برنده و بازنده جنگ تسلیحاتی خفاش ها و بیدها برای شکار کردن و شکار نشدن، با یک کشف جدید تغییر می کند
بیدهای بسیاری هستند که دارای قدرت شنوایی امواج فراصوت شده اند. این بیدها با شنیدن امواج فراصوت خفاش هایی که قصد خوردنشان را دارند، به راحتی از خطر آگاه می شوند و فرار می کنند. این یک جنگ تسلیحاتی ظاهراً پایان ناپذیر میان خفاش ها و بیدهاست. خفاش ها با امواج صوتی دنیای تاریک شبانه را می بینند؛ روشی که به آن پژواک جایابی(
Echolocation) گفته می شود. این پستانداران منحصر به فرد به مرور و تا جایی که توانسته اند فرکانس صداهای مورد استفاده در پژواک جایابی خود را افزایش داده اند تا وقتی به دنبال شکار می گردند، شکارهایشان نتوانند چیزی بشنوند و فرار کنند. بیدها هم به مرور توانایی شنیدن فرکانس های بیشتر و بیشتری پیدا کرده اند. اما یکی از گونه های بیدها، آن گونه که اکنون متوجه شده ایم، حتی پیش از آنکه خفاش ها فرکانس هایی بالاتر تولید کنند، محدوده شنوایی بسیار گسترده ای پیدا کرده و به قول معروف در مسابقه تسلیحاتی با خفاش پیش دستی کرده است. نام علمی این حشره که در زبان عامیانه بیدمومی بزرگ نامیده می شود. Galleria mellonella است. با اینکه دستگاه شنوایی این بید بسیار ساده است ولی می تواند صداهایی با فرکانس 300 هزار هرتز را نیز بشنود. گوش های این حشره عبارتند از یک جفت طبلک که بر اثر ارتعاش هوا به روی سلول های حساس گیرنده کوبیده می شوند. این فرکانس بالاتر از محدوده شنوایی هر جانور دیگر و بالاتر از فرکانس بنفش ترین جیغ های خفاش هاست.

1- جنگ خفاش و بید

دنیای موجودات زنده، دنیای جنگ های تسلیحاتی بی پایان است. یوزها و آهوها، مگس ها و عنکبوت ها، شته ها و کفشدوزک ها، گیاهان و گیاهخوارها و حتی باکتری ها و میزبان هایشان، هر روز با هم می جنگند. سرعت جست زدن آهوها تا حد نهایی افزایش یافته و سرعت خیز برداشتن یوزها نیز. اکنون که هر دو جانور در انتهای مسیر سرعت قرار گرفته اند، تفاوت های کوچک فردی و بخت و اقبال هر فرد تعیین کننده سرنوشت اوست. تمام شکارها و شکارچی های دنیا، همین طور تمام جانورانی که با یکدیگر رقابت دارند، دائماً در حال رقابت با همدیگرند. یک جنگ تسلیحاتی به تمام معنا در جهان جانداران وجود دارد. مصداق های لمس شدنی این جنگ تسلیحاتی همین بیماری های فصلی و آنفلوآنزاهای نوظهور هر ساله هستند که پدر همه ما را درآورده اند. در این رقابت تسلیحاتی معمولاً نه برنده ای هست و نه بازنده ای؛ زیرا هر دو طرف رقابت سلاح ها و دفاع هایشان را تا حد نهایی کامل کرده اند.
اما گاهی مثال هایی در دنیای موجودات زنده پیدا می شود که باعث شگفتی زیست شناسان می شوند؛ به ویژه زمانی که جانوری کوچک در جنگ تسلیحاتی شخصی اش با یک جانور کوچک دیگر، گوی سبقت تکاملی را می رباید و به دستاوردهایی می رسد که شکستش برای دشمن بیچاره ناممکن شود. کشف قدرت شنوایی مافوق صوت و باورنکردنی در بید مومی بزرگ یکی از همین موارد معدود است.

2- شنوایی بیدها چطور اندازه گیری شد؟

شاید سخت ترین مرحله کار فیزیولوژیست ها، ثابت نگه داشتن حشرات و نصب الکترود روی عصب های آنهاست. در مرحله بعد باید با امواج لیزر کوچک ترین حرکات و ضربان های طبلک کوچکی که در نزدیکی پاها و روی قفسه سینه این حشرات وجود دارد، ثبت شود. با این روش می توان متوجه شد طبلک تحت تأثیر چه صدایی و با چه فرکانسی مرتعش می شود. بعد باید فعالیت اعصاب شنوایی جانور اندازه گیری شود. طبق نتایج به دست آمده، بیشترین حساسیت بیدها به صداهایی در حوالی 80هزار هرتز بود. این فرکانس در میانه فرکانس های مورداستفاده در آواهای جفت گیری بیدها قرار دارد؛ به عبارت دیگر گوش بیدها بیش از هر چیز دیگر منتظر شنیدن یک جفت احتمالی است. با این وجود طلبک گوش این حشرات حتی در فرکانس 300 هزار هرتز نیز همچنان می لرزید و اعصاب شنوایی نیز تحریک می شدند و پیام های شنوایی را به مغز کوچک حشره هدایت می کردند.

3- چه حشرات دیگری مافوق صوت هستند؟

پیش از این بالاترین دامنه شنیداری در میان حشرات متعلق به بید کولی آمریکایی( Lymantriadispar) بود که می توانست تا فرکانس 150هزار هرتز را بشنود. برخی خفاش ها( نه همه آنها) می توانند صداهایی حتی تا 212 هزار هرتز نیز تولید کنند و بشنوند. این دو عدد حد نهایی پیشین شناسایی شده در شنوایی بیدها و خفاش ها بود. اکنون سؤال بزرگی که برای زیست شناسان به وجود آمده این است که چرا بید مومی بزرگ می تواند صداهایی بسیار پر فرکانس تر از صدای جیغ جیغوترین خفاش ها را بشنود؛ در حالی که چنین صدایی اصلاً در طبیعت وجود ندارد. آیا این محدوده شنیداری نشان دهنده وجود یک گونه خفاش ناشناخته با محدوده صوتی بالاتر است یا شاید تکامل همیشه بر اثر رقابت رخ نمی دهد. شاید هم بیدهای دیگری باشند که بتوانند چنین صداهای پر فرکانسی را بشنوند؛ اما چون دانشمندان با پیش فرض غلط روی آنها آزمایش کرده اند، هنوز چیزی درباره شنوایی مافوق صوت آنها نمی دانیم. به علاوه شاید حتی حشرات دیگری هم به جز بیدها بتوانند صداهای مافوق صوت خفاش ها را بشنوند، در حقیقت زنجره ها، مانتیس ها و گوش خیزک ها نیز می توانند برخی صداهای مافوق صوت خفاش ها را بشنوند، ‌اما هیچ کدام از این حشرات در محدوده های فرکانسی بالاتر از 150 هزار هرتز آزموده نشده اند.

4- همه بیدها امواج مافوق صوت را نمی شنوند؟

با وجود این که برخی از جذاب ترین و در عین حال ساده ترین اندام های شنوایی دنیای جانوران در میان بیدها تکامل یافته؛ اما همه بیدها توانایی شنیدن ندارند. در حقیقت خیلی از بیدها هم کر هستند. قدیمی ترین آثار فسیلی مربوط به اندام شنوایی بیدها به 40-50میلیون سال پیش باز می گردد؛ یعنی درست همزمان با پیدایش سنگواره های قدیمی ترین خفاش ها؛ گویی از همان اولین روزهایی که خفاش ها با پژواک جایابی به دنبال بیدها می گشتند، این حشرات هم راه مقابله با خفاش ها را کشف کردند. این فسیل ها مشخصاً به خویشاوندان بیدهای مافوق صوت امروزی تعلق دارند. اما اینها همه بیدها نیستند. گروه های دیگری هم از بیدها وجود دارند که خیلی پیش تر، یعنی در عصر دایناسورها مسیر تکاملشان از بقیه بیدها جدا شده بود. نسل های امروزی این بیدها هیچ کدام دستگاه شنوایی ندارند. یکی از این بیدهای کر با نام علمی Hepialus humuli روش جالبی برای مبارزه با دشمنانش پیدا کرده است. این بید کوچک نه تنها دستگاه شنوایی ندارد؛ بلکه روش های دفاعی معمول دیگر بیدها را نیز از جمله رنگ آمیزی هشداردهنده، الگوی پروازی سردرگم کننده و حتی جهت یابی ماهرانه در پرواز ندارد. برخلاف پروانه ها و بیدهای دیگر، در این گروه ابتدایی از بیدها، حرکت بال های پیشین و پسین با هم هماهنگ نیست؛ بلکه با الگویی کاملاً متناوب یک جفت بال به پیش و یک جفت بال دیگر به پس می روند. به علاوه اندازه این بیدها خیلی بزرگ است( عرض بال آنها پنج تا شش سانتی متر است) و رنگ سفید نقره ای بسیار روشنی هم دارند. با وجود تمام این الگوهای ناکارآمد و ظاهراً احمقانه این بیدها هنوز هم روی زمین زندگی می کنند و خفاش ها نتوانسته اند نسلشان را منقرض کنند اما چگونه؟
این بیدها تنها برای دو هفته حول و حوش انقلاب تابستانی پر در می آورند و نرها طی این دو هفته تنها در یک بازه نیم ساعته آن هم در زمان غروب آفتاب پرواز جفت گیری انجام می دهند.
اغلب پرندگان و خفاش ها در این زمان یا خوابیده اند، یا هنوز از خواب بیدار نشده اند. به علاوه آنها در میان نوک های برافراشته علف های بلند پرواز می کنند و خفاش ها در میان ساقه ها و برگ های علف ها استتار می شوند. با این کار خفاش ها تصویر واضحی از موقعیت این بیدها در میان آن همه ساقه و برگ به دست نمی آورند و موفقیت شکارکردنشان به 10 درصد کاهش می یابد.
منبع مقاله: دانستنیها، شماره 80.