تقسیم بندی ساختاری انواع فیلم مستند

تقسیم بندی ساختاری و یا تقسیم بندی شکلی (1) برای انواع مستند، کم اشکال تر از دیگر تقسیم بندی ها و از جمله تقسیم بندی موضوعی است. این تقسیم بندی متفاوت با ویژگی های زیر، به طور خلاصه و فشرده پیشنهاد می شود:
در تقسیم بندی شکلی و یا ساختاری انواع فیلم مستند، مقوله ی شکل (2) که رابطه ی بنیادی با ساختار (3) دارد، در مرکز توجه ماست. به عبارت دیگر، ماهیت، نوع مواد به کاررفته، نحوه ی پرداخت مواد، آرایش و تنظیم آن ها (که ناشی از شیوه ی به کارگیری امکانات بیانی دوربین، تدوین و صداست؛ یعنی شیوه ی تصویرپردازی مستندساز که آن را اصطلاحاً«سبک» می نامیم) مطرح است، نه موضوع، و انواع آن عبارت اند از:
1. مستند خبری و مستند گزارشی
2. مستند آرشیوی
3. مستند توصیفی
4. مستند بازسازی

ویژگی های انواع فیلم مستند در طبقه بندی شکلی یا ساختاری

الف) از دیدگاه فیلم نامه

1. مستندهای خبری اساساً فاقد فیلم نامه اند. در مستندهای گزارشی یک طرح تصویری کلی وجود دارد (نه فیلم نامه دقیق).
2. مستندهای گروه دوم و سوم دارای متن و یا طرح (تصویری) روایتی اند.
3. مستندهای گروه چهارم دارای فیلم نامه اند (و یا می توانند از امکانات فیلم نامه ای کامل و دقیق استفاده کنند).

ب) از دیدگاه پژوهش یا تحقیق موضوعی

کلیه ی انواع فیلم مستند، در گروه بندی فوق، دارای تحقیق موضوعی ویژه ی خود (پیش از فیلم برداری و در مواردی حین تدوین) است، اگرچه روش تحقیق، نوع و هدف آن در مورد هر یک متفاوت است.

ج) از جنبه ی کارگردانی

1. مستندهای گروه اول فاقد کارگردان است (به جز مواردی خاص در گزارش های مستند).
2. مستندهای گروه دوم، سوم و چهارم دارای یک مرکزیت هنری (فکری و یا تألیفی است) که کارگردان نامیده می شود.
3. مستندهای گروه دوم، کارگردانی (به مفهوم صحنه ای آن) ندارد، بلکه حوزه ی کارگردانی غالباً به جنبه ی تدوینی آن محدود می شود که البته تحقیق در موضوع و کار عمومی با صدا (گفتار متن، موسیقی و جلوه های صوتی) را نیز دربرمی گیرد.

معیارهای ارزیابی کیفی انواع فیلم مستند

مستند خبری و مستند گزارشی

1. داشتن تحقیق ویژه در موضوع
2. نمایش مهم ترین جنبه های واقعه و کامل بودن آن
3. توجه به جزئیات مهم و مؤثر در انتقال موضوع به مخاطب
4. تصویربرداری مناسب (نور، رنگ، زاویه و حرکت دوربین)
5. صدابرداری و صداگذاری فنی مناسب
6. تدوین موجز و منسجم:
الف) نحوه ی نمایش درست مرتبط با ترتیب واقعه؛
ب) تداوم منطقی و روان مراحل واقعه؛
ج) تأکید بر نکات حائز اهمیت؛
د) ارائه ی گزیده ی متعادلی از خبر یا واقعه ( با توجه به ظرفیت زمانی پخش آن) ؛
هـ) قدرت بدیهه سازی و نحوه ی جبران کمبود مواد ( با مراجعه به آرشیو) ؛
و) هم زمانی و تقارن تصویر با متن گفتاری خبر.
7. نحوه ی پرورش تصویری- صوتی دستمایه (مواد) خبر و یا گزارش (جذاب و جالب کردن واقعه)
8. دادن اطلاعات جانبی از واقعه (مرتبط با موضوع)
9. گفتار موجز و متناسب با موضوع
10. استفاده ی مناسب از موسیقی (در صورت نیاز)
11. حفظ صداهای اصلی و مهم از صحنه های واقعه (هنگام تصویربرداری؛ به ویژه در مرحله ی تدوین)
12. استفاده ی خلاق از پیشینه ی موضوع (با مراجعه به آرشیو یا بایگانی در صورت موجود بودن سابقه)
13. رعایت ویژگی های ارتباطی رسانه
14. برخورداری از ابتکارهای ویژه

مستند آرشیوی

1. تحقیق ویژه در موضوع
2. برخورداری از طرح و یا متن روایتی-تصویری
3. شیوه ی هنری دادنِ ساختار روایتی به طرح یا موضوع
4. نیروی دراماتیزه کردن مواد یا اسناد آرشیوی (انواع مواد قابل استفاده در فیلم مستند نظیر عکس، نقاشی، دست نوشته ها، تیتر روزنامه ها و...)
5. شیوه ی پرورش موضوع (نحوه ی ارائه ی حقایق یا فاکت ها)
6. نحوه ی استفاده ی خلاق از جلوه ها و تمهیدات بصری و یا تصویری برای بیان موضوع
7. برخورداری از دیدگاه یا تلقی خاص در ارائه ی موضوع (برداشت و تفسیر کارگردان یا سازنده ی فیلم)
8. نیروی زمینه سازی متقاعدکننده نسبت به موضوع
9. خلق احساس (نحوه ی ایجاد تأثیرات عاطفی و یا عقلی بر مخاطب)
10. استفاده ی خلاق از انواع اصوات (کلام، موسیقی، جلوه های صوتی) و یا عدم استفاده ی هنرمندانه از هر یک از عوامل صوتی مذکور
11. رعایت جنبه های هنری در عنوان بندی (تیتراژسازی) متناسب با ساختار و موضوع اثر
12. رعایت ویژگی های ارتباطی رسانه
13. ابتکارهای هنری و فنی ویژه
14. کیفیت کارهای لابراتواری اثر (در صورتی که با برنامه ی استفاده از فیلم و یا نگاتیو سینمایی تولید شده باشد)

مستند توصیفی

1. برخورداری از تحقیق ویژه در موضوع
2. داشتن طرح و یا متن روایتی-تصویری
3. دیدگاه و یا تلقی شخصی سازنده (کارگردان) از واقعیت یا موضوع و اتخاذ سبک شخصی
4. نحوه ی ارائه ی مقدمه و خاتمه
5. ملاحظات عمومی زیباشناسی
الف) توجه به شکل (فرم) ویژه در تصویرپردازی (برخورد هنری با موضوع) ؛
ب) طراحی منسجم و یکپارچه ی ساختار اثر؛
ج) فضاسازی و خلق احساس.
6. برخورداری از نیروی توصیف یا توان تحلیلی-تفسیری اثر در انتقال مفاهیم و اطلاعات به مخاطب
7. داشتن تدوین خلاق:
الف) ریتم مناسب با سرعت واقعه؛
ب) تنظیم ظریف ساختار کلی و عمومی اثر؛
ج) ایماژسازی (نیروی تداعی معنی در تدوین تصویر و صدا) و یا تلفیق خلاق و هنرمندانه ی صدا و تصویر؛
د) برخورداری از حس زیبایی شناسی در به کارگیری تمهیدات و جلوه های تصویری ناشی از تدوین.
8. نحوه ی ایجاد تداوم ایده ای- مکانیکی بین نماها یا تصاویر
9. نحوه ی استفاده ی خلاق از صدا:
الف) فضاسازی با صدا؛
ب) نحوه ی ایجاد تداوم در روال موضوع با استفاده از صدا؛
ج) نحوه ی استفاده از صداهای واقعی؛
د) نحوه ی استفاده از صداهای توصیفی- تفسیری ( به کارگیری صدا برای بیان و تفهیم موضوع و خلق احساس).
10. نحوه ی استفاده از گفتار (در صورت استفاده)
الف) تناسب گفتار با موضوع و ارتباط آن با محتوا؛
ب) رعایت تناسب یا نحوه ی بیان گفتار متن ( تصویری و تجسمی بودن متن و نحوه ی اجرای آن توسط گوینده یا راوی) ؛
ج) موجز بودن گفتار؛
د) تناسب جنسیت صدای گوینده با ماهیت موضوع یا واقعه؛
هـ) حالت و کیفیت صدای گوینده (تونالیته ی صدا، ریتم بیان و احساس).
11. استفاده ی خلاق از موسیقی و جلوه های صوتی
12. رعایت جنبه های هنری در عنوان بندی اثر (متناسب با بافت، ساختار و محتوای اثر)
13. رعایت ویژگی های ارتباطی رسانه
14. کیفیت کارهای لابراتواری (در صورتی که برنامه با استفاده از فیلم یا نگاتیو سینمایی تولید شده باشد)
15. ابتکارهای هنری و فنی ویژه
16. ملاحظات عمومی زیبایی شناسی در تصویربرداری (و یا فیلم برداری) :
الف) ترکیب بندی (کمپوزیسیون) تصویر (نور، رنگ و قاب بندی) ؛
ب) انتخاب زاویه ی دوربین و نوع حرکت دوربین برای تفهیم و نمایش بهتر موضوع (به ویژه از جنبه ی بیانی)

مستند بازسازی (داستانی، آموزشی)

1. تحقیق ویژه در موضوع
2. داشتن فیلم نامه- دکوپاژ
3. رعایت اصول اولیه در دراماتیزه کردن وقایع فیلم نامه:
الف) مقدمه پردازی (نحوه ی آغاز مطلب) ؛
ب) نحوه ی پرورش و بسط موضوع؛
ج) نحوه ی ایجاد تداوم در توالی وقایع؛
د) داشتن ساختار منسجم و یکپارچه؛
هـ) شخصیت پردازی (در صورت داستانی بودن اثر) ؛
و) نحوه ی نتیجه گیری و خاتمه پردازی.
4. جنبه های کارگردانی:
الف) خلاقیت در شکل بیان (نحوه ی برخورد هنری و سبکی با موضوع) ؛
ب) ایجاز در بیان؛
ج) نحوه ی پرورش و پرداخت تصویری (استفاده از میزانسن، حرکت دوربین، تدوین) ؛
د) تلقی و تفسیر خاص سازنده از واقعیت؛
هـ) فضاسازی و خلق احساس.
5. جنبه های تدوینی:
الف) ایجاد تداوم؛
ب) استفاده ی خلاق از زیبایی شناسی تمهیدات و جلوه های تصویری ناشی از تدوین؛
ج) خلق ریتم متناسب در تدوین با توجه به سرعت طبیعی رویداد؛
د) نیروی ایماژسازی (قدرت تداعی معانی و خلق مفاهیم از طریق تدوین) ؛
هـ) استفاده ی خلاق از تلفیق صدا و تصویر.
6. جنبه های فیلم برداری (یا تصویربرداری) :
الف) ترکیب بندی (رنگ، نور و قاب بندی) از جنبه های تجسمی و دراماتیک؛
ب) زاویه ی دوربین (در جهت نمایش درست موضوع، همچنین هنرمندانه بودن انتخاب آن) ؛
ج) حرکت دوربین (از جنبه ی بیانی).
7. جنبه های عمومی مربوط به صدا (موسیقی، کلام و جلوه های صوتی) :
الف) فضاسازی با صدا؛
ب) استفاده ی خلاق از صدا برای بیان (قدرت توصیف و معنی سازی با صدا) ؛
ج) استفاده ی خلاق از موسیقی (مناسب بودن موسیقی، کمک به فضاسازی و ایجاد ریتم و احساس).
8. نحوه ی استفاده از گفتار متن (در صورت استفاده) :
الف) تناسب گفتار با موضوع (میزان ارتباط آن با تصویر) ؛
ب) موجز بودن گفتار؛
ج) تناسب جنسیت صدای گوینده با موضوع؛
د) حالت و کیفیت اجرای صدای گوینده (تونالیته ی صدا، ریتم بیان و احساس).
9. رعایت جنبه های هنری در عنوان بندی (تیتراژسازی) متناسب با بافت، ساختار و محتوای اثر
10. کیفیت امور لابراتواری (در صورت استفاده از نگاتیو یا فیلم سینمایی)
11. رعایت ویژگی های ارتباطی رسانه
12. ابتکارهای هنری و فنی ویژه
13. رعایت جنبه های آموزشی (در صورتی که اثر به عنوان یک فیلم مستند آموزشی یا کارآموزی ساخته شده باشد) :
الف) نحوه ی تشریح ایده ها یا مطالب (اتخاذ شیوه ی تعلیمی مناسب) ؛
ب) توالی درست و منطقی مطالب با ایده ها؛
ج) ارائه ی دیدگاه جامع علمی و آموزشی در محدوده ی موضوع؛
د) استفاده از فناوری های آموزشی و وسایل کمک آموزشی.

ویژگی های اساسی فیلم های مستند

(مستند گزارشی، مستند محض، مستند بازسازی)

الف) فقدان داستان و دیگر عناصر دراماتیک نمایش (بازیگر، دکور و صحنه آرایی، چهره پردازی)
ب) نمایش بخش هایی از زندگی به همان نحوی که در جریان است و یا به همان نحوی که روی می دهد.
ج) ضبط یک رویداد واقعی که نمایش جلوه های طبیعت و پدیده های مربوط به آن را نیز دربرمی گیرد.
د) استفاده از مکان ها یا فضاهای طبیعی، موضوعات واقعی (نه تخیلی) ، شخصیت ها و یا چهره های حقیقی (نه بازیگرانی که نقش آن ها را بازی می کنند) ، بررسی حقایق، اسناد و مدارک مرتبط با موضوع.
هـ) در عموم این فیلم ها (به ویژه در مستندهای گزارشی) تحقیق، اساس و شالوده ی تولید است.

مستند گزارشی

موضوع این نوع فیلم معمولاً به وقایع جاری یا روز (در یک منطقه یا کشور) مربوط است. فکر (ایده) فیلم ممکن است از بریده ی یک روزنامه، مقاله ی یک نشریه، اظهارنظر یک شخصیت رسمی، یک خبر، واقعه ای یا مشکلی مربوط به یک منطقه ی خاص و یا در سطح ملی و حتی از یک فکر کاملاً بکر شروع شود و تدریجاً با به کارگیری انواع تکنیک های مستندسازی مثل استفاده از مواد متنوع آرشیوی، مصاحبه، ارائه ی اسناد، خبر و جست وجو در متون مکتوب (مانند فرهنگ ها، دانشنامه ها و کتاب ها) ، نقشه و نمودار، بسط یافته و تکمیل شود.
اما مهم ترین ویژگی های یک مستند گزارشی عبارتند از:
الف) حفظ وحدت موضوعی برنامه در تمام مراحل آن.
ب) فرارفتن از جنبه ی خبری (چون در خبر فقط آن چه اتفاق افتاده به طور فشرده منعکس می شود، اما در یک گزارش مستند باید چرایی، چگونگی، چه کسانی، در کجا و چه زمانی را مورد بررسی و بحث قرارداد و حقایق را از جنبه ها و ابعاد متعدد کاوید).
در تولید یک فیلم مستند گزارشی، مثل دیگر انواع مستند، مستندساز می تواند ( به ضرورت) از تخصص افرادی چون پژوهشگر، گوینده، گزارشگر، نویسنده و کارگردان استفاده کند.

مستند محض

موضوع این نوع مستند فقط برای یک بار اتفاق افتاده ( یا می افتد) و رویداد آن به اراده ی مستندساز تحقق نمی یابد؛ یعنی موضوع در اختیار کارگردان و یا قابل کنترل برای او نیست. بنابراین امکان تکرار و یا ضبط برداشت دیگری از یک نما و یا یک صحنه وجود ندارد (سرعت عمل، واکنش به موقع فیلم بردار، مهارت در کار با دوربین روی دست، به ویژه هنر تدوین، در موفقیت و تأثیر این نوع مستند، اغلب، نقش اساسی و بنیادی دارند).

مستند بازسازی

در این نوع مستند، یک موضوع واقعی با مشارکت شخصیت های حقیقی دخیل در آن در مکان حقیقی وقوع موضوع، بازآفرینی (بازسازی یا اجرای) می شود. در این نوع مستند، موضوع یا رویداد قابل کنترل و در اختیار مستندساز است. بنابراین از لحاظ اجرا و برنامه ریزی فرایند تولید (از جمله در مراحل نگارش و تنظیم فیلم نامه، دکوپاژ، همچنین فیلم برداری) مراحل ساخت را می توان مشابه مراحل یک برنامه ی داستانی پیش برد.

پی نوشت ها :

1. format
2. form
3. structure

منبع مقاله :
ضابطی جهرمی، احمد(1387)، سی سال سینما: گزیده ی مقالات سینمایی(1355-1385)، تهران، نشر نی، چاپ اول