای 1871-1893 آبرام زاک (106) رئیس "بانک اعتباری پطرزبورگ" (107) بود. سایر بانک‌های خصوصی مهم یهودی روسیه در اوایل سده بیستم عبارتند از: واولبرگ (108) در سن‌پطرزبورگ و موسسه "چایس و سانشین" (109) در ادسا. (110)
در شرق اروپا، بهویژه لهستان، نیز زرسالاران یهودی نقش اصلی را در هدایت موسسات صرافی/ بانکی به دست داشتند و مهم‌ترین بانکداران خصوصی محسوب می‌شدند. (111)
بدینسان، "رباخواری یهودی" سده‌های یازدهم و دوازدهم میلادی در پایان سده نوزدهم به شبکه‌ای بسیار گسترده و بغرنج بدل شد که شریان‌های حیات اقتصادی دنیای غرب را به دست داشت و اندام‌های آن در همه جا، از آسیا تا آمریکای جنوبی، تنیده بود.
پی‌نوشت‌ها:
1. Josep Mendelssohn
2. Samuel Bleichroeder
3. Paul Schwabach
4. Moses, Marcus, Gerson Warburg
5. J. M. Speyer
6. G. J. Elissen
7. J. L. Speyer-Elissen
8. Lazard Speyer-Elissen
9. Philipp Speyer and Co.
10. Deutsche Bank
11. Schlesinger, Trier, and Co.
12. Lazard Speyer-Elissen K. a A., Frankfort and Berlin
13. Ludwig Bamberger
14. Hermann Markuse
15. Disconto-Gesellschaft
16. Eugen Gutmann
17. Dresdner Bank
18. Bank fuer Handel und Industrie
19. Darmstaedter Bank
20. Berliner Handelsgeselleschaft
21. Carl Fuerstenberg
22. Richard Witting
23. Maximilian Harden
24. Nationalbank fuer Deutschland
25. Jacob Goldschmidt
26. Oskar Wassermann
27. Herbert Gutmann
28. ibid, vol. 4, p. 172.
29. Sir David Salomons
30. London and Westminster Bank
31. David Sassoon and Co.
32. Joseph Hambro
33. Carl Joachim Hambro
34. Stern
35. Samuel Montagu
36. Emile Erlanger
37. Japhet and Co.
38. Sir Carl Meyer
39. Sir Moses Montefiore
40. Anglo American Corporation of South Africa
41. A. Dunkelsbuhler
42. Sir Ernest Oppenheimer
43. Hamilton Ehrlich
44. Turk
45. General Mining and Finance Corporation
46. Barnato Brothers
47. Achille Fould
48. Benoit Fould
49. Fould, Oppenheimer et cie.
50. Banque de Paris et des Pays-Bas
51. Raphael Jonathan Bischoffsheim
52. Louis Dreyfus
53. Lazard Fréres
54. Banque de Bruxelles
55. Jacques Errera
56. Joseph Oppenheim
57. Isaac Stern
58. Sulzbach
59. J. May
60. F. M. Philippson and Company
61. Societé Henri Lambert
62. Cassel and Company
63. Isaac Dreyfus
64. Isaac Dreyfus Soehne
65. Basler Handelsbank
66. Basler Bankverein
67. Luigi Luzzatti
68. Banca Commerciale Italiana
69. Credito Italiano
70. Lissa & Kann
71. Wertheimer and Gompertz
72. Bankassociatie
73. Lippman, Rosenthal and Company
74. International Bank of Luxembourg
75. Elzbacher
76. Amsterdamsche Bank
77. Moses Ezechiels en Zonen
78. Benjamin Marx
79. Marx and Company
80. Goeteborgs Bank
81. L. E. Magnes
82. Morris Jacobsson
83. Edward Magnus
84. Scandinaviska Kreditakteibolaget
85. Theodor Mannheimer
86. Stockholm's Handelsbank
87. Louis Fraenkel
88. A. Levy Martin
89. Copenhagen Handelsbank
90. Isaac Glückstadt
91. Landsmans-Bank
92. Markus Rubin
93. Danish Notenbank
94. August Belmont
95. Meyer and Emanuel Lehman
96. Kuhn, Loeb Co.
97. Lazard Brothers & Co.
98. J. W. Seligman, Co.
99. Goldman, Sachs and Co.
100. Ladenberg, Thalman and Co.
101. ibid, p. 178.
102. Nicolai and Ludwig Stieglitz
103. Yozel (Yerzel) Guenzburg
104. Lazar (Eliezer) Poliakoff
105. Moscowsky Zemelny Bank
106. Abram Zak
107. Petersburg Discount and Credit Bank
108. H. Wawelberg
109. O. Chayes and R. Sonschein and Company
110. ibid, vol. 4, pp. 173-179.
111. بنگرید به: Judaica, vol. 4, p. 176.
/م