مقدمه

با کمرنگ شدن مرجعیت دینی در عرصه های مختلف اجتماعی، مکاتبی فرصت ظهور یافتند که به دلیل ضعف در پشتوانه فکری و علمی، بیشتر نیازمند حمایت قدرت های سیاسی بودند تا تکیه گاه نظری و کلامی. مورد توجه برخی دولتها و دولتمردان به این تفکر، ائتلافی را به وجود می آورد که در سایه آن، هم اقلیتهای بی ریشه دینی فرصت بروز و ظهور می یافتند و هم دولتمردان با استفاده ابزاری از این اقلیتهای وابسته، هر چه بیشتر در استعمار و استثمار ملتها می کوشیدند. در دوره ی قاجار، استعمار انگلیس با شناسایی این تفکرات نهفته در جوامع مختلف اسلامی و بهره مندی از آنها به واسطه حمایت و برجسته کردن برخی فرقه ها و حتی تأسیس آنها، رویکردی را در پیش گرفت که در سایه آن تدابیر سیاسی خود را در قالب آموزه ها و یا آرمانهای فرقه ای در جوامع و کشورهای هدف به اجرا درآورد و تجزیه و اشغال کشورها، ایجاد بحرانهای اجتماعی و سیاسی، الگوسازی و به انزوا کشاندن حرکتها و نهضت های اسلامی و ضد استعماری تنها بخشی از پیامدهای چنین رویکردی بود.
در پیشاپیش مکاتب و فرقه های دینی عواملی چون تفاسیر مختلف از نصوص دینی، اختلاف در جانشینی، دوری از آرمانهای اولیه، جاه طلبی برخی نخبگان و عوامل سیاسی مؤثر دانسته می شوند، هر چند که در قرنهای اخیر و به خصوص در دوره قاجار که علی رغم تظاهر به دین داری، اندیشه های دینی مورد نظر حکومت از عمق کمتر و آمیزش بیشتر با آموزه های صوفیانه برخوردار است، عامل سیاسیت نقش مهمی در احیا و پیدایش فرقه ها ایفا کرده است. از جمله فرقه هایی که حیات مجدد خود را مدیون چنین شرایطی است، فرقه اسماعیلیان نزاری قاسم شاهی (آقاخانیه) است.(1) چرا که آنها پس از سقوط دژهای الموت توسط هلاکوخان در سال 654 هـ. و کشته شدن رکن الدین خورشاه، امام اسماعیلی و بسیاری از پیروانش(2)، وارد مرحله ای شدند که قبلاً نیز آن را تجربه کرده بودند؛ در این دوره اسماعیلیان زعامت آشکار امام خود را پایان یافته تلقی می کردند و امامت را پس از این، در ستر و خفا می دیدند. در این دوره امامان نزاری با حرکت در بلادی چون آذربایجان و جنوب قفقاز با در پیش گرفتن رویکرد تقیه در گمنامی می زیستند.(3) رویکردی که آنها را در مقابل تهدیدات سیاسی- اجتماعی و حتی فکری حفظ کرد و برای چندمین بار در تاریخ این فرقه، و تأکید امامانشان بود.(4) به طوری که کمیابی منابع تاریخی در موضوع امامان و جوامع اسماعیلی در فاصله قرن هفتم تا دهم هجری یکی از پیامدهای این رویکرد می باشد. دومین عامل در انزوای سیاسی، اجتماعی و مذهبی نزاریان ایران ویژگیهای فکری و اندیشه ای آنها است، چرا که علی رغم انعشابشان از جریان اصلی تشیع، تحولات را تجربه کرده بودند که هر چه بیشتر آنها را از جوامع شیعی دور می ساخت به طوری که اعلام قیامت، لغو شریعت و بازکشت به فقه شافعی(5) از بارزترین دگرگونی های این فرقه به خصوص در دوره ی امامان الموت و پس از آن در دوره ی امامان انجدان می باشد.(6) عامل سوم در گوشه نشینی امامان نزاری و مجهول بودن جوامع آنها در عرصه های مختلف اجتماعی، به قدرت رسیدن سلاطین صفوی و اهتمامشان بر رسمیت یافتن تشیع اثنی عشری در ایران است که عرصه را بر دیگر فرقه ها تنگ می نمود.(7) به طوری که گروه زیادی از شیعیان زیدی طبرستان، در عصر این سلاطین به مذهب اثنی عشری درآمدند و چاره ای برای اسماعیلیان جز هجرت به آسیای مرکزی و شمال غربی هند و یا ماندن در ایران و عمل به تقیه نماند.(8) به طوری که در نزد عموم مردم و حاکمان از آنها به عنوان گروهی از صوفیان و یا سادات حسینی یاد شده است و حتی شاه خلیل الله، امام سی و هفتم نزاریان (1043 ق) تحت عنوان شیعه ای دوازده امامی توانسته بود روابط دوستانه ای با سلاطین صفوی برقرار سازد.(9) این پوشش در نسل های بعدی در مرحله ای از مقبولیت نزد نزاریان قرار گرفت که محمدحسن حسینی مجدد این فرقه که به آقاخان شهرت یافت، در کتاب خود چنین می نویسد: « در مصر چند پشت از اجدادم سلطنت و خلافت را متصدی بودند و رواج مذهب جعفری را به قانون اثنی عشری که حال نسبت به شاه اسمعیل صفوی می دهند، ایشان دادند و من بقیه آن خاندانم.»(10) البته شاید بتوان این اعتراف او را متأثر از گرایشهای صوفیانه او دانست چرا که عدم تقید به مذهبی خاص را از ویژگیهای تصوف دانسته اند.
به هر ترتیب امامان نزاری پس از چند قرن انزوا و گوشه نشینی با بهره مندی از فرصتهایی که روابط و معادلات سیاسی داخلی و خارجی ایران و انگلستان به بازیابی و نوزایی فرقه خود پرداختند که از آن به دوره تجدید حیات انجدان(11) یاد می شود، که البته در این راه از حمایتهای ویژه انگلستان حتی در منازعات داخلی نیز بهره بردند و آقاخانها شخصیت مذهبی، اجتماعی، اقتصادی و حتی بین المللی خود را مدیون دولتمردان انگلیس و ملکه آن هستند و البته توانستند به خوبی قدردان چنین حمایتهایی باشند چرا که انگلستان نیز توفیقات خود را در برخی تحولات ایران از جمله مسئله هرات، رقابت با روسیه در مستعمره ی هند، تجزیه امپراتوری عثمانی و تحولات داخلی هند، مرهون تلاشهای صادقانه آقاخان ها می باشد. این تعامل تجربه ای است که انگلستان در مقاطع و مناطق مختلف بارها از آن بهره برده است، چرا که استفاده از اختلافات مذهبی و حمایت از اقلیتها و حتی حاکم ساختن آنها از بهترین شیوه های استقرار حکومتهای دست نشانده و وابسته است. آرزویی که انگلستان با حمایت از شورش آقاخان آن را دست یافتنی می دید.

1) تجدید حیات نزاریان ایران

پس از انقراض سلسله صفویه، عرصه برای ظهور فرقه ها و گروه هایی فراهم شد که شرایط سیاسی، اجتماعی و مذهبی عصر صفوی آنها را مجبور به انزوا نموده بود. از ویژگیهای این دوره که تا به قدرت رسیدن شاهان قاجار استمرار یافت، عدم اصرار سلاطین بر تشیع اثناعشری، آشفتگی اوضاع سیاسی و غلبه یافتن منافع سیاسی بر مصالح دینی و مذهبی است. در این دوره امامان نزاری با در پیش گرفتن تدابیری، ورود به عرصه های سیاسی و اجتماعی را گام نخست در احیای ریاست و زعامت از دست رفته خود می دیدند که برخی از این تدابیر از این قرارند:

1-1) ارتباط با جماعتهای نزاری و احیای امامت در این فرقه

در مدتی کوتاه، امامان نزاری قائم شاهی توانستند با استفاده از شبکه گسترده و سنتی داعیان، موقعیت دینی- اجتماعی و حتی اقتصادی خود را تحکیم و گسترش داده و حمایتهای مادی و معنوی جوامع نزاری را متوجه خود سازند، به طوری که نمایندگان این امامان در شبه قاره هند، ایران، افغانستان کنونی و آسیای مرکزی، جوامع نزاری را به امامت ائمه انجدان فرا می خواندند. آنها دستورات و فرامین خود را مستقیماً از امام خویش دریافت و وجوه مذهبی را نیز به وی تسلیم می کردند.(12) از پیامدهای چنین رویکردی سرازیر شدن هدایا، نذورات و دیون مذهبی به انجدان و در نتیجه توجه سلاطینی چون نادرشاه افشار و فتحعلی شاه(13) قاجار به این امامان دانسته شده است. از این رو ارسال هدایای گران قیمت از هند برای ناصر الدین شاه توسط حسنعلی شاه(14) (یا چنان که خود می گوید محمدحسن حسینی، آقاخان اول(15)) با توجه به چنین پیشینه ای بین شاهان قاجار و امامان نزاری بوده است.

2 -1) ورود به عرصه و معاملات سیاسی

در این دوره امامان نزاری با ایجاد روابط نزدیک و دوستانه با سلاطین، درصدد دستیابی به قدرت سیاسی بودند و حمایتهای مالی پیروانشان در خارج از ایران آنها را بدین کار ترغیب می کرد. چنان که پیشکشی سالیانه نزاریان هند به ابوالحسن شاه (چهل و چهارمین امام نزاری) را بالغ بر بیست هزار تومان برآورد کرده اند.(16) این توان اقتصادی امامان نزاری اغلب مورد توجه سلاطین قرار می گرفت به طوری که سیدحسن بیک (چهل دو دومین امام نزاری) با شاهرخ افشار (حاکم افشاری کرمان) روابط دوستانه ای برقرار و آن را با پیوند خویشاوندی مستحکم کرد. ابوالحسن شاه نیز که در کرمان به «آقای مطلق» شهرت داشت(17) روابطی با کریم خان زند برقرار کرد و در سایه آن به مقام بیگلربیگی میرزا حسین خان (حاکم زندی کرمان) نایل آمد و حتی « با استفاده از هرج و مرج زندیه و قاجار، برای خود حکومتی تشکیل [داد]»(18) که تا سال 1193 هـ/ 1799 م ادامه یافت.(19)
در عصر قاجار نیز روابط میان امامان نزاری و سلاطین رو به افزایش نهاد،(20) به طوری که شاه خلیل الله (امام جدید نزاری) روابط دوستانه ای با فتحعلی شاه قاجار (1211 هـ- 1250 هـ) برقرار کرد. برخی این مناسبات را از حد ارتباط سیاسی یا اقتصادی به سبب منافعی که زایران هندی برای ایران در پی داشتند فراتر دانسته و گرایش شاه قاجار به کیش اسماعیلیه را پشتیبان این روابط دانسته اند.(21)

3 -1) ظهور محمدحسن حسینی (آقاخان اول)

شاه خلیل الله در نزاع بین برخی پیروانش با گروهی از مردم به رهبری ملاحسین در یزد(22) و نیز غصب املاکشان در قم و بروز مشکلات اقتصادی،(23) « بی بی سرکاره» همسر شاه خلیل الله را برای دادخواهی به دربار قاجار کشاند، این دادخواهی منشأ تحولاتی برای این فرقه بود که تنبیه قاتلان شاه خلیل الله، استرداد املاک قم، ازدواج محمدحسن (فرزند و جانشین شاه خلیل الله) با سروجهان خانم، بیست و چهارمین دختر فتحعلی شاه(24) و واگذاری حکومت قم و محلات به او(25) و در نهایت ملقب شدنش به «آقاخان» از سوی شاه قاجار(26) از آن جمله بود.
با روی کار آمدن محمدشاه قاجار، حکومت کرمان در 1834 م به آقاخان واگذار شد.(27) وی با سپاهی که از مدتها پیش در محلات گرد آورده بود،(28) و با ردّ پیشنهاد شاه مبنی بر استفاده از قشون دولتی، مستقلاً به سامان دادن اوضاع آشفته کرمان پرداخت.(29) عزل وی از حکومت پس از موفقیت در آرام ساختن کرمان، اعتراض و طغیان او را در پی داشت. او به نشانه اعتراض با تکمیل استحکامات ارگ بم در آن متحصن شد و حتی در مقابل سهراب خان، فرستاده محمدشاه قاجار ایستادگی کرد(30) و چهارده ماه به جنگ و گریز و مقاومت در ارگ بم پرداخت، وی در نهایت با وساطت و امان دادن محمدصادق خان (پسر عموی محمدشاه قاجار) سر تسلیم فرود آورد و تنها پس از گذشت هشت ماه اسارت در زندان کرمان اجازه ملاقات با محمدشاه قاجار را به دست آورد.(31) محمدشاه پس از بازگشت از لشکرکشی ناموفق به هرات، آقاخان را در شهر ری به حضور پذیرفت و چشم پوشی از طغیان او را تنها در گرو بازگشت آقاخان به محلات و قناعت به املاک خانوادگی اش دانست.(32)

2) آشنایی غرب با نزاریان

گرچه می توان مواردی چون تعامل و تقابل صلیبیون با فاطمیون در موضوعات خلافت عباسی و تخریب کلیسای مهد، همچنین جنگهای صلیبی و افسانه حشّاشین را از پیشینه های تاریخی آشنایی غرب با اسماعیلیه برشمرد، ولی در قرون اخیر باید کارگزاران سیاسی غرب در خاورمیانه را می توان کاشفان جماعتهای اسماعیلی در کوه های شام و بیابانهای ایران دانست. به طوری که م. روسیو(33) کنسول فرانسه در شام در پی برقراری ارتباط هایی با اسماعیلیان شام (سوریه)، در سفر خود به ایران اطلاعاتی را در موضوع فرقه اسماعیلیه و رهبرشان و حتی مراکز اجتماع و نحوه معاشرت دیگر شیعیان با این فرقه را در ایران جمع آوری نمود. او در گزارش ها به خصومت علمای اثنا عشری ایران با نزاریان و امامشان شاه خلیل الله و همچنین حمایتهای فتحعلی شاه از ایشان به سبب درآمدهایی اشاره کرده است که زایران هندی برای ایران داشتند.(34) در اوایل قرن نوزدهم میلادی نیز جیمز فریزر(35) (1856-1783 م) جهانگر اسکاتلندی گزارشهایی در مورد اقلیتهای اسماعیلی و رهبرانشان از خراسان و همسایگان شمال شرقی ایران در سالهای 1822 و 1821 م ارائه داده است.(36)
شاید بتوان این گزارشها را زمینه اصلی توجه اروپاییان به این استعداد نهفته در مناطقی چون سوریه، ایران، هند، آسیای مرکزی، شمال آفریقا و تلاشهای بعدی دانست، چنان که سرگرد هنری راولینسون(37) (1895-1810 م) نماینده سیاسی انگلیس در قندهار از آقاخان پس از شورش و فرار از ایران، استقبال کرد و با توجه به سابقه حضورش در ایران(38)، پناهندگی آقاخان به انگلستان را به ویلیام ماک ناتن(39) (1841-1793 م) وزیر مختار و سفیر انگلستان در کابل چنین گزارش می کند: « اخیراً قدرت این رئیس چنان رو به فزونی بود که دربار ایران ناچار شده است تصمیمات سختی علیه او اتخاذ کند. دکتر فوربس(40) از مشهد گزارش داده که قرار بود در ماه آوریل گذشته نیروی نظامی ایران با شش هزار سپاهی از تهران به کرمان اعزام شوند تا شورش کرمان را سرکوب کنند و من تصور می کنم پیشقراولان این سپاه، آقاخان را مجبور به فرار به قندهار کرده اند.»(41)
از دیگر زمینه های آشنایی غرب با این فرقه را می توان شکایتهای متعدد پیروان و جوخه های ناراضی به دادگاه های انگلیسی هند و تحقیقات تاریخی قضات در مورد این فرقه دانست. لذا اگر چه دادخواست جوخه های مخالف علیه آقاخان را می توان نقطه اوج بحران داخلی و فرقه ای برای حرکت نوپای آقاخان در هند قلمداد نمود ولی مطرح شدن مباحث مربوط به سلسله امامت اسماعیلیان نزاری و « مطالب مطروحه در دادگاه و انبوه شواهد و مدارک گرد آمده، توجه بسیاری از دانشمندان و مورخان را به ادبیات، تاریخ و مباحث کلامی اسماعیلیان جلب کرد و انگیزه مطالعات وسیع در این زمینه شد.»(42)
گرچه سابقه فرقه ی آقاخانیه به همان قرون نخست اسلامی باز می گردد ولی تجدید حیات و عبور از بحرانهای سیاسی، اجتماعی و حتی درونی خود را در این دوره مدیون حمایتهای همه جانبه استعمار انگلیس است هر چند که چنین شناخت و تعاملی منحصر به دولتهای غربی نبود و سابقه نه چندان دوری در ایران داشت چنانچه نادرشاه افشار نیز در لشکرکشی سال 1738-1739م به هند، ابوالحسن شاه (امام نزاری) را که کودکی بیش نبود به همراه خود برد تا هم خاطرش از اسماعیلیان ایران آسوده باشد(43) و هم به این وسیله حمایت اسماعیلیان هند را در این فتوحات جلب کند هر چند که این امام اسماعیلی نیز از این فرصت در ترویج و گسترش امامت خود بهره برد.(44)
به هر ترتیب این ارتباط که نشانه های آن پیش از شورش 1840 م به چشم می خورد، اقلیتی را که می رفت در اکثریت شیعیان اثنی عشری ایران مضمحل شود(45) دگر بار به معادلات منطقه ای بازگرداند هر چند که نوزایی این فرقه بیشتر در عرصه های اقتصادی و سیاسی بروز و ظهور داشت و بیشتر به عنوان حرکت و نهضتی روشنفکرانه در جهان اسلام مطرح بود تا فرقه و انشعابی دینی.

3) سیر اندیشه های آقاخان ها

نزاریان قاسم شاهی ایران به اقتضای شرایط سیاسی، اجتماعی و دینی و برخی مشترکات مذهبی، زندگی مسالمت آمیزی با دیگر هم وطنان خود داشتند و البته با اتخاذ رویکرد تقیه توسط امامشان چه بسا که در زمره ی شیعیان اثنی عشری در می آمدند؛ اما این شرایط پس از ظهور آقاخان اول به کلی تغییر کرد، به طوری که داعیه های سیاسی او، همچنین ویژگیهای اندیشه ای نزاریان(46) توجه قدرتهای فرامنطقه ای را به خود جلب کرد، که استمرار روابط و تعاملات سیاسی هر چه بیشتر، وابستگی آنها(47) به غرب و فاصله گرفتن از جوامع اسلامی را بیشتر می نمود. گرچه گرایشهای غربی آنها با روابط سیاسی آغاز شد ولی در طی مراحلی این تعامل به تمایل فکری و فرهنگی بدل گشت.
این روند در دوره امامت سِر محمدشاه حسینی (آقاخان سوم) چنان سرعتی به خود گرفت که حتی هراس و اظهار تأسف دولتمردان انگلیس را نیز به دنبال داشت، به طوری که لرد لامینگتون حاکم بمبئی نیز از بی توجهی آقاخان سوم به وجوب روزه بر مسلمان بسیار متعجب و حتی متأسف بود.(48) چرا که وجود رهبری بانفوذ در میان مسلمانان منافع بیشتری برای انگلستان داشت تا رهبری بی مبالات.
آقاخان سوم به برکت معلمان انگلیسی(49) و مراودات سنتی خاندان خود با حاکمان انگلیسی با دیدی جدید و فارق از تقیدات فکری- فرهگی و حتی مذهبی به جهان می نگریست. او به تدریج همانند دیگر هندیان انگلیسی شده(50) به انگلستان به چشم وطن می نگریست هر چند که انگلستان در نظر بیشتر مردم هند و عموم پیروان او «جایگاه و سرچشمه صاحب ها و مَم صاحبهایی است که می آیند تا بر هند حکومت کنند.»(51) آقاخان که اینک احساس تعلق کمتری به هند می کرد با تدابیری کوشید خود را به زندگی و تمدن غربی نزدیک تر سازد. با توجه به این رویکرد، یکی از عوامل مهم بی رغبتی آقاخان به زندگی با همسر اول و دختر عموی خود شاهزاده بیگم را- که خود آن را وصلتی بین دو آدم نادان و بی گناه می دانست- فاصله فکری و اجتماعی ایشان می دانند.(52) از تدابیر آقاخان در نزدیکی به غرب که نمود اجتماعی بیشتری داشت، انتقال محل سکونتش از محله هندی به محله اروپایی بمبئی بود، در حالی که تا آن زمان دربار آقاخان اول و دوم در محله هندی ها و در بین پیروانشان قرار داشت ولی سِر سلطان محمدشاه (آقاخان سوم) در رویکرد جدیدش خانه ای در محله اروپایی بمبئی برای سکونت برگزید که در باارزش ترین نقاط این محله یعنی تپه «مالایا» واقع بود و «آخر زمین» نام داشت.(53) از دیگر اقدامات او در این چرخش فکری، تغییر ساختار فکری پیروان خود در بمبئی بود، او در این مقصود با کمک پلیس بمبئی و لرد نورث کوت (حاکم انگلیسی بمبئی) و به تشویق سِر ویلیام لی وارنر در لندن، گروهی از پیروان سنتی خود را که تعاریف سخت گیرانه ای در مورد امام خود داشتند و آقاخان را ملزم به رعایت شئون امامت دانستند (آنها غالباً پیروان کرمانی، بردگان آفریقایی و نزاریان ایالتهای مرزی شمال غربی هند را تشکیل می دادند) به خلیج فارس و مناطق کوهستانی و دور تبعید کرد.(54) ازدواجهای متعدد با زنان اروپایی نیز از عواملی بود که هر چه بیشتر این دگرگونی را آشکار می ساخت.(55) آقاخان چهارم نیز همین مسیر را طی کرد و موجب طرح این سئوال شد که «چرا جامعه اسماعیلی که اساساً آسیایی است رهبری دارد که عملاً در غرب زندگی می کند؟ وقتی پرنس رحیم، آقاخان شود تقریباً به کلی انگلیسی خواهد بود، جواب این سئوال علاقه غربی ها به جاهل نگهداشتن مردم آسیا و افریقاست.»(56) آنها به این وسیله جماعتی از مردم افریقا و آسیا را به پیروی از رهبری غربی واداشتند.

4) نقش آفرینی آقاخان و انگلستان در تحولات ایران

ویژگیهای محمدحسن حسینی (آقاخان اول) همچون رهبری اقلیت دینی با سابقه ای طولانی در معادلات سیاسی ایران در سه قرن- پنجم، ششم و هفتم- ارتباط با دولتمردان و دربار قاجار و در نهایت اتکا به پشتوانه اقتصادی مستمری چون هدایا و دیون مذهبی پیروان، از طرفی و هنر استعمار در شناسایی استعدادهای پنهان در جوامع مختلف و بهره برداری مناسب و به موقع از آنها از طرف دیگر، باعث شد که هر دو گروه خواسته یا ناخواسته یکدیگر را در رسیدن به اهداف خود یاری نمایند. از نمونه های چنین ائتلافی می توان از تلاشهای گسترده آقاخان برای تحصیل اقتدار سیاسی، حداقل در بخشی از ایران و بهره برداری انگلستان از بحران ایجاد شده در دستیابی به منافع سیاسی و نظامی در منطقه نام برد.

1 -4) شورش آقاخان

هنوز مدتی از لشکرکشی نافرجام محمدشاه به هرات نگذشته بود که وی مدعی جدیدی برای تاج و تخت خود یافت، کسی که ادعایش پشتوانه مذهبی داشت(57)، آقاخان محلاتی بود که به خصوص پس از حکومت کوتاه مدتش بر کرمان در سال 1834 م، تحقق آرزوهای خود را در گرو دستیابی به اقتدار سیاسی در کرمان ترجیحاً با جدا کردن آن از ایران می دید.(58) او مرحله ی دیگری از تلاشهای خود را در سال 1840 م برای کسب قدرت و حکومت بر کرمان آغاز کرد، او که پس از شورش اولش در سال 1253 هـ و هم زمان با لشکرکشی محمدشاه به هرات(59) دوباره به حکومت قم و محلات منصوب شده بود مرحله دوم شورش خود را بنا بر آنچه که در مکاتباتش با دولتمردان انگلیسی در هند آمده است با تشویق و حمایت انگلستان آغاز کرد: « من بارها با نایب حاکم بمبئی (احتمالاً به واسطه پیروان اهل بمبئی خود) که خود می گفت از من بسیار راضی است و همین طور با سرگرد تاد(60) در هرات مکاتبه کردم، سرگرد وعده داد و همچنین نوشت که قرار است شما با محمدشاه مقابله کنید. من دستوراتی از دولت [انگلیس] دریافت کردم که هر هزینه ای که متحمل شوم به من بازپس داده خواهد شد... و از طرق تجار هندو، از صاحب مک نیل(61) وعده های بسیار شنیدم که اگر نیمی از آن را برای شما نقل کنم دچار دردسر خواهید شد.»(62)
او در یکم سپتامبر 1840 خانواده اش را به عتبات عالیات فرستاده و خود به بهانه تشرف به مکه برای خروج از محلات از شاه قاجار اجازه گرفت، وی همچنین اسنادی مبنی بر انتصاب خود به حکومت کرمان به وسیله منشی خود (میرزا احمد یا میرزا حبیب الله اصفهانی) جعل کرد(63) و با کمک عمال انگلیسی سپاه و چندین عراده توپ(64) در چهارم رجب 1256 عازم کرمان شد. او در مسیر خود به کرمان، با غارت و چپاول به تدارکات خود افزود و فرامینی برای برکناری حکام شهرها صادر کرد.(65) آقاخان در نزدیکی یزد به حاکم آن (بهمن میرزا) نوشت: « می خواستم به بندر عباس و از آنجا به عربستان بروم، ولی در میان راه فرمانی دریافت داشتم که به کرمان بروم و حکومت خود را در آنجا از سر بگیرم»(66)، روز بعد بهمن میرزا از جعلی بودن فرمان مطلع شد و راه را بر آقاخان بست و در جریان جنگ و گریزی که بین او و آقاخان درگرفت، نغلوب قشون آقاخان شد. آقاخان پس از یزد در شهر بابک و سیرجان نیز به نبردهایی با قشون دولتی پرداخت.
قشون وی در محرم 1257 با دریافت کمک مالی، توپخانه و مهمات جنگی که انگلیسی ها به وسیله سعیدخان بلوچ برای او فرستاده بودند، جان تازه ای گرفته و دوباره عازم کرمان شد(67) و در جنگی توانست با استفاده از توپ، لشکر کرمان را شکست دهد و اسفندیار خان، برادر حاکم کرمان را به قتل رساند.
انگلستان علاوه بر حمایتهای مالی و نظامی در اثنای جنگ، با کمک جاسوسان خود در کرمان و بلوچستان، مریدان و جمعی از سواران سیستانی و افغانی را به هواداری از آقاخان فرا خواند، به طوری که هنگام ورود آقاخان به بم، نزدیک به چهار هزار داوطلب آماده جنگ در رکاب او بودند.(68) آقاخان علی رغم برخورداری از حمایت های مالی و نظامی، در رویارویی با فضلعلی خان (حاکم کرمان) متحمل شکست شد و با رها کردن اردوگاه و ایران خود به بلوچستان و نرماشیر گریخت.(69)
با ائتلاف فضلعلی خان، عبدالله خان (حاکم ارگ) و علی خان لاری (فرمانده سپاه فارس) و «ریگان» از توابع نرماشیر، آقاخان را به رغم داشتن سپاهی 24000 نفری(70) متحمل شکست کردند که او نیز چاره ای جر خروج از ایران نیافت. خروج او گرچه بازگشتی به دنبال نداشت ولی تنها با هدف تجدید قوا و بهره مندی بیشتر از حمایتهای انگلستان صورت گرفت(71) چرا که آقاخان به خوبی می دانست که انگلستان در اجرای طرحهای خود در خراسان خاوری و هند شدیداً نیازمند شورش و بحرانی در ایران، بویژه در ایالتهای جنوبی است و «عمال کمپانی هند انگلیسی، برای سرگرم کردن دربار ایران هر روز بهانه و وسیله ای تازه [می جویند]»(72)، آقاخان در ملاقات خود با راولینسون، نماینده سیاسی انگلستان در قندهار علت حضور خود در قندهار را کمک گرفتن از انگلستان عنوان کرد نه فرار. (چرا که فرار به بمبئی یا بغداد از طریق بندر عباس بسیار راحت تر از گذشتن از کویر مرکزی ایران بود) او می گفت: پیامهای جان مک نیل وزیر مختار انگلیس در ایران و سرگرد تاد نماینده انگلیس در هرات او را به قندهار کشانده تا «ببینم سلاحهای نیرومند شما برای من چه می تواند بکند.»(73) او همچنین در نامه ای به ماک تانن می نویسد: « بر همگان آشکار است که من کشورم را به امید دریافت کمک از دولت شما، ترک کرده ام.»(74)
شورش آقاخان به دلیل ویژگیهای زمانی و مکانی و حامیان نه چندان پنهان آن، از چنان اهمیتی یافت که یکی از موضوعات مورد مذاکره در روابط خارجی ایران و حتی کشورهای تأثیرگذار در منطقه تبدیل شد، چنانچه در آوریل 1840 ژنرال دوهامل(75) سفیر روسیه در تهران برای دولتش این چنین گزارش می دهد:« به نظر می رسد آقاخان اغتشاشی جدی در حکومت این ایالت دور به وجود آورده است، گفته می شود که مأموران مخفی انگلیس که از ایران می گذرند اگر چه مأموریتی در این مورد ندارند [اما] از این قیام جدید اشرار آگاه بوده اند.»(76)
بارون برونف(77) سفیر روسیه در انگلستان، موضوع شورش آقاخان را با پالمرستون(78) وزیر امور خارجه انگلیس در میان گذاشت(79) و وزرای ایرانی نیز در مذاکرات دیپلماتیک خود با روسها، شورش آقاخان را نمونه ای از دورویی انگلیسی قلمداد کردند.(80) در تحلیل و بررسی علل و زمینه های شورش آقاخان به این امور می توان اشاره کرد:

1-1 -4) اهمیت کرمان

منطقه کرمان از چند جهت برای آقاخان حائز اهمیت بود: اول سابقه موفق حکومت ابوالحسن شاه (چهل و چهارمین امام نزاری) بر کرمان از سال (1170-1193 هـ)(81)؛ دوم وجود هواداران و پیروانی در کرمان و شهر بابک از جمله طوایف عطاء اللهی؛ سوم سهل الوصول بودن کرمان برای زایران هندی وی.(82) از دیگر عوامل اهمیت کرمان در تحرکات و خیزش سیاسی آقاخان، ناخرسندی و خصومت مردم کرمان از قاجاریه، چرا که قتل عام مردم کرمان توسط آقا محمدخان قاجار خاطره ای فراموش ناشدنی بود به طوری که هم زمانی برخی شورشها و نارضایتی های محلی با مرحله دوم شورش آقاخان(83) از شواهد این ویژگی اجتماعی کرمان است و شاید همین امر باعث شده بود که حاکمان قاجاری کرمان از پیوستن مردم به شورش آقاخان بهراسند.(84) البته بعید نیست که حکومت بر کرمان از خواسته های دیرینه امامان نزاری بوده باشد، به طوری که برخی مهاجرت قبایل و اجتماعات اسماعیلیان نزاری خراسان به منطقه کرمان و حتی نام گذاری ایشان به عطاء اللهی را از اقدامات شاه نزار دوم ( متوفی ذی حجه 1134/ سپتامبر 1722) و مقدمه ای برای دستیابی به ابوالحسن شاه و آقاخان به حکومت کرمان دانسته اند.(85)

2 -1 -4) منازعات سیاسی و دسته بندیهای صوفیان در دربار قاجار

با به قدرت رسیدن سلاطین قاجار، گرایشهای صوفیانه بار دیگر گسترش یافت و حتی به دربار سلاطین نیز نفوذ کرد به طوری که در عهد محمدشاه که « خود گرایشهای صوفیانه استواری»(86) داشت، حاجی زین العابدین شیروانی و حاجی میرزا آقاسی از بزرگان طریقت نعمت اللهی،(87) منصب صدراعظمی را بر عهده گرفتند و البته در اقتدار سیاسی و پیشوایی این طریقت پس از
مرگ [ناخوانا] علیشاه در سال 1238 هـ/ 1823 م به رقابت برخاسته بودند، آقاخان نیز به دلیل گراشهای صوفیانه(88) و روابط دوستانه اش با زین العابدین شیروانی(89)، ناخواسته وارد این رقابتها شد و صدراعظمی حاجی میرزا آقاسی، شکستی برای آقاخان به شمار می رفت و عزل آقاخان از حکومت کرمان را از پیامدهای آن دانسته اند.(90)
شورش آقاخان نقش مهمی در تضعیف جایگاه ایران در منازعات هرات و خراسان خاوری داشت به طوری که « شاید تصادفی نبود که نخستین گام شورش آقاخان، درست زمانی آغاز شد که سپاهیان ایران به رغم خواسته های بریتانیا به سوی هرات پیش می رفتند و اندک انحراف توجه ایرانیان به سوی جنوب (کرمان و فارس) برای صاحب نظران جنگی بریتانیا بسیار دلپسند بوده است.»(91) از این رو دولتمردان انگلستان شورش آقاخان را به دقت پی می گرفتند. مک نیل، سفیر انگلیس در تهران در تلگرافی به پالمرستون، وزیر امور خارجه: « اقدام آقاخان با تصویب آشکار به منزله پاره سنگی است برای حمله محمدشاه به شرق، در ضمن آقاخان در حفظ ارگ بم واقع در نزدیکی کرمان، همچنان پایداری می کند و تاختنهای پیروزمندانه ای علیه نیروهای گرد پیچ کننده انجام داده است.»(92)
اهمیت شورش آقاخان نزد مقامات انگلستان و نقش آن در دور کردن توجه شاه قاجار از مناطق و مرزهای شرقی به اندازه ای بود که دولتمردان انگلیسی آشکارا شاه قاجار را متوجه این بحران می کردند و ایشان را از اهتمام به تحرکات و تهدیدات انگلستان در ایالات شرقی باز می داشتند و به دولت ایران چنین القا می نمودند که «برخی از ایالتهای کشور شاهنشاهی، مانند کرمان و مازندران جز آن نیازمند آنند که نظم شایسته ای یابند»(93) از این رو حمایت از آقاخان حتی در اثنای شورش(94) برای انگلستان اهمیتی حیاتی داشت و دولتمردان ایران با اطلاع از حمایت انگلستان از این شورش و تهدیدات دیگری که انگلستان در سواحل جنوبی متوجه ایران ساخته بود، انفعال بیشتری در مذاکره با انگلستان از خود نشان دادند، به طوری که یکی از نمایندگان انگلیسی با رضایتمندی می نویسد: «[شورش آقاخان] به احتمال قوی صدای حاج میرزا آقاسی... را پایین می آورد و او را نسبت به قبول نظرات انگلیس [پذیراتر می کند].»(95)
دکتر ریاچ(96) رئیس گروه مذاکره کننده با محمدشاه پس از قطع رابطه دو کشور، سفرش را به تهران با هدف قبولاندن سه شرط به دولتمردان ایران (بازگشت مک نیل به تهران، تخلیه هرات، قرارداد تجاری) به انجام رسانید و از آمادگی ایران پذیرش شرایط انگلستان اظهار شگفتی کرد.(97) محمدشاه نیز پس از پذیرش شرایط انگلیس در ژوئن 1841 به دلیل نقش آقاخان در تضعیف توان نظامی و دیپلماسی ایران در جنگ با ترکمن ها، لشکرکشی به هرات و قطع روابط با انگلستان، فرمانی مبنی بر سرکوب شدید شورش آقاخان صادر کرد و به فرمانده توپخانه دستور داد هر روستایی که با آقاخان همراهی کرد، تخریب و سوزانده شود.(98)

2 -4) آقاخان و ضمیمه کردن ایران به مستعمرات انگلستان

آقاخان که نه برای افراد بلکه برای جلب کمک به نماینده انگلیس در قندهار پناه آورده بود، برخلاف اظهارات وفادارانه خود به ایران(99) و سلطنت قاجار(100)، تصمیم جدیدش را برای ایران با راولینسون در میان گذارد. او با تکیه بر جایگاه مذهبی خود و روابط نه چندان دوستانه ایران با انگلیس، شاه ایران را دشمن مشترک اسماعیلیه و انگلستان دانست و بر ضرورت ائتلاف علیه دولت ایران تأکید کرد.(101) او پیشنهاد خود را مبنی بر حمایت انگلستان از وی در براندازی حکومت و یا تسخیر قسمتی از ایران در مقابل ضمیمه نمودن ایران به مستعمرات بریتانیا، چنین مطرح کرد: « من تعهد می کنم عراق، فارس، کرمان و خراسان را تسخیر کنم، این سرزمینها را بدون کوچک ترین مشکلی برایتان می گیرم، اگر منظور شما گرفتن ایران باشد، قول می دهم بدون هیچ زیانی آن را برایتان بگیرم... در صورتی که دلیل بیاورید که با ایران در حال صلح هستید، احتراماً به اطلاع شما می رسانم که در آن کشور همه می دانند که من دوستانی در ترکستان، بدخشان، کابل و در میان هندوها هم دارم. اجازه دهید گروهی از مردان را گردآورم. وقتی این افراد به من در ایران ملحق شدند آن کشور را می گیرم، من از راه بنادر ایران، کرمان، فارس و از بم و سیستان اقدام به تسخیر ایران می کنم، اگر تصور می کنید این نقشه من مخالف مصلحتی است، باید از هر راهی که ممکن است به من یاری دهید تا خود را آماده ی تسخیر آن سرزمین کنم و وقتی این کار انجام شد، ایران به دولت انگلستان ضمیمه خواهد شد.»(102) او که در مقاطع بعدی از حمایت انگلستان در تحصیل قدرت سیاسی در ایران دلسرد شده بود به احتمال در جستجوی هم پیمان دیگری در لابه لای فرصتهای پیش آمده در روابط ایران با دیگر کشورها بود. او در مه 1843 در نامه ای به حاکم کل هند نوشت: « چون به التفات دولت انگلیس به خود پشت گرمی دارم، می شتابم تا مردمم را از دست ستمگر آزاد کنم.»(103)
آقاخان به انگلیسی ها پیشنهاد کرد که از طریق بلوچستان وارد ایران شود و اگر ممکن نیست، با حمایت های مالی انگلیس عازم بغداد و از آنجا وارد ایران شود. او این بار چشم طمع به روابط نه چندان خوب ایران و عثمانی داشت و احتمالاً می خواست از بغداد با حمایت عثمانی و یا شاهزادگان ناراضی ایرانی ساکن عراق جبهه جدیدی بر ضد ایران بگشاید.(104) سِر آلن بورو(105) با درک تحلیل آقاخان به سِر چارلز ناپیر(106) نوشت: « هدف ما این است که از جنگ بین سلطان [عثمای] و شاه [قاجار] جلوگیری کنیم و نمی توانیم ابزاری به دست سلطان بدهیم که بتواند از آن به عنوان حربه ای مؤثر بر ضد شاه استفاده کند. بنابراین آقاخان باید همانجا که هست بماند.»(107) وی همچنین از ناپیر خواست که
« که آقا و افرادش خلع سلاح و در صورت لزوم زندانی شوند»(108) تا شرایط مناسبی که در روابط انگلستان و ایران به وجود آمده بود به واسطه ماجراجویی های آقاخان متشنج نگردد.

3 -4) آقاخان و انگلستان در خراسان خاوری و بلوچستان

خراسان خاوری و بلوچستان از جمله مناطقی بود که انگلستان تسلط بر آن را لازمه استقرار و تثبیت سلطه خود در هند می دانست. به علاوه نفوذ روسیه و حتی ایران را تهدیدی جدی برای مستعمره خود بر می شمرد. به این دلیل که ایران با روسیه و برخی دشمنان سرسخت بریتانیا همچون کهندل خان و امیردوست محمدخان کابلی روابط دوستانه داشته است(109) و حاکمیت ایران بر هرات به عنوان عاملی در جهت تأثیرگذاری روسیه و عامل فشاری بر ضد حاکمیت انگلستان در هند دانسته می شد. از این رو لشکرکشی محمدشاه قاجار به هرات چنان جدی گرفته شد که انگلستان تصمیم گرفته بود« اگر فشار سیاسی نتواند به پس نشینی ایرانیان انجامد گرد پیچ هرات را بشکنند.» (110)
همچنین سر ویلیام مک ناتن که در 1837 مشاور لرد اوکلند، حکمران کل هند بود « از مداخله انگلیس در افغانستان [کنونی] برای مقابله با نفوذ روسها جانبداری کرد. او انگلیسی ها را متقاعد کرد که روسها با افغانها در ارتباط بوده و در خیال توسعه نفوذ خود در آسیای مرکزی هستند.»(111) این شرایط به همراه آگاهی انگلیسی ها به نفوذ آقاخان در میان قبایلی از نزاریان(112) و هندوها(113) موجب شد که این بار آقاخان علاوه بر کارکردی نظامی به کارگزاری برای وادار کردن امیران و فراهم نمودن زمینه استقرار سلطه انگلستان در خراسان خاوری و بلوچستان تبدیل شود.
دولتمردان انگلیسی هر چند در ابتدا به خاطر علاقه به برقراری روابط دوستانه با ایران، مایل نبودند که مناسبات خود را با آقاخان به صورت رسمی از سر گیرند(114) ولی بیش از پیش بر لزوم بهره گیری از جایگاه معنوی و اجتماعی (115) او در استقرار و تثبیت موقعیت انگلستان در سرزمینهای شرقی ایران و حتی هند تأکید می کردند چنانچه «آلن بورو، حکمران جدید کل هند از چارلز ناپیر، فرمانده نیروهای انگلیسی در «سند» خواسته بود از نفوذ آقاخان در میان اسماعیلیه برای پیشبرد اهداف انگلستان در سند استفاده کند.»(116) و البته آقاخان توانست به خوبی خواسته های سیاستمداران انگلیس در خراسان خاوری و بلوچستان و بعدها در هند را برآورده سازد. برخی از اقدامات او در تثبیت اوضاع به نفع انگلستان را می توان در چند محور خلاصه نمود:

1 -3 -4) رایزنی با امیران و سرداران جبهه مقاومت

آقاخان که به دلال انگلستان در سند و سرزمینهای شرقی ایران تبدیل شده بود تلاشهایی را برای همراه نبودن حاکمان و امیران محلی با سیاستهای انگلستان به انجام رسانید، او در زندگی نامه خود می نویسد: « چون صاحبان انکریز (انگلیسی) مرا خیرخواه خلق الله می دانستند و به مناسبت مسلمانی از من خواهش کردند که از چند نفر آدمان به دلالت میرشیرخوان و سایر خوانین بلوچیه بفرستم که بی غائله اطمینان حاصل نمایند، من هم به خواهش ایشان عمل نمودم، مگر نصایحم به بعضی اثر کرد و به اکثری مفید نیفتاد.»(117) آقاخان که خود به سِر چارلز ناپیر پیشنهاد همکاری داده بود سعی می نمود که با یادآوری قدرت انگلیسی ها «امیران را وادار کند که منطق انگلیسی ها را بپذیرند.»(118)

2 -3 -4) نفوذ و کارشکنی در جبهه مقاومت

آقاخان که در برخی مذاکراتش برای سرسپردگی امیران به انگلستان، نتیجه نمی گرفت، طرحی برای تضعیف جبهه مقاومت در پیش گرفت. او که نتوانسته بود نصیرخان (امیر تالبر کلات) را از مقاومت انگلستان باز دارد، ابتدا خواست با نفوذ در سپاه وی به کارشکنی در عملیات نظامی او بپردازد، ولی با مخالفت نصیرخان، در میان لشکریان و اردوی نظامی او حاضر شد تا آنها را در جنگ با نیروهای انگلیس مردد سازد. آقاخان می نویسد: « رفتم در اردوی مدیر موصوف (نصیرخان) و اولاً آنچه لوازم نصیحت و خیرخواهی بود در ممانعت از جنگ و واگذاری کراچی ها به جا آوردم، مفید نیفتاد.»(119)

3-3 -4) سوء استفاده از اعتماد امیران و خیانت به آنها

آقاخان که نتوانسته بود سند و بلوچستان را بدون زحمت برای انگلستان به دست آورد، سرگرد جیمز اوترم را از نقشه نصیرخان در حمله شبانه به اردوگاه نیروهای انگلیسی مطلع ساخت و او و نیروهایش را از شبیخون نصیرخان نجات داد. کمترین پیامد این خیانت، تصرف حیدرآباد توسط سرگرد اوترم در روز بعد بود. وی پس از حیدرآباد به کمک قوای انگلیسی در سرکوب خوانین (جرکه) شتافت. آقاخان این خیانت خود را این گونه شرح می دهد:
« چون قرار داده بودند که شبانه بی خبر در (چهاونی) شبیخون بزنند و اوطرم صاحب [سرگرد اوترم] و کسانی که در چهاونی بودند قتل کنند، من محض رضای الهی شبانه فرستادم و او را اطلاع دادم و شب چهاونی را تخلیه نموده و به جهازات سوار شدند و به سلامت ماندند. پس روز دیگر که اردوی آنها [نصیر خان] به جهت مقابله با افواج انکریزی حرکت کردند من هم از حیدرآباد روانه جرکه شدم و بعد از شکست و گرفتاری میرهای سند و تصرف نمودن حیدرآباد...»(120) با این قبیل اقدامات آقاخان بود که برخی امیران خطر بیشتری از جانب او احساس می کردند تا از نیروهای انگلیسی، او خود درباره این دشمنی می نویسد: «سرداران و خوانین یاغی کاغذ ممهور به من نوشتند به ایمان مؤکد که اگر بیرون آمدی و به ما ملحق شدی فبها المطلوب والا هر وقت دست یابیم اول تو و کسان تو را قتل می کنیم بعد انکریزان (انگلیسیها) را.»(121)

4 -3 -4) استفاده از جایگاه اجتماعی و مذهبی در جهت منافع انگلستان

آقاخان که با خروج از ایران احساس وابستگی بیشتری به دولتمردان انگلیسی می کرد از تمام توان نظامی و دیپلماسی و حتی ملی- مذهبی خود در خدمت به بریتانیا استفاده کرد، به طوری که گاهی به عنوان «تکلیف مسلمانی»(122) یا «معاونت خلق الله(123) [انگلیسیها]» و در مقاطعی دیگر با فراخواندن هواداران خود به حمایت از نیروهای انگلیسی و یا عدم همراهی در جبهه مقاومت، آنچه از جایگاه دینی- اجتماعی در اختیار داشت در خدمت به انگلستان به کار می گرفت.
حاکمان انگلیسی قندهار با استفاده از آقاخان که شخصیتی شیعی و رهبر اسماعیلیان شناخته می شد، از ائتلاف شیعیان و اهل سنت بر ضد نیروهای انگلیسی جلوگیری می کردند به طوری که آقاخان «نامه هایی را که سنی های درّانی به شیعیان قندهار نوشته و آنها را ترغیب کرده بودند جبهه مشترک مذهبی علیه انگلیسی ها تشکیل دهند ضبط کرد»(124) و احتمالاً مانع از رسیدن آنها به دست شیعیان شد.
همچنین وی در تمام مسافرتهای راولینسون به مناطق اطراف قندهار با همراهی او(125) حمایت همه جانبه خود را از نیروهای انگلیسی به نمایش می گذاشت، راولینسون در گرایش به حکمران کل هند درباره همراهی و نقش آقاخان در تحرکات انگلیس در خراسان خاوری نوشت: « فکر می کنم اگر توانستیم مدتی طولانی و با عزت در قندهار پایداری کنیم و آرام و با کارایی از آنجا بیرون رویم، مرهون مساعی روزافزون و نفوذ نیرومند آقا [خان] بوده ایم.»(126)
از دیگر اقداماتی که آقاخان با استفاده از عنوان اجتماعی و مذهبی خود برای نفوذ و استقرار هر چه بیشتر انگلستان در خراسان خاوری انجام داد به کارگیری گروهی از هواداران و پیروان مذهبی خود در جمع آوری اخبار و گزارشها و تبادل آن از میان بومیان که حداقل آنهایی بود که بیگانه دانسته نمی شدند.(127) وی «گزارشهایی از حرکتهای سرّی افغانهای قندهار که با بلوچهای سند متحد شده بودند، نقشه به راه انداختن جهاد مقدس بر علیه انگلستان و اطلاعاتی در مورد اوضاع ایران و گسترش مشکلات مرزی بین ایران و عثمانی»(128) را به وسیله ایران خود در مناطق شرقی و مرکزی ایران تهیه و به اطلاع مستشاران انگلیسی می رساند، همچنین «راولینسون در اوضاع آشفته قندهار که احتمال حمله یارمحمد (امیر هرات) به مواضع انگلیسیها در قندهار نیز مطرح شده بود، از سواران آقاخان به عنوان پیک بین هرات و قندهار استفاده می کرد»(129) و البته در برخی مواقع نیز مانند گذشته با سوء استفاده از اعتبار مذهبی اش و البته به پیشنهاد دوستان انگلیسی اش اعلامیه ها و اسنادی را جعل می نمود، که جعل چند نامه و بیانیه برای مأیوس کردن امیران از حمایت شاه شجاع بر ضد نیروهای انگلیسی از آن جمله است.(130)

5 -3 -4) یاری انگلستان در سرکوب مقاومتهای مردمی

آقاخان که تنها مسلمان قابل اعتماد برای راولینسون(131) بود با استفاده از تجربیات نظامی خود به «تشکیل یک گروه شبه نظامی پرداخته»(132) و نیروهای انگلیسی را در مقاطع مختلف یاری نمود، چنانچه وقتی ژنرال «نات» برای تعقیب مهاجمان افغان از قندهار خارج شد، آقاخان و گروه سه هزار نفری او از عقبه و اردوگاه نظامیان انگلیسی حفاظت کرد به طوری که نات، خدمات او را سزاوار تقدیر دانست.(133) او همچنین در ماههای آوریل و می که به علت کمی نیروهای انگلیسی، قندهار شب هنگام مورد هجوم قوای ضد انگلیسی قرار می گرفت، کنترل و حفاظت شهر را به عهده داشت.(134) جان نثاری آقاخان و شبه نظامیان هوادارش به حدی بود که راولینسون، جنگیدن آقاخان را چنین توصیف می کند: « چون در تمام مدت عملیات جنگی، ما (او و آقاخان) سواره با هم بودیم، می توان مثبت درباره دلاوریهای آقا در این جنگ به خصوص، و همچنین درباره برادرزاده اش که در کنار من سوار بر اسب بود و هنگام حمله تیری به سرش اصابت کرد، صحبت کنم.»(135) آقاخان در زندگی نامه خود همکاریهای نظامی اش را با نیروهای انگلیسی چنین شرح می دهد: « مکرر جنگها واقع شد و من در همه جنگها بودم و بعد امکان معاونت خلق الله (نیروهای انگلیسی) را مواظبت می نمودم چون تفصیلش در دفاتر انکریزیه ثبت است.»(136)

4-4) توطئه چینی و ایجاد فتنه در ایران

انگلستان که مقاومت برخی سران بلوچ را مانع از دستیابی به مناطق غربی و هم مرز با ایران می دید برای به فرمان درآوردن آنان طرحی را برای تصرف قلعه بمفهل) در بلوچستان ایران، با هدف محصور شدن سران بلوچ و تهدید آنها آماده کرد و اجرای آن را به محمدباقر خان، برادر آقاخان سپرد.(137) آقاخان در اجرای این طرح که آن را راهی برای تحقق آرزوی دیرینه خود و حکومت بر کرمان می دانست، ابتدا نیروهای تحت فرمان خود را به فرماندهی برادرش محمدباقر خان در ربیع الاول 1260 از راه مکران و چابهار به بلوچستان ایران فرستاد و در مرحله بعد با نامه نگاری، خواستار حمایت برخی سران محلی در ایران، از این سپاه شد.(138) او در نامه های خود « با جملاتی شاهانه هوادارانش را تشویق به شورش کرده و وعده می داد که در صورت پیروزی، ثروتمند خواهند شد و تهدید می کرد که مجازاتی سخت در انتظار دشمنان اوست (و به لطف خدا با کشتن بزرگ و کوچک انتقام می گیرد).»(139) او به برادر زاده ی خود گفته بود « اگر ده لک هم خرج می شود مضایقه نکنند و حتماً بمفهل را تسخیر نمایند.»(140)
وی همچنین می نویسد: « بعد از مدتی به جهت تقویت و تأکید در تسخیر ملک مذکور، برادر دیگرم سردار ابوالحسن خان را نیز با تدارک تمام، مأمور کردم که بعد از تلاقی بالاتفاق در فتح بمفهل لوازم جد و جهد را مبذول دارند.»(141) انگلستان نیز این تهاجم جدید آقاخان به ایران را حمایت می کرد، به طوری که عاملان کمپانی هند شرقی «مکرر از نارضایتی طوایف بلوچ و ساده لوحی آنان علیه دولت مرکزی ایران استفاده کردند.»(142) همچنین «آن طور که ایرانیها بعدها کشف کردند پیک های آقاخان به کرمان «تفنگهایی نیز برای کمک به شورشیان با خود می بردند.»(143) اما بعد از دو سال این لشکرکشی به سبب مقاومت قشون ایران با شکست روبه رو شد و ابوالحسن خان به اسارت قشون قاجار درآمد. در نامه هایی که از وی به دست آمده بود، آقاخان به «برادرش سفارش کرده بود شورش و بلوا را با شدت دنبال و در عین حال شاه را با هدایایی از جمله فیل و دیگر حیوانات سرگرم کند.»(144)
برخی محققان بر این باورند که این گونه اقدامات آقاخان علیه سرزمین مادری خود، بیانگر آرزوی دیرینه وی (حکومت بر ایران) بوده است: «زمانی که آقاخان اول برای نخستین بار به هند آمد، قصد نداشت که در این سرزمین ماندگار شود، او امیدوار بود قوایی در آنجا گرد آورده و احتمالاً با جلب حمایت انگلیسی ها برای تصرف ایران وارد جنگ با این کشور شود.»(145) حتی آقاخان سوم نیز که به طور کلی از حکومت بر ایران مأیوس شده بود، این آرزو را در هند جستجو می کرد، چنان که در مناسبتهای مختلف از حاکمان انگلیسی تقاضا کرده بود که مناطقی را به او واگذار نمایند تا در آن تشکیل حکومت دهد.(146)

5) روابط ایران و انگلستان در موضوع آقاخان

تحرکات جدید آقاخان در کرمان و بلوچستان، از سوی شاه ایران عملی خصمانه تلقی شده بود، بر اساس ماده 10 پیمان نامه 1814 بین دولتهای ایران و انگلستان مبنی بر استرداد فراریان و گریختگان، دولت ایران خواستار استرداد آقاخان شد. همچنین دولت ایران شکوائیه دیگری را علیه انگلستان مبنی بر استفاده قلمرو آن کشور برای لشکرکشی به بمفهل در ایران و تحریک قبایل به شورش علیه دولت مرکزی و همراهی در تجاوز، مطرح ساخت. در پاسخ، دولت انگلستان از ایران خواسته بود که با توجه به خدمتهای آقاخان به امپراتوری بریتانیا از اجرای این ماده پیمان نامه 1814 م « با روحیه دوستانه» چشم پوشی شود در عوض دولت انگلستان متعهد می شود که اقامتگاه آقاخان را از بمبئی به کلکته منتقل سازد.(147)

1 -5) وساطت انگلستان برای بازگشت عزتمندانه آقاخان به ایران

در 14 فوریه 1847 جاستین شیل، سفیر انگلستان در تهران درخواستی را از سوی فرماندار انگلیسی هند به دولت ایران تسلیم کرد که به موجب آن از دولت ایران خواسته شده بود که آقاخان بدون هیچ گونه اعلام جرمی، با احترام و نفوذ سابق به ایران بازگردد و به حکومت کرمان منصوب شود. حاجی میرزا آقاسی، صدر اعظم وقت ایران با این درخواست با وجود خسارات و تهدیداتی که آقاخان، متوجه دولت ایران نموده بود، مشروط بر اینکه به سیستان و کرمان متوجه نشود و به زندگی معمول خود در محلات بپردازد، موافقت کرد.

2 -5) پاسخ امیرکبیر به درخواست انگلستان

بعد از مرگ محمدشاه قاجار در 6 شوال 1264/ 4 سپتامبر 1848 و روی کار آمدن شاه و صدر اعظم جدید، روزنه هایی از امید در دل آقاخان گشوده شد. وی در هفتم دسامبر همان سال با حمایت دولتمردان انگلستان برای بازگشت آزادانه به ایران و دستیابی به حکومت کرمان به رایزنی پرداخت، اما پاسخ قاطع و سرسختانه امیرکبیر به درخواست انگلستان، آقاخان را بار دیگر از بازگشت به ایران ناامید کرد، چرا که امیرکبیر در صورتی با بازگشت آقاخان به ایران موافقت کرده بود که او در مرز به عنوان مجرمی فراری تحویل مقامات ایرانی گردد.(148)

3 -5) توسل به فیل برای بازگشت به ایران

آقاخان که به راستی از بازگشت به ایران ناامید شده بود با انتصاب میرزا آقاخان نوری به منصب صدراعظمی، آخرین تلاش خود را با توجه به روابط دوستانه اش با صدر اعظم جدید(149) به کار بست. وی با شناختی که از شاهان قاجار داشت هدایایی را- که یک فیل و یک زرافه از آن جمله بود- به دربار ایران فرستاده و خواستار بازگشت آزادانه به کشور شد. ولی ناصر الدین شاه قاجار تنها با رفع حصر املاک او موافقت کرد.(150)
اصرار آقاخان بر تأثیرگذاری در تحولات ایران و طرح ریزی شورشهای متعدد در مناطقی از ایران باعث شده بود که دولتمردان انگلیسی، حضور او را در قلمرو بریتانیا به سود روابطشان با ایران ندانند. چنانچه جاستین شیل، سفیر انگلستان در تهران به پالمرستون، وزیر امور خارجه گوشزد کرده بود که ادامه حضور آقاخان در بمبئی به روابط ایران و انگلستان لطمه خواهد زد.(151) از این تاریخ که روابط ایران با انگلستان پس از منازعات هرات(152) رو به بهبود می رفت و به تدریج از کارایی آقاخان و نقش آفرینی آقاخان در تحولات هند کاسته می شد، دولتمردان انگلیسی نیز تمایل چندانی به حضور آقاخان در هند نداشتند و حتی از بازگشت او به ایران حمایت می کردند.(153) از حوالی سال 1849 م دولت ایران نیز تقاضایی را مبنی بر استرداد آقاخان ارائه نداد و حتی خواهان اقامت آقاخان در هند شد. «در سپتامبر 1849م سروان فارانت(154) یکی از نمایندگان رسمی انگلیس در تهران به پالمرستون گزارش داد که مقامات ایرانی می خواهند که انگلیسی ها آقا را فعلاً در هند نگهدارند.»(155) در این مقطع که آقاخان به مثابه ی مهره ی سوخته دانسته می شد پالمرستون (وزیر امور خارجه انگلستان) از سفیر این کشور در تهران خواسته بود که با انجام تحقیقاتی گزارش دهد که « آیا دلیل واقعاً با ارزشی برای نگهداشتن آن شخص در خارج از ایران وجود دارد یا نه. در هفتم فوریه 1850 شیل پاسخ داد که با امیرانتظام ملاقات کرده و وزیر ایرانی پاسخ داده است که اگر این خائن رسوا به کشور باز گردد اسباب زحمت بسیار خواهد بود... او با شاه جنگیده و بعد از رانده شدن از ایران در فرصتهای مختلف کوشیده است با انتشار اسناد فتنه انگیز در کرمان شورش به پا کند.»(156) در 17 آوریل 1851 اجلاس مدیران کمپانی هند شرقی پس از دریافت درخواست ایران مبنی بر اقامت آقاخان در هند چنین تصمیم گرفت: « لازم نیست آقا به بنگال بازگردد مگر اینکه پس از مشورت با دولت ایران، آن دولت مخالفت خود را با اقامت او در بمبئی تجدید کند و یا آقا در توطئه یا دسیسه ای شرکت کند، باید به روشنی به او گفته شود، اجازه اقامت او در بمبئی منوط به اجرای این دو شرط است.»(157) آقاخان که شدیداً در موضع انفعال قرار گرفته بود در فردای همان روز به ویکونت فالکلند(158) حاکم بمبئی نوشت: « هرگز قصد نداشتم در انجام وظایفم در قبال دولت ایران کوتاهی کنم، دلیل مقصر دانستن من در گذشته حالت و مشرب تند حاج میرزا آقاسی بود که وادارم کرد دربار ایران را ترک کنم، الحمدالله همه مردم ایران در دوره ی شاه فعلی و حکومت صدر اعظم کنونی خوشبخت اند و من جز دعا برای حفظ دولت ایران کار دیگری نخواهم کرد که احتمالاً به توطئه و دسیسه بینجامد.»(159) و این در حالی بود که او هدف خود را در شورش کرمان رها ساختن مردم از ستمگری محمدشاه قاجار اعلام نموده بود.(160) از این زمان به بعد، دیگر آقاخان از دولت ایران درخواست بازگشت عزتمندانه نکرد و به اقامت در هند تحت حمایت بریتانیا رضایت داد.

نتیجه

فرقه آقاخانیه که نسخه ای جدید و به روز از اسماعیلیان نزاری قاسم شاهی اند با اصلاحات و تجدیدنظرهای گسترده در آموزه ها و رویکردهای دینی، اجتماعی و سیاسی، دوره ای را تجربه می کند که کمتر به سابقه ی ادعایی زعامتشان در «الموت» یا «مصر» شباهت دارد، چرا که رهبران این فرقه با فاصله گرفتن از حوزه های نظری و کلامی، تجدید حیات خود را تنها در گرو تحصیل اقتدار سیاسی به واسطه سود جستن از فرصتهایی دانسته اند که در خلال منازعات و معادلات سیاسی واقع می شود. چنانچه سید ابوالحسن شاه (جدّ آقاخان) که در کرمان به آقای مطلق شهرت داشت « با استفاده از هرج و مرج [دوره ی] زندیه و قاجار برای خود حکومتی تسکیل داد.»(161) امامان نزاری در دوره ی جدید (انجدان) نیز با دیدگاهی بلندپروازانه و البته موفق توانستند حتی از منازعات قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای درصدد دستیابی به جایگاهی سیاسی و اجتماعی برآیند. این نیاز عمومی و متقابل اقلیتها به حامیان بیگانه و قدرتهای فرا منطقه ای و گروههای وابسته و وفادار باعث شد که طرف مقابل این تعامل نیز به خوبی از تواناییها و استعدادهای ذاتی، اجتماعی و دینی این اقلیت چنانچه در جوامع و کشورهای دیگر آزموده بود، بهره ببرد. نه تنها رهبران این فرقه بلکه دولتمردان انگلیس نیز در اجرای رویکردهای سیاسی خود در منطقه وجود چنین اقلیتهایی را ضروری یافتند، چرا که پیدایش و احیای چنین فرقه هایی، عامل مهم در از هم گسیختگی مذهبی و در نتیجه اجتماعی و سیاسی خواهد بود و به این وسیله آنها قادر خواهند بود علاوه بر یافتن حامیان داخلی و تحت تأثیر قرار دادن نهضت ها و حرکتهای اصلاحی، زمینه ساز شکل گیری نظامهای سیاسی وابسته و غیر متکی به ملتها به واسطه حاکمیت اقلیت بر اکثریت باشند که در این صورت سلطه قدرتهای استعمارگر حتی پس از استقلال ظاهری کشورها استمرار خواهد یافت. انگلستان با حمایت اقتصادی، نظامی(162) و حقوقی(163) از رهبر و امام فرقه آقاخانیه چه در تحرکات سیاسی وی در ایران و چه در بحرانهای اجتماعی و حتی اغتشاشات داخلی و فرقه ای، زمینه ساز شکل گیری فرقه ای شد که در آینده توانست خدمات فراوانی را نه تنها در معاملات داخلی ایران و هند بلکه در عرصه بین المللی به انگلستان نماید، آقاخانها در حقیقت نمایندگان و مدافعان سرسخت انگلستان در جوامع شیعی، اسلامی و حتی ملی ایران و هند بودند. آنها گاهی زبان انگلستان در وعده و وعید دادن به دیگران و گاهی زبان مسلمانان در حمایت از انگلستان و در برخی مقاطع دیگر به عنوان شمشیر انگلستان در سرکوبی مقاومتها به ایفای نقش پرداختند. اگر چه با خروج انگلستان از خراسان خاوری، آقاخان به مهره ای سوخته تبدیل می شد ولی بار دیگر چالش ها و بحرانهای پیش روی انگلستان در هند و جهان اسلام فرصتی در اختیار آنها گذاشت که وفاداری خود را به نمایش گذاشته (164) و بر کارآیی خود در این بحرانها تأکید ورزند، آقاخانها در این دوره که توسط انگلیسی ها شایسته شخصیت سازی(165) دانسته شده بودند، فرصت آن را یافتند که در جنگ جهانی اول و دوم و در عرصه بین الملل البته به صورت محدود و تنها در حوزه حفظ منافع بریتانیا نقش آفرینی کنند.(166)
جانشینان آقاخان گرچه تمایلی برای بازگشت به ایران از خود نشان نمی دادند ولی به تحولات ایران علاقه مند بودند چنان چه آقاخان سوم « در طلوع جنگ جهانی دوم با رضا شاه مکاتبه داشت و در 1360 ق/ 1941م برای جلوگیری از سقوط او، کمی قبل از اشغال ایران توسط متفقین، طب تلگرافی از سوئیس، وی را تشویق به مداخله در جنگ به سود متفقین کرد.»(167)
عادی سازی روابط آقاخانها با پادشاه ایران به خصوص در دوره ی پهلوی چنان رونق یافت که در 1368 ق/ 1949 م با درخواست آقاخان سوم برای دریافت تابعیت ایران از طرف محمدرضا پهلوی موافقت و حتی مفتخر به عنوان «حضرت والا» از سوی شاه ایران شد.(168) البته می توان یکی از عوامل تقویت روابط با سلسله پهلوی را علاوه بر وجود منافع و مصالح سیاسی، هم گرایی در برخی از اندیشه ها دانست. چنانچه آقاخان سوم در عرصه سیاسی، با ترویج نظریه جدایی دین از سیاست معتقد بود: « سیاست از مذهب باید جدا باشد و فکر من این است که اتحاد ممالک مسلمان دنیا، روی تعلیم و تربیت و اقتصادیات باشد و بس.»(169) بر این اساس وی رضاخان پهلوی و تغییرات فکری و فرهنگی و اجتماعی او را در ایران چنین توصیف می کرد: « دوره جدید ایران شروع شده است و تحت نظر رضاشاه که مردی سیاسی و صاحب نفوذ و قدرت و تدبیر است، حکومت ایران بزودی ترقی خواهد کرد.»(170)
آقاخان (پرنس کریم خان، آقاخان چهارم) در دوران معاصر بیشتر سعی دارد به عنوان مدیری توانا و انسان دوست شناخته شود تا وارث سلسله ای که می کوشید به قدرت سیاسی حتی به قیمت به استعمار کشیده شدن کشورشان دست یابد. او را که می توان بیگانه از افکار و اندیشه های بلند پروازانه و خشونت آمیز پدرانش دانست، اقدامات و فعالیتهای خود را در سرمایه گذاریهای اقتصادی، خدمات بهداشتی و آموزشی، مؤسسات علمی و پژوهشی و گروههای رسانه ای متمرکز نموده است، که شاید بتوان آن را تلاشی در جهت تطهیر تاریخ این فرقه یا بازگشتی آشکار از رویکردهای گذشته شان دانست. هر چند که گروهی بر این باورند « هم زمانی قدرت گرفتن و گسترش اسماعیلیان در قرون اخیر با بروز و ایجاد فرقه های استعمار بهاییت و بابیت در ایران مصادف بوده است که این مسئله نزدیکی شعارها و آموزه های بهاییت و اسماعیلیان مدرن را کاملاً محسوس می کند... تجربه نشان داده است که غرب برای به حاشیه راندن و تضعیف انگیزه ها و حرکتهای اسلامی، از سیاست موازی سازی و ایجاد تفرقه مذهبی و قومی استفاده کرده است و می توان انتظار داشت غرب مجدداً از این حربه در جهت مقابله با امواج شیعی در منطقه استفاده نماید... به نظر می رسد بازیگران عرصه بین الملل، به خصوص انگلستان، برای به حاشیه راندن جریان اصلی شیعه در منطقه که نشانه های خیزش آن در عراق نیز به چشم می خورد از فرقه اسماعیلیه و شبکه آقاخان استفاده خواهند کرد.»(171)

پی نوشت ها :

1.« اسماعیلیه امروز به دو طایفه «آقاخانیه» و «بهره» تقسیم می شوند که بازماندگان دو فرقه نزاری و مستعلوی هستند... آقاخانیه غریب به یک میلیون نفر در ایران و آسیا و آفریقا و هند پراکنده اند» (مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، صص 54-53).
2. الگار، حامد، شورش آقاخان محلاتی و چند مقاله دیگر، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات توس، 1370، ص 14.
3. همان.
4. گروه مذاهب اسلامی، اسماعیلیه، ص 24.
5. حسن بن محمد بن حسن بن محمد بن کیا بزرگ امید، ملقب به جلال الدین و مشهور به حسن سوم، پس از احراز منصب امامت نزاریان، نظریه و فرمان حسن دوم مبنی بر اعلام قیامت و لغو شریعت را رد و به پیروان خود فرمان بازگشت به شریعت را صادر کرد ولی آنچه به نظر شگفت انگیز می رسد انتخاب مذهب شافعی به عنوان شریعت اسماعیلیان می باشد نه شریعت اسماعیلی. البته برخی این انتخاب او را با هدف ملحق نمودن مجدد فرقه اسماعیلیه به عالم اسلام دانسته اند، چرا که اعلام قیامت و لغو شریعت توسط یکی از امامان اسماعیلیه، انزوای این فرقه را در جوامع اسلامی در پی داشت (فرمانیان، مهدی، درسنامه تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 111).
6. «نزاریان قاسم شاهی دوران انجدان، اساس تعلیم دوره الموت را، بویژه به صورتی که بعد از اعلام قیامت پرداخته شده بود، پیروی می کردند. نوشته ها و آثار اسماعیلی دوره فاطمی (که تشابه بیشتری به آموزه های تشیع اثنی عشری داشت) که در مجموعه های طیبی مستعلوی یمن حفظ شده بود، اینک دیگر در دسترس نزاریان ایران و مناطق همجوار قرار نداشت، در نتیجه نزاریان هیچ علاقه اصولی به جهان شناسی یا تاریخ دوری، یعنی موضوعاتی که در نوشته های طیبی سده های میانه مطرح استریال نداشته است» (دفتری، فرهاد، مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ص 238).
7. همان، ص 240.
8. « به گونه ای خارق العاده امامان اسماعیلی به طریقت نعمت اللهی که یک طریقت شیعه اثنی عشری بود وابسته شدند و به طور ضمنی از عنوان امامت خود چشم پوشیدند.»( شورش آقاخان محلاتی و ...، ص 29).
9. از آن جهت که یکی از پوششهای جوامع نزاری در رویکرد قضیه، تظاهر به تصوف بود، مرور زمان و استمرار رویکرد تقیه موجب شده بود که این گروه از شیعیان به عنوان گروهی از صوفیه شناخته شوند و امامان نزاری همچون مشایخ صوفیه، عناوینی چون شاه و علی بر نام خود بیفزایند.
10. درسنامه تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 123.
11. حسینی، محمدحسن (آقاخان اول)، عبرت افزا، تهران، چهر، 1325، ص 21.
12. انجدان در مرکز ایران و در حوالی قم و محلات واقع است که بیش از دو قرن مقر امامان نزاری قاسم شاهی بوده است. شاید اسلام شاه که از معاصران تیمور و خداوند محمد باشد نخستین امام سلسله قائم شاهی بوده باشد که در انجدان اقامت گزیده است. مقبره مستنصر بالله دوم که در 885 ق وفات یافت، در انجدان است.
13. دفتری، فرهاد، مختصری در تاریخ اسماعیلیه، فریدون بدره ای، تهران، فرزان روز، 1378، ص 235.
14. «فتحعلی شاه قاجار چنان تحت تأثیر ثروت خلیل الله (پدر آقاخان) قرار گرفته بود که او را به تهران دعوت کرده و با وجود اختلاف مذهبی، به او اجازه داد با یکی از شاهزاده های خانواده سلطنتی ازدواج کند.» ( بوس، ماهر، آقاخان ها، ترجمه محمد هاتف، تهران، کتابسرا، 1376، ص 61).
15. شورش آقاخان محلاتی، ص 36.
16. همان، ص 461.
17. همان، ص 16.
18. تارم، میثم، تاریخ و عقاید اسماعیلیه آقاخانیه، کرمان، کرمان شناسی، 1381، ص 12.
19. همان.
20. همان، ص 571.
21. شورش آقاخان محلاتی، ص 17.
22. ظل السلطان، مسعود میرزا، تاریخ مسعودی، ص 197 و عبرت افزا، ص 7؛ ـ(فتحعلی شاه قاجار) مادام الحیات رعایت عزت و احترام مرا زیاده از شاهزادگان عظام می کردند، بلکه در اکثر محافل از وصلت با من اظهار مفاخرت می فرمودند.»
23. میرخواند، تاریخ روضه الصفاء، ج9، ص 552 و دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، فرزان روز، 1375، ص 576.
24. عبرت افزا، ص 5.
25. میرزا احمدخان عضدالدوله، تاریخ عضدی، ص 224.
26. فقیدی نیشابوری، محمدکریم، تاریخ و عقاید فرقه آقاخانیه، ص 112.
27. غالب، مصطفی، اعلام الاسماعیلیه، ص 214.
28. خورموجی، محمدجعفر، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، 1363، ص 25.
29. تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 576.
30. عبرت افزا، ص 9.
31. تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 577.
32. همان، ص 25.
33. همان، ص 578.
34. M. Rorsseau.
35. شورش آقاخان محلاتی، ص32.
36. James Jraser.
37. آقاخان ها، صص 62-61.
38. Major Henry Rawlinson.
39. او افسر ارتش و شرق شناس انگلیسی بود که توانست کتیبه بیستون را ترجمه کند و در این زمینه کتابهایی نیز به رشته تحریر درآورد. او در سال 1833 م و در 23 سالگی به عنوان عضوی از دسته افسران انگلیسی به ایران آمد تا به سپاه ایران آموزش نظامی دهد. او بیشتر وقت خود را در ایران به مطالعه و بازدید از مناطق مختلف صرف نموده و می توانست به زبان فارسی صحبت کند. وی همچنین در سال 1859 م سفیر انگلستان در ایران شد.(آقاخان ها، ص 22).
40. William Macnaghten.
41. Dr. Forbes.
42. آقاخان ها، ص 22.
43. آقاخان ها، ج1، ص 463.
44. شورش آقاخان محلاتی، ص 16.
45. آقاخان ها، ص 61.
46. «آقاخان اول علی رغم اینکه در ایران خود را رهبر جماعت اسماعیلی می دانست، هنگام حضور در دربار قاجار، آداب دینی خود را همچون شیعیان اثنی عشری به جا می آورد و به دلیل موقعیت اجتماعی و سیاسی خود چندان به اسماعیلی بودن تظاهر نمی کرد.» ( شیخ عطار، علیرضا، دین و سیاست: مورد هند، ص 229).
47. « دیدگاه رسمی آنها نسبت به اصول دین و عبادات، مشابه دیگر اسماعیلیان است . اما در عمل اعتقاد به الوهیت امام علی (علیه السّلام) که ریشه در تجسد الهی آیین هندو است دارد»، « آنها مطالعه سخنان آقاخان را لازم تر از قرآن می دانند و محبت به امام علی (علیه السّلام) را اصل ایمان می دانند، نماز تحت عنوان دعا و در اوقات متفاوتی از سایر مسلمین به جای می آورند و در آیین آنها حج به معنای زیارت امام است لذا در حج و عمره شرکت نمی کنند، آنها بیش از هر چیز بر زکات که به امام داده می شود تأکید دارند، آنها جهاد را با جنگ با نفس اماره تأویل می کنند و در مورد حجاب زنان مقید نبوده و حتی کنار گذاشتن آن را تشویق می کنند.» پیروان او با تکیه بر اندیشه های التقاطی متأثر از هندوئیزم آقاخان را « تمام حقایق هستی و تجلی خداوند» می دانند. (دین و سیاست: مورد هند، صص 232-230). « در آن هنگام شراب و مشروبات الکلی در قندهار کمیاب و کیفیت آن معمولاً وحشتناک بود ولی برای آقا [خان] که مشروب خوار بزرگی بود، دو بطر شراب پیش از شام چندان غیر عادی نبود.» (آقاخان ها، ص 21).
48. آقاخان در نامه های خود به دولتمردان انگلیسی معمولاً کلمات خود را با یک تقاضای «کلاسیک و همیشگی» به پایان می رسانید « هر شرایطی که می خواهید بگذارید، مرتب برایم نامه بنویسید و از خدماتم استفاده کنید.» (آقاخان ها، ص 73).
49. آقاخان ها، ص 142.
50. « گرفتار آمدن در آداب و رسوم و نزاکت امامت برای یک کودک [آقاخان سوم در هشت سالگی به امامت رسید] و آشنایی با معلمان انگلیسی را که دنیای رنگارنگ و آسان تری را برای او تصویر می نمودند می توان مهم ترین عوامل شکل گیری اندیشه های نو او و چرخشی کم نظیر در مبانی امامت در اندیشه نزاریان آقاخانی دانست»، معلمان آقاخان که آقایان گالاگر (Gallagher) و کنی (Kenny) از ایرلند و لارنس (Lawrence) از انگلستان بودند دنیای جدیدی را به آقاخان نمایاندند به طوری که آقاخان خود چنین می گفت: من خود را غرق در ادبیات و تاریخ قرن نوزدهم فرانسه خصوصاً پاریس یافتم. (آقاخان ها، ص 126).
51. آقاخان ها، ص 131.
52. همان.
53. همان
54. همان ص 131.
55. همان، ص 135.
56. « فرزندان و نوادگان او نیز [آقاخان اول] مانند او روابط خوبی با انگلستان برقرار نمودند که این روابط با ازدواجهای متعدد آقاخان سوم با همسران اروپایی مستحکم تر می شد.» (دین و سیاست، ص 230). آقاخان سوم با اینکه اولین ازدواجش را با دختر عموی خود تجربه کرد ولی در خاطراتش بیشتر از سه زن اروپایی اش سخن می گوید. (آقاخان ها، ص 130). « آقاخان چهارم با یک بانوی انگلیسی روشنفکر به نام سالی کروکر پول (Sally Croker poole) که زمانی مانکن بوده ازدواج کرده و از او سه فرزند به نامهای رحیم، زهرا و حسین دارد.» (همان، ص 11).
57. آقاخان ها، ص 14.
58. سایکس، ژنرال سرپرسی، تاریخ ایران، ترجمه سید محمد تقی فخرداعی گیلانی، کتب ایران، 1330، صص 309-308.
59. ساسانی، خان ملک، سیاستگزاران دوره قاجار، جزء 2، تهران، بابک، 1338، ص 119.
60. آقاخان ها، ص 8.
61. Moja\or todd.
62. Sir John Mc Neil.
63. آقاخان ها، ص 67.
64. حقایق الاخبار ناصری، ص 30 و تاریخ و عقاید فرقه آقاخانیه، صص 14-13.
65. شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، افکار، 1374، ص 150 و آقاخان ها، ص 8.
66. آقاخان ها، ص 69.
67. شورش آقاخان محلاتی، ص 29.
68. لسان الملک، محمدتقی، ناسخ التواریخ، صص 759-760 و همان، ص 641.
69. ایران در دوره سلطنت قاجار، ص 150.
70. تاریخ ایران، ص 310.
71. آقاخان ها، ص 70.
72. رابرت واتسون که وابسته هیأت نمایندگی انگلیس در ایران بود، شورش آقاخان در کرمان را یک عامل فرصت طلبانه برای بهره برداری از مشکلات محمدشاه دانسته است چرا که شورش او در زمانی بود که روابط انگلستان و ایران به پایین ترین درجه خود رسیده و انگلیس در اواخر [سال] 1838 م روابط دیپلماسی خود را با ایران قطع کرده بود. (آقاخان ها، صص 67-66).
73. ایران در دوره سلطنت قاجار، ص 151.
74. ماهر بوس، همان، ص 27.
75. همان، ص 28.
76. General Duhamel.
77. آقاخان ها، ص 70.
78. Baron Brunnov.
79. Palmerston.
80. آقاخان ها، ص 70.
81. همان.
82. تاریخ و عقاید اسماعیلیه آقاخانیه، ص 571.
83. مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ص 15.
84. شورش آقاخان محلاتی، ص 28.
85. تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 28.
86. « نام طریقتی وی (شاه نزار دوم) عطاء الله بود. این نکته روشن می سازد که چرا بعضی از پیروان وی در بخشهایی از کرمان عطاء اللهی خوانده می شدند. این نزاریان که اصلاً از قبایل چادر نشین خراسان بودند به ابتکار خود نزار در ناحیه سیرجان و جاهای دیگر در کرمان اسکان یافتند.» (تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 546).
87. شورش آقاخان محلاتی، ص 30.
88. « از فرَق معروف صوفیه، منسوب به عارف مشهور شاه نعمت الله ولی کرمانی هستند که متخلص به سید معروف به شاه بود و از بزرگان و عرفای قرن هشتم هجری به شمار می رفت.» (فرهنگ فرق اسلامی، ص 447).
89. « نام طریقی [آقاخان] عطاء الله شاه بود و خود می گوید که از آغاز به موضوعات تصوف علاقه داشته چنانکه معلم خود را به مخالفت واداشته است. گواه ادامه این علاقه شمار زیاد ادبیات صوفیانه است که در سراسر زندگی نامه ذاتی او آمده است.» (شورش آقاخان محلاتی، ص 29). این پیوستگی بین آقاخانها و صوفیان نعمت اللهی پس از خروج آقاخان از ایران نیز ادامه پیدا کرد چنانکه آقاخان دوم نیز به رویکرد پدرش در نزدیکی با صوفیان نعمت اللهی ادامه داد. « در بمبئی از چند تن از بزرگان نعمت اللهی ایران از جمله محمد معصوم شیرازی، نایب الصدر فرزند رحمت علی مؤلف طرایق الحقایق (مشهور به معصوم علیشاه)... [و] صفی از بزرگان صوفیه مبالغی را به ایران می فرستاد (تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 591).
90. آقاخان او را مرشد خود در طریقت دانسته و همچنین جان او را در نزاعی که بین او و عالمان اثنی عشری درگرفته بود رهانیده و در روستای دولت آباد محلات پناه داده بود، از شواهد این پیوند سخنان غرور آمیز حاجی زین العابدین نزد محمدشاه قاجار است که می گفت: « من مریدی مانند آقاخان دارم که او به نوبه خود هزاران مرید در بیشتر کشورهای جهان دارد.» (شورش آقاخان محلاتی، ص 30).
91. « سوء رفتار و زشتی گفتار حاجی میرزا آقاسی مایه اسباب گردیده» (حقایق الاخبار ناصری، ص 29).
92. شورش آقاخان محلاتی، ص 31.
93. همان.
94. تاریخ عضدی، ص 225.
95. آقاخان ها، ص 71.
96. Dr. Riach.
97. آقاخان ها، ص 70.
98. آقاخان ها، ص 71.
99. او قبل از شورش در کرمان به محمدشاه قاجار پیشنهاد می دهد « با وجود وجع و آلم پای مبارک چه لازم به نفس نفیس، زحمت مسافرت قرار می دهند. پنج فوج لشکر به من بدهید تا ان شاء الله به اندک زمانی تا هرات را مفتوح و به ممالک محروسه منضم سازم و این کیفیت علاوه بر فتوحات کرمان و بم و نرماشیر در ضمیر آفتاب تأثیر سلطانی مؤثر افتاد...» (عبرت افزا، ص 16).
100. « چون به خدا و ظل او، اعلیحضرت پادشاه، معلوم بوده و هست که در سر من سودای حکومت کرمان بلکه هوای سلطنت ایران و توران نبوده و نیست» (عبرت افزا، ص 20).
101. آقاخان ها، ص 21.
102. آقاخان ها، ص 29.
103. همان، ص 73.
104. همان.
105. Lord Edward Ellenborough.
106. Charles Napier.
107. ماهر بوس، همان، ص 73.
108. همان، ص 75.
109. شورش آقاخان محلاتی، ص 31.
110. ایران در دوره سلطنت قاجار، ص 150.
111. آقاخان ها، صص 21 و 20.
112. وجود هواداران آقاخان در افغانستان کنونی و مرزهای شمال غربی هند برای انگلیسی ها بسیار خوشایند بود چرا که «سر داگلاس فورسایت (Sir Douglas Forsyhte) در رأس هیأتی به (جارکند) رفته و دریافته بود که جوامعی از شیعه در آنجا و از هواداران آقاخان زندگی می کنند.» (آقاخان ها، ص 137).
113. « یک صد خانواده هندو در کابل اعتقاد به خدا بودن آقاخان دارند» (آقاخان ها، ص 45).
114. در ابتدای ورود آقاخان، انگلیسی ها بسیار محتاط عمل می کردند تا ورود او به قلمرو آنها به موضوعی برای مشاجره ی دولت انگلیس و ایران تبدیل نشود ولی ماک تانن سفیر انگلستان در کابل علی رغم درخواستهای مکرر آقاخان از ملاقات با او به دلیل پیامدهای سیاسی می هراسید. (آقاخان ها، صص 24 و 28).
115. سِر چالرز ناپیر در سال 1260 هـ در مورد آقاخان چنین می نویسد: « شاهزاده ی سالخورده ایرانی (آقاخان) از دوستان صمیمی من در اینجا است... او (در نظر پیروانش) خداست و درآمد هنگفتی دارد... که گزافه نیست اگر بگویم که پیروانش از انجام هیچ یک از خواسته های او سر باز نمی زنند ... [حتی] اگر بخواهد می تواند دستور دهد مرا بکشند. به کمترین اشاره او، یکی از مریدانش این کار را خواهد کرد و به پاداش آن یک راست به بهشت خواهد رفت.» (هالیستر، جان نورمن، تشیع در هند، ص 408).
116. آقاخان ها، ص 47.
117. عبرت افزا، ص 61.
118. آقاخان ها، ص 50.
119. عبرت افزا، ص 59.
120. همان، ص 61.
121. همان، ص 57.
122. همان، ص 59.
123. آقاخان در کتاب خود عبرت افزا می نویسد: «مکرر جنگها واقع شد و من در همه جنگها بودم و بعد امکان معاونت خلق الله را مواظبت می نمودم» (ص 56).
124. ماهر بوس، همان، ص 37.
125. همان.
126. همان.
127. رقابتهای دولتهایی چون فرانسه و روسیه در شبه قاره هند، انگلستان را هر چه بیشتر به کمک یک گروه مؤثر اجتماعی و در عین حال وابسته و وفادار به انگلستان نیازمند می نمود. جواهر لعل نهرو، رقابتهای فرانسه و انگلستان را این چنین توصیف می کند:
«مبارزاتی که در هند، بین فرانسه و انگلیس در قرن هجدهم صورت می گرفت گاهی اوقات حتی در مواقعی که دولتهای آنها در اروپا رسماً با هم در حال صلح بودند نیز دنبال می شد.» (نهرو، جواهر لعل، نگاهی به تاریخ جهان، ج1، ص 629). همچنین روسیه تزاری در شمال غربی هند، تهدیدی برای انگلستان تلقی می شد که وجود پیروانی از آقاخان در این مناطق برای دولتمردان انگلیسی بسیار خوشایند بود چرا که جوخه های اسماعیلی از تقید دینی کمتر و تمایل بیشتری برای ورود به عرصه های سیاسی نسبت به دیگر هم کیشان «بهره» خود برخوردار بودند (دین و سیاست، ص 232). ویژگی جمع آوری گزارشها در موضوع تحرکات روسیه در مرزهای شمال غربی هند در جانشینان آقاخان نیز ادامه یافته و موجب استمرار کارآیی این فرقه برای انگلستان و در نتیجه استمرار حمایت های حاکمان انگلیسی هند از آقاخان ها و هواداران او می شد. (آقاخان ها، صص 137 -135).
128. آقاخان ها، ص 55.
129. همان، ص 35.
130. همان، ص 36.
131. همان.
132. دین و سیاست، ص 230.
133. آقاخان ها، ص 37.
134. همان.
135. همان، ص 38.
136. عبرت افزا، ص 56.
137. شورش آقاخان محلاتی، ص 34.
138. همان و عبرت افزا، ص 65.
139. آقاخان ها، صص 77-78.
140. عبرت افزا، صص 64 و 65.
141. همان، ص 70.
142. ایران در دوره سلطنت قاجار، ص 151.
143. آقاخان ها، ص 78.
144. همان، ص 81.
145. جان نورمن هالیستر، همان، ص 421.
146. همان.
147. شورش آقاخان محلاتی، ص 34.
148. همان، ص 36.
149. عبرت افزا، ص 81.
150. همان.
151. آقاخان ها، ص 81.
152. همان، ص 92.
153. همان.
154. Farrant.
155. آقاخان ها، ص 92.
156. آقاخان ها، ص 93.
157. همان، ص 95.
158. Viscount Falkland.
159. آقاخان ها، ص 95.
160. همان، ص 65.
161. تاریخ و عقاید اسماعیلیه آقاخانیه، ص 12 و مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ص 267.
162. آقاخان ها، ص 67.
163. به موجب شکوائیه گروهی از جوخه ها در مورد دخالتهای آقاخان در جماعت های خود و تصرفات غیر قانونی او در اموال ایشان، قاضی سر جوزف آرنولد پس از 25 روز بررسی و تحقیق در مورد تاریخ و پیشینه جامعه خوجه ها برخلاف رویه ی دادگاههای انگلیسی حکمی را در 3 رجب 1283 صادر کرد که به موجب آن، نزاریان شیعه امامی بوده و آقاخان مرشد یا رئیس روحانی آن جماعت و وارث سلسله امامان الموت شناخته می شد (لوئیس، برنارد، تاریخ اسماعیلیان، ص 157) همچنین حق تصرف آقاخان بر تمام اموال عمومی خوجه ها و دیونی که از ایشان گرفته می شد به رسمیت شناخته شد و همه ی اموال عمومی آنها به نام آقاخان و تحت اختیار وی قرار گرفت (تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 590).
164. «آقاخان سوم تنها مسلمانی بود که در جشن های بیست و پنجمین سال سلطنت ویکتوریا به عنوان نماینده ی مسلمانان غرب هند سخنرانی کرد و با آنکه هنوز شانزده سال بیشتر از سنش نمی گذشت به ملکه اطمینان داد که به همان اندازه که پدر بزرگش به تاخ و تخت انگلستان وفادار بود و در میدانهای جنگ سند و افغانستان برای آن جنگید وی به ملکه وفادار خواهد بود. (بهمن پور، محمد سعید، اسماعیلیه از گذشته تا حال، ص 353).
165. عضویت وی در شورای قانونگذاری هند در سال 1902 م (مصطفی غالب؛ همان، ص 469). انتخاب او به عنوان نماینده ی هند در کنفرانس خلع سلاح در سال 1932 م، ریاست هیأت نمایندگی هند در جامعه ملل از (1937-1934 م) و ریاست جامعه ملل در سال 1937 م (عبرت افزا، ص 27 [مقدمه]) این در حالی بود که گرچه او تلاش می کرد خود را به عنوان رهبری جدی و مؤثر در امور آشفته جهان اسلام و دنیا معرفی کنند (آقاخان ها، صص 11 و 12) اما به اعتقاد برخی «آقاخان جوان [سوم] در جریانات سیاسی مسلمانان موقعیتی داشت که با وضع او در جامعه روشنفکران دوره ادوارد مناسب تر بود تا با هرگونه لیاقت و استعداد شخصی در امور سیاسی ... او بیشتر در کافه ها و میخانه ها صاحب نظر است تا در کار اصلاحات (پی هاردی، مسلمانان هند بریتانیا، ص 221).
166. با افروخته شدن جنگ جهانی اول و پیام آقاخان سوم به عنوان یک رهبر مسلمان به مسلمانان مبنی بر حمایت از منافع بریتانیا (تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 94) اهمتی سیاسی وی برای انگلستان دو چندان شد « آقاخان نه فقط قدرت و ثروت خود و هم کیشانش را در اختیار متفقین گذاشت بلکه خود داوطلب شد تا مانند یک سرباز عادی داوطلبانه در جنگ شرکت کند» (ساعی، محسن، آقاخان محلاتی و فرقه اسمعیلیه، ص 77). اهتمام وی در حمایت از بریتانیا در جنگ جهانی به حدی بود که یکی از پسر عموهای وی به نام «آقا فرخ شاه» که برای جلب حمایت نزاریان از متفقین به کرمان رفته بود به تحریک عوامل آلمانی کشته شد. خود آقاخان سوم نیز هدف بعدی تروریست های آلمانی در سال 1917 م در سوئیس قرار گرفت (تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 595) گرچه وی از این سوء قصد جان سالم به در برد، ولی طرح ترور وی حاکی از اهمیت نقش او در معادلات سیاسی آن مقطع زمانی خواهد بود.
167. آقاخان محلاتی و اسماعیلیه، ص 17.
168. تاریخ و عقاید اسماعیلیه آقاخانیه، ص 96.
169. آقاخان محلاتی و فرقه اسماعیلیه، ص 110 و میثم تارم، همان، ص 98.
170.تاریخ و عقاید اسماعیلیه آقاخانیه، ص 96.
171. www. Sharif news. Com.

منابع تحقیق:
1. الگار، حامد، شورش آقاخان محلاتی و چند مقاله دیگر، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران، انتشارات توس، 1370.
2. بخش تاریخ، «آقاخان»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1374.
3. بوس، ماهر، آقاخان ها، ترجمه محمد هاتف، تهران، کتابسرا، 1376.
4. بهمن پور، محمد سعید، اسماعیلیه از گذشته تا حال، تهران، فرهنگ مکتوب، 1386.
5. پی هاردی، مسلمانان هند بریتانیا، ترجمه حسن لاهوتی، مشهد، نبادی پژوهشهای اسلامی، آستان قدس، 1369.
6. تارم، میثم، تاریخ و عقاید اسماعیلیه آقاخانیه، کرمان، کرمان شناسی، 1381.
7. حسینی، محمد حسن (آقاخان)، عبرت افزا، تهران، چهر، 1325.
8. خورموجی، محمدجعفر، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیو جم [ بی جا، بی نا]، 1363.
9. دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، فزان روز، 1375.
10. دفتری، فرهاد، مختصری در تاریخ اسماعیلیه، فریدون بدره ای، تهران، فرزان روز، 1378.
11. ساسانی، خان ملک، سیاستگزاران دوره ی قاجار، تهران، بابک، 1338.
12. ساعی، محسن، آقاخان محلاتی و فرقه اسمعیلیه، تهران، 1329.
13. سایکس، سرپرسی، تاریخ ایران، ترجمه سید محمد نقی فخرداعی گیلانی، تهران، کتب ایران، 1330.
14. شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، افکار، 1374.
15. شیرازی، محمد معصوم، طرائق الحقایق، تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران، کتابخانه سنایی، [بی تا].
منبع مقاله :
(1387)، ایران و استعمار انگلیس(مجموعه سخنرانیها، میزگرد و مقالات، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی1388