نویسنده: زهرا محدثی خراسانی
بین کلام مقدس قرآن کریم و ادبیات فارسی، در ادوار مختلف همواره پیوندی خاص وجود داشته و این پیوند در شکل ها و ابعاد گوناگون خود را نشان داده است.
از این منظر، جلوه های الهی و آموزه های اسلام و فرهنگ دینی ما که متأثر از قرآن است، در شعر فارسی متنوع گسترده است؛ از حضور مستقیم آیات قرآن گرفته تا غیرمستقیم ترین اشارات قرآنی، که شاعرانه ترین ذوق ها آن را به نظم کشیده و بی تردید حضور روشن و آسمانی قرآن و پیوند با مبانی اصیل آن، یاریگر شاعران در این عرصه بوده است.
این تجلیات که از همان روزهای آغازین، همراه و همپای شعر فارسی بوده و بعدها تبدیل به ماهیت جدایی ناپذیر آن شده، در طول تاریخ شعر فارسی سیری تکاملی داشته و از این رو مرور و سیر این تحول، خود مبحثی درازدامن و قابل بررسی است؛ تا آن جا که می تواند هر موضوع آن، مقدمه و در واقع دستمایه ی خاص یک تحقیق مفصّل و عمیق باشد.
از این منظر ناگزیر خواهیم بود تا در مجالی که این روند فراهم می آورد، به مرور بخشی از اشارات قرآنیِ طرح شده در این گستره بپردازیم.
از آن جا که موضوع مذکور، در شعر تعدادی از شاعران پیشین و معاصر نمود بارز و قابل توجهی داشته و دارد، قبل از پرداختن به شعر دوران انقلاب اسلامی و دوره ی پس از آن، به معرفی، نقد و ارزیابی این موضوع در شعر می پردازیم.
در این بخش با صرف نظر از دوره بندی های خاص و جایگاه زمانی شاعران، حضور آیات قرآن و مضامین آن را در شعر فارسی بررسی می کنیم. چرا که به رغم تعلّق خاطر و توجه شاعران- چه متقدمین و چه معاصرین به این نکته ی ارزشمند- صرفاً در شعر عده ی معدودی چون: سنایی، حافظ، مولانا، سهراب و... بهره مندی هایی نیک از آن، چه در معنا و چه در صورت، انجام گرفته است.
شواهد و امثله ی شعری در آن حد نیست تا در این مجال مختصر، بتوانیم با دستی گشاده و با مرزبندی های زمانی برای هر شاعر، این گونه را در زمان همان شاعر ارزیابی کنیم. از این رو نمونه هایی از اشارات قرآنی را از شاعران پیشین، که خود آموزگار سرایندگان معاصرند، در کنار شاعران معاصر به معرفی و ارزیابی می گذاریم.
در ابتدای این نوشتار، لازم می دانیم تا جوانب ادبی حاضر در قرآن و عظمت این کتاب را از منظر معیارهای هنری بررسی کنیم.
قرآن مقدس، کتابی است که البته در هیچ یک از قالب های ادبی موجود بین انسان ها نمی گنجد؛ به طوری که نه می توان آن را شعر دانست، نه داستان و نه از نوع قطعات ادبی و نثرهای مسجّع. در عین حال می توان بسیاری از فنون و آرایه های موجود در قالب های مذکور را در قرآن سراغ گرفت.
قرآن کریم، هم از متون شعری بهره مند است، هم حاوی داستان های آموزنده ی بسیاری است و هم از ویژگی های خاص نثرهای ادبی برخوردار. داستان قرآن از لحاظ فنونِ داستان گویی بسیار ویژه و درخور است. به ویژه داستان حضرت یوسف که آن را «احسن القصص» قرآن، نامیده اند.
نکات ادبی و بلاغی قرآن، از دیرباز توجنه صاحب دلان و اهل ادب فارسی و عربی را متوجه خود کرده است. بسیاری از علمای بلاغت، آثاری پیرامون جوانب هنری قرآن تألیف کرده اند.
کاربرد اشارات قرآنی، متون دینی و ادعیه، در شعر انقلاب و دفاع مقدس، از دیگر نکات قابل توجهی است که شاعران به بررسی و بهره مندی آن، در سروده های آیینی خویش پرداختند. کیفیت این کاربرد بیشتر نقل فرازهایی از آیات الهی و مضامین و موضوعات قابل پیوند با شعر این دوران است.
در این قسمت، به نمونه هایی از کاربرد بشارت های الهی و ادعیه را که برگرفته از قرآن کریم و متون دینی و مذهبی در شعر انقلاب و دفاع مقدس می باشد، مراجعه می کنیم:
در منتهای صبر و ستیز
باید دانست
که در مقام قادر یکتا
قدرت وجود ندارد!
یگانه ابرقدرت اوست
سود اگر جنگ افروزد
قداره بندهای غاصب وطن و مال
مستکبرند، نه قدرتمند
و باید دانست
مطیع حاکمیت غیب اند
و دستنبندهای الهی
در وعهده ی مقرر
نزدیک می شود؛
به دست های مجرم شیطان
به دست های دشمنی با قرآن!(1)
به طور کلی از مهم ترین مشخصه های محتوایی و طرز تفکر در سروده های یاد شده، اشاره به بشارت های الهی، مبنی بر فتح و پیروزی راستین مؤمنان است. جدال حق و باطل و غلبه ی قطعی و نهایی حق در برابر آن در شعر انقلاب و دفاع مقدس بازتابی ویژه دارد.
نمونه هایی دیگر از این کاربرد معنوی در شعر را، که باز هم به نوعی مضامین و اشارات قرآنی در شعر مورد توجه قرار گرفته، مرور می کنیم.
در این شعر که در قالب رباعی است، شاعر اشاره ای مختصر به موضوع «کتاب»، «حدید» و «میزان» در قرآن داشته و پیوند خردمندانه و شاعرانه این سه، با آن چه در اندیشه ی شاعر می باشد، در خور توجه است.
این طرفه دلیران و مجاهد مردان
تعبیر «کتاب» اندو «حدید» و «میزان»
تندیس نبرد و اسوه ی ایمانند
یک دست تفنگ و دست دیگر قرآن (2)
کاربرد و نقل آیات موجود در متون مقدس دینی، که به نوعی سنت توسل و ادعیه در جبهه های دوران دفاع مقدس بود، از دیگر مضامین تشکیل دهنده ی شعر آیینی انقلاب و دفاع مقدس است.
از آنجا که بحث دعا و توسل در این مضامین به نیکی مطرح می باشد، به نوعی تحسّر شاعر از عدم توفیق در هم رکابی با دلیر مردان ساحت نبرد، و نیز کاروان شهیدان مشهود است.
...امشب از این کوی بن بست، با چشم دل می توان رست
روشن چراغ دل و دست با نور «اَمَّن یُجیب» است
با اشتیاق زیارت یاران همدل گذشتند
انگار تنها دل من از عاشقی بی نصیب است (3)
بهره مندی از آیات الهی، احادیث و روایات، نه تنها در شعر آیینی انقلاب و دفاع مقدس مورد توجه شاعران قرار گرفته، بلکه در غالب موضوعات شعر آینی این توجه ویژه دیده می شود؛ آن گاه که شاعران در هر دوره ای با این آثار مقدس و آموزه های اصیل و معنوی آن قرابت داشته و از آن الهام گرفته اند، آثار و سروده هایشان نیز متأثر از این حقایق گردیده و به سمت و سوی مضامین ارزشمند گرایش یافته و نهایتاً از قدرت ماندگاری و اصالت معنوی و مذهبی خاصی، برخوردار شده است.
محدثی خراسانی، زهرا؛ (1388)، شعر آیینی و تأثیر انقلاب اسلامی بر آن، تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا
از این منظر، جلوه های الهی و آموزه های اسلام و فرهنگ دینی ما که متأثر از قرآن است، در شعر فارسی متنوع گسترده است؛ از حضور مستقیم آیات قرآن گرفته تا غیرمستقیم ترین اشارات قرآنی، که شاعرانه ترین ذوق ها آن را به نظم کشیده و بی تردید حضور روشن و آسمانی قرآن و پیوند با مبانی اصیل آن، یاریگر شاعران در این عرصه بوده است.
این تجلیات که از همان روزهای آغازین، همراه و همپای شعر فارسی بوده و بعدها تبدیل به ماهیت جدایی ناپذیر آن شده، در طول تاریخ شعر فارسی سیری تکاملی داشته و از این رو مرور و سیر این تحول، خود مبحثی درازدامن و قابل بررسی است؛ تا آن جا که می تواند هر موضوع آن، مقدمه و در واقع دستمایه ی خاص یک تحقیق مفصّل و عمیق باشد.
از این منظر ناگزیر خواهیم بود تا در مجالی که این روند فراهم می آورد، به مرور بخشی از اشارات قرآنیِ طرح شده در این گستره بپردازیم.
از آن جا که موضوع مذکور، در شعر تعدادی از شاعران پیشین و معاصر نمود بارز و قابل توجهی داشته و دارد، قبل از پرداختن به شعر دوران انقلاب اسلامی و دوره ی پس از آن، به معرفی، نقد و ارزیابی این موضوع در شعر می پردازیم.
در این بخش با صرف نظر از دوره بندی های خاص و جایگاه زمانی شاعران، حضور آیات قرآن و مضامین آن را در شعر فارسی بررسی می کنیم. چرا که به رغم تعلّق خاطر و توجه شاعران- چه متقدمین و چه معاصرین به این نکته ی ارزشمند- صرفاً در شعر عده ی معدودی چون: سنایی، حافظ، مولانا، سهراب و... بهره مندی هایی نیک از آن، چه در معنا و چه در صورت، انجام گرفته است.
شواهد و امثله ی شعری در آن حد نیست تا در این مجال مختصر، بتوانیم با دستی گشاده و با مرزبندی های زمانی برای هر شاعر، این گونه را در زمان همان شاعر ارزیابی کنیم. از این رو نمونه هایی از اشارات قرآنی را از شاعران پیشین، که خود آموزگار سرایندگان معاصرند، در کنار شاعران معاصر به معرفی و ارزیابی می گذاریم.
در ابتدای این نوشتار، لازم می دانیم تا جوانب ادبی حاضر در قرآن و عظمت این کتاب را از منظر معیارهای هنری بررسی کنیم.
قرآن مقدس، کتابی است که البته در هیچ یک از قالب های ادبی موجود بین انسان ها نمی گنجد؛ به طوری که نه می توان آن را شعر دانست، نه داستان و نه از نوع قطعات ادبی و نثرهای مسجّع. در عین حال می توان بسیاری از فنون و آرایه های موجود در قالب های مذکور را در قرآن سراغ گرفت.
قرآن کریم، هم از متون شعری بهره مند است، هم حاوی داستان های آموزنده ی بسیاری است و هم از ویژگی های خاص نثرهای ادبی برخوردار. داستان قرآن از لحاظ فنونِ داستان گویی بسیار ویژه و درخور است. به ویژه داستان حضرت یوسف که آن را «احسن القصص» قرآن، نامیده اند.
نکات ادبی و بلاغی قرآن، از دیرباز توجنه صاحب دلان و اهل ادب فارسی و عربی را متوجه خود کرده است. بسیاری از علمای بلاغت، آثاری پیرامون جوانب هنری قرآن تألیف کرده اند.
کاربرد اشارات قرآنی، متون دینی و ادعیه، در شعر انقلاب و دفاع مقدس، از دیگر نکات قابل توجهی است که شاعران به بررسی و بهره مندی آن، در سروده های آیینی خویش پرداختند. کیفیت این کاربرد بیشتر نقل فرازهایی از آیات الهی و مضامین و موضوعات قابل پیوند با شعر این دوران است.
در این قسمت، به نمونه هایی از کاربرد بشارت های الهی و ادعیه را که برگرفته از قرآن کریم و متون دینی و مذهبی در شعر انقلاب و دفاع مقدس می باشد، مراجعه می کنیم:
در منتهای صبر و ستیز
باید دانست
که در مقام قادر یکتا
قدرت وجود ندارد!
یگانه ابرقدرت اوست
سود اگر جنگ افروزد
قداره بندهای غاصب وطن و مال
مستکبرند، نه قدرتمند
و باید دانست
مطیع حاکمیت غیب اند
و دستنبندهای الهی
در وعهده ی مقرر
نزدیک می شود؛
به دست های مجرم شیطان
به دست های دشمنی با قرآن!(1)
به طور کلی از مهم ترین مشخصه های محتوایی و طرز تفکر در سروده های یاد شده، اشاره به بشارت های الهی، مبنی بر فتح و پیروزی راستین مؤمنان است. جدال حق و باطل و غلبه ی قطعی و نهایی حق در برابر آن در شعر انقلاب و دفاع مقدس بازتابی ویژه دارد.
نمونه هایی دیگر از این کاربرد معنوی در شعر را، که باز هم به نوعی مضامین و اشارات قرآنی در شعر مورد توجه قرار گرفته، مرور می کنیم.
در این شعر که در قالب رباعی است، شاعر اشاره ای مختصر به موضوع «کتاب»، «حدید» و «میزان» در قرآن داشته و پیوند خردمندانه و شاعرانه این سه، با آن چه در اندیشه ی شاعر می باشد، در خور توجه است.
این طرفه دلیران و مجاهد مردان
تعبیر «کتاب» اندو «حدید» و «میزان»
تندیس نبرد و اسوه ی ایمانند
یک دست تفنگ و دست دیگر قرآن (2)
کاربرد و نقل آیات موجود در متون مقدس دینی، که به نوعی سنت توسل و ادعیه در جبهه های دوران دفاع مقدس بود، از دیگر مضامین تشکیل دهنده ی شعر آیینی انقلاب و دفاع مقدس است.
از آنجا که بحث دعا و توسل در این مضامین به نیکی مطرح می باشد، به نوعی تحسّر شاعر از عدم توفیق در هم رکابی با دلیر مردان ساحت نبرد، و نیز کاروان شهیدان مشهود است.
...امشب از این کوی بن بست، با چشم دل می توان رست
روشن چراغ دل و دست با نور «اَمَّن یُجیب» است
با اشتیاق زیارت یاران همدل گذشتند
انگار تنها دل من از عاشقی بی نصیب است (3)
بهره مندی از آیات الهی، احادیث و روایات، نه تنها در شعر آیینی انقلاب و دفاع مقدس مورد توجه شاعران قرار گرفته، بلکه در غالب موضوعات شعر آینی این توجه ویژه دیده می شود؛ آن گاه که شاعران در هر دوره ای با این آثار مقدس و آموزه های اصیل و معنوی آن قرابت داشته و از آن الهام گرفته اند، آثار و سروده هایشان نیز متأثر از این حقایق گردیده و به سمت و سوی مضامین ارزشمند گرایش یافته و نهایتاً از قدرت ماندگاری و اصالت معنوی و مذهبی خاصی، برخوردار شده است.
پی نوشت ها :
1. طاهره صفارزاده، دیدار صبح، انتشارات پارس کتاب، چاپ سوم، تهران، 1385/ف ص65 .
2. سید حسن حسینی، همصدا با حلق اسماعیل، انتشارات حوزه ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، تهران، 1363، ص152 .
3. علی رضا قزوه، همان کتاب، ص14 .
محدثی خراسانی، زهرا؛ (1388)، شعر آیینی و تأثیر انقلاب اسلامی بر آن، تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا