بازخوانی مواضع و عملکرد شریعتمداری در برابر نهضت امام خمینی (س)

انتشار رساله شریعتمداری در خارج از کشور ونقش رژیم پهلوی در آن

از تلاش های مستمر ودامنه دار رژیم پهلوی، ترجمه، چاپ و پخش رساله توضیح المسائل
شریعتمداری درمیان شیعیان ترکیه وچند کشور اروپایی بود. هدف رژیم از این کار، تقویت وی در مقابل حضرت امام و سوق دادن شیعیان کشورهای دیگر به سوی شریعتمداری بود.
توضیح اینکه در تاریخ29 /10 /1352 «حسین داوودی »، سرکنسول ایران در ترکیه ضمن نامه محرمانه ای به شماره 355/ م، خطاب به اداره وروابط فرهنگی وزارت امور خارجه اطلاع داد که «زمزمه هایی برای چاپ رساله (آیت الله ) خمینی در ترکیه به گوش می رسد» برای ممانعت از چنین امری- که کاملاً با اهداف و آرمان های رژیم پهلوی در تضاد بود – کنسولگری مذکور پیشنهاد کرد که مساعدت های لازم برای ترجمه و پخش رساله شریعتمداری به خط لاتین ترکی صورت گیرد. در سند مذکور چنین می خوانیم:
وزارت امور خارجه – اداره روابط فرهنگی
پس از تغییر خط در ترکیه، هیچ یک از رسالات فقهی علمای شیعه به زبان و خط ترکی جدید ترجمه نشده است و شیعیان مقیم ترکیه که فارسی نمی دانند از جهت تقلید و انجام امور مذهبی خود در زحمت اند. اخیراً آقای پروفسور کل پینارلی، استاد دانشگاه، که خود شیعه مذهب است، رساله«توضیح المسائل » آیت الله آقای شریعتمداری را... ترجمه کرده است که چاپ و بین شیعیان ترکیه توزیع شود... پروفسور مذکور، امکانات مالی برای چاپ ندارد لذا پیشنهاد نموده که برای چاپ پنج هزار جلد از این کتاب مبلغ 25000 لیره که مخارج آن می شود، تأمین گردد.
چون موضوع از لحاظ شیعیان حایز اهمیت خاص و مورد استدعا و تأیید امام مساجد ایرانیان در استانبول نیز می باشد، خواهشمند است با سازمان اوقاف مذاکره فرمایند که به هر نحو شده چاپ این کتاب را یاری نمایند؛ برای ایرانیان مقیم استانبول که از لحاظ مذهبی بسیار پایبند و متعصب هستند، کمک بزرگی است؛ مضافاً بر اینکه زمزمه هایی برای چاپ رساله [آیت الله] خمینی نیز در بین بوده که البته مورد موافقت مترجمین که از دوستان ما هستند واقع نشده است. (1)
وزارت امور خارجه، موضوع در خواست کنسولگری ایران در ترکیه را طی نامه ای به شماره 29/م/313114، چنین به سازمان اوقاف گزارش داد:

سازمان اوقاف

خواهشمند است موضوع گزارش سرکنسولگری شاهنشاهی ایران در استانبول را مورد توجه و بررسی قرار داده و از نظری که دراین باب دارند، وزارت امور خارجه را مستحضر نمایند.(2)
منوچهر آزمون، معاون نخست وزیرو سرپرست سازمان اوقاف در پایین نامه مذکورچنین نوشت:
1.آیا اعتباری برای کمک به چاپ این رساله وجود دارد؟ باید تحقیق شود درآمد کدام موقوفه برای چاپ کتب مذهبی اختصاص دارد؟
2.معین شود بیست و پنج هزار لیره ترک چند تومان می شود؟ (3)
در تاریخ 18 /11 /1352 دفتر ریاست سازمان اوقاف با امضای منوچهر آزمون نامه ای خطاب به شریعتمداری نوشت؛ بدین مضمون :
حضرت آیت الله العظمی آقای حاج سید محمدکاظم شریعتمداری دامت برکاته
با عرض سلام و استعلام از سلامتی وجودشریف، به استحضار می رساند آقای پروفسور گل پینارلی استاد دانشگاه ترکیه که خود شیعه مذهب است، رساله توضیح المسائل آن حضرت را با کسب اجازه قبلی به ترکی ترجمه کرده تا چاپ، و بین شیعیان ترکیه توزیع نماید. وی امکانات مالی برای چاپ آن را ندارد لذا پیشنهاد کرده برای چاپ پنج هزار جلد از رساله مبلغ 25000 لیره ترک تأمین شود. علی هذا چون موضوع از لحاظ شیعیان حایز اهمیت خاص و مورد تقاضا و تأیید امام مسجد ایرانیان در استانبول نیز می باشد، به نظر اینجانب در صورتی که حضرت آیت الله العظمی تقبل
مخارج چاپ رساله را که رقمی در حدود 13 هزار تومان خواهد بود بفرمایند، نه تنها کمک بزرگی به ایرانیان شیعه مقیم ترکیه شده، بلکه به جهات عدیده به تحکیم مبانی دینی مردم آن خطه بذل عنایت فرموده اند. امید است هرچه زودتر از نظر حضرت آیت الله العظمی اطلاع حاصل نماید تا مراتب به اطلاع مترجم رساله رسانده شود.
و من الله التوفیق و علیه التکلان
منوچهرآزمون، معاون نخست وزیرو سرپرست سازمان اوقاف (4)
ساده انگاری است اگر تصور شود سازمان اوقاف (یا دولت) برای چاپ رساله مبلغ 13هزار تومان را نداشته، بلکه به نظر می رسد منوچهر آزمون عمداً شریعتمداری را درگیرماجرایی کرده که هدف اصلی آن مقابله با تحکیم مرجعیت امام خمینی در میان شیعیان خارج از کشور بوده است. در هر حال شریعتمداری با درخواست منوچهر آزمون موافقت کرد و مبلغ درخواستی را پرداخت نمود. در تاریخ 28 /11 /52 سازمان اوقاف طی نامه ای به شماره 2205/ح، به وزرات امور خارجه اطلاع داد که :«آیت الله شریعتمداری تقبل پرداخت مبلغ درخواستی را فرموده اند و برابر ریالی مبلغ مذکور را در اختیار سازمان اوقاف قرار داده اند.»
همچنین درخواست او را چنین گزارش کرد:
چون حضرت آیت الله العظمی علاقه مند هستند از نحوه ترجمه رساله مطلع باشند، مقرر خواهند فرمود چند فرم از ترجمه ترکی رساله را به این سازمان ارسال فرمایند تا به استحضار حضرت آیت الله رسانده شود.
منوچهر آزمون(5)
در تاریخ 18 /12 /52 سرکنسولگری ایران درترکیه طی نامه ای محرمانه به شماره 400/م، از شریعتمداری به خاطر ارسال مبلغ درخواستی تشکر و یادآوری کرد:
متأسفانه از هنگامی که در نامه قبل برآورد قیمت داده شد، دولت ترکیه کاغذ را
دو برابر اعلام کرده و مخارج چاپ و کاغذ بالطبع تغییر کرده است؛ اکنون برآورد جدید بر مبنای قیمت های فعلی کاغذ و چاپ به ضمیمه تقدیم می شود تا اگر تصویب شد، هر چه زودتر حواله بفرمایند.
سرکنسول – حسین داوودی (6)
در پیوست نامه مذکور، تفاوت قیمت قبل با قیمت جدید به لیره ترک 22650 لیره گزارش (47650 = 22650 + 25000 ) شده سات. (7)
در تاریخ 23 /12 /52 وزارت امور خارجه، نامه تشکر مذکور را با گزارش افزایش قیمت کاغذ و چاپ، طی نامه ای به اطلاع سازمان اوقاف رسانید. منوچهر آزمون در زیر نامه چنین دستور داد:
آقای سمیعی، چگونگی، به استحضار حضرت آیت الله شریعتمداری رسانده شود تا ضمن بررسی ترجمه رساله مذکور بقیه هزینه مربوط را حواله فرمایند که کار چاپ رساله با سرعت انجام شود. (8)
در تاریخ 25 /12 /52 دفتر ریاست سازمان اوقاف، طی نامه ای مراتب را به اطلاع شریعتمداری رسانید و جهت سرعت دادن به کار چاپ، برای هزینه ها در خواست حواله نمود. (9)
در تاریخ 26 /1 /53 شریعتمداری در نامه ای خطاب به منوچهر آزمون نوشت:
با ابلاغ سلام و تحیات؛ در مورد چاپ رساله توضیح المسائل به زبان ترکی استانبولی که آقای پروفسور گل پینارلی در ترکیه ترجمه کرده است، به عرض می رساند، چون برای چاپ پنج هزار جلد رساله درخواستی ترکیه که از طریق وزارت امورخارجه
تقاضای هزینه چاپ شده است، با اعلام موافقت با چاپ آن در همان کشور، به نماینده خود، جناب آقای حاج احمد عباسی، دستور دادیم که هزینه را به تمام پرداخت نماید. ضمناً متذکر می شود که در فرم های ارسالی چند مورد احتیاج به تصحیح داشت؛ بهتر است آقای گل پینارلی به تدریج اوراق ترجمه (تایپ یا فتوکپی ) را بفرستند که بعد از بررسی کامل مسترد شود.
سید کاظم شریعتمداری (10)
دستور منوچهر آزمون در بالای نامه مذکور چنین بود: «به اطلاع وزارت امور خارجه برسد تا متن کامل ترجمه جهت کنترل توسط آیت الله شریعتمداری به تهران فرستاده شود. »
همچنین وی در تاریخ 27 /1 /53 در نامه ای خطاب به شریعتمداری نوشت:
با عرض سلام و استعلام از سلامتی وجود شریف، به استحضار می رساند، مرقومه شریفه مورخ 26 /1 /53 وسیله حضرت آقای حاج احمد عباسی عزوصول بخشید. اینکه به جهت استحضارخاطر حضرتعالی رونوشت نامه ای را که به وزارت امور خارجه ارسال شده است ایفا می دارد. (11)
آزمون در نامه مزبور، به وزارت امور خارجه اطلاع داد که :
آیت الله شریعتمداری مبلغ 47650 لیره را بابت چاپ رساله تقبل نموده است و چون در نمونه های ارسالی غلط هایی مشاهده شده، حضرت آیت الله علاقه مند هستند که متن کامل ترجمه را قبل از چاپ، ملاحظه نمایند، لذا متن کامل رساله را ارسال نمایید. (12)
وزرات امورخارجه طی نامه ای محرمانه در تاریخ 5 /2 /53 از سر کنسولگری ایران دراستانبول خواست تا متن کامل رساله ترجمه شده را ارسال نماید. (13) سرکنسولگری مذکور در
پاسخ نامه محرمانه ای به تاریخ 20 /2 /53 ارسال داشت که در آن چنین آمده بود:
از اینکه آیت الله العظمی آقای حاج سید محمد کاظم شریعتمداری شخصاً تقبل هزینه چاپ را فرموده اند، کمال سپاسگزاری ایرانیان مقیم استانبول را که به مذهب خود سخت پایبند و اکثراً مردمانی با تقوا و خداشناس می باشند، به حضور ایشان معروض می دارد. چاپ این رساله اساس تقلید شیعیان مقیم ترکیه را مستحکم می کند؛ زیرا عده زیادی از شیعیان ایرانی و ترک به واسطه عدم دسترسی به فتاوای بزرگان دینی برای عبادت خود سرگردان اند و این امر خدمتی عظیم خواهد بود که انشاءالله مأجور باشد. همان طور که فرموده اند متن ترجمه رساله ایشان به پیوست تقدیم می شود. ترجمه براساس نسخه ای بوده که در دسترس می باشد؛ بنابراین امیدوار است هر نظری باشد تصحیح و اعاده فرمایند که نسبت به چاپ آن اقدام شود.
سرکنسول – حسین داوودی. (14)
در پرونده اوقاف پهلوی (آرشیو مرکزاسناد انقلاب اسلامی)، چند صفحه ترجمه و تایپ شده از رساله شریعتمداری به ترکی استانبولی دیده می شود. (15)
در تاریخ 25 /2 /53 وزارت امور خارجه، طی نامه محرمانه ای خبر ارسال رساله ترجمه شده را به سازمان اوقاف اعلام نمود. دستور منوچهر آزمون در زیر نامه مذکور چنین است: «خدمت حضرت آیت الله شریعتمداری ارسال گردد تا تصحیح بفرمایند و نتیجه را اطلاع بدهند که اقدام شود.» (16)
شریعتمداری بعد از ملاحظه اوراق ترجمه شده، در نامه ای خطاب به آزمون چنین نوشت:
جناب آقای دکتر منوچهر آزمون معاون نخست وزیر و سرپرست سازمان اوقاف، با سلام و تحیت، معروض می دارد دستور دادیم از تمام ترجمه توضیح المسائل فتوکپی به
عمل آمد و مقابله وتصحیح روی آن صورت گرفت و البته بهتراست که بقیه مسائل نیز ترجمه شوند. ضمناً جناب آقای احمد عباسی جهت تحویل ترجمه و رساله و بقیه هزینه چاپ خدمت می رسند. لطفاً سلام و ادعیه اینجانب را به جناب آقای حسین داوودی سرکنسول ایران در استانبول و همچنین به مترجم محترم ابلاغ فرمایید.
23 جمادی الثانی 94، سیدکاظم شریعتمداری (17)
وجه پرداختی شریعتمداری توسط احمد عباسی به سازمان اوقاف 160000ریال بود. آزمون در نامه تاریخ 22 /5 /53 اطلاع داد که 47650 لیره ترک برابر با 230599ریال می شود و به مبلغ 70559ریال دیگر نیاز است. (18)
در تاریخ 7 /7 /53 شریعتمداری در پاسخ به نامه آزمون، نوشت:
با سلام و تحیات، در پاسخ نامه 22 /5 /53 زحمت افزا می شود که جناب آقای احمد عباسی عازم خدمت عالی است؛ ضمناً مبلغ 70559ریال باقی مانده مخارج چاپ رساله ترکی در استانبول را تقدیم و پرداخت می نماید که دستور فرمایید به وزارت امور خارجه پرداخت گردد.
سید کاظم شریعتمداری (19)
منوچهر آزمون در تاریخ 11 /7 /53 ضمن نامه ای وصول مبلغ 70559ریال را به اطلاع شریعتمداری رسانید و اضافه نمود:
سازمان اوقاف با کمال مراقبت، پیشرفت سریع کار را پیگیری خواهد کرد. خداوند قادر متعال به آن حضرت طول عمر همراه با سلامت و سعادت عنایت فرماید. (20)
در این میان، دفتر شریعتمداری با حساب سازمان اوقاف، مبلغ 49145 ریال را اضافه
پرداخت کرده بود؛ که مبلغ مذکوردر تاریخ 29 /10 /53 (21) طی چکی به شماره حساب 705859 بانک بیمه ایران به ایشان بازگردانده شد. (22) احمد عباسی نیز در تاریخ 20 /11 /53 طی نامه ای به آزمون، وصول چک مذکور را اطلاع داد. (23)
عاقبت بعد از حدود سه سال تلاش و هماهنگی، در تیر 1354 کار ترجمه و چاپ رساله شریعتمداری به ترکی استانبولی پایان یافت و جهت توزیع در ترکیه، آلمان و هلند آماده شد. دراین میان بازبدهی به بار آمد و باز دست به دامان شریعتمداری شدند. باب الله ثقه الاسلامی، (24) اما مسجد ایرانیان و شیعیان استانبول که جهت ترجمه، چاپ و پخش رساله بسیار می کوشید، در نامه ای «خیلی محرمانه » به سرکنسولگری شاهنشاهی در استانبول (مورخ 14 /4 /54) چنین نوشت:
خیلی محرمانه، فوری
سرکنسولگری محترم شاهنشاهی – استانبول
عرض می شود چاپ ترجمه ترکی رساله توضیح المسائل حضرت آیت الله آقای شریعتمداری پایان پذیرفت. بدین وسیله دوجلد از آن را ایفاد و اشعار می دارد:
بابت مصارف چاپ پنج هزار جلد از رساله مذکور وحمل و توزیع آن به مناطق مورد نظر (استان قارص، اناطولی، استانبول، کشورهای آلمان، هلند ) جمعاً مبلغ شصت
و هشت هزار و نهصد و پنجاه لیره ترک خرج شده است که به سبب طول زمان تصحیح رساله و ارسال آن جهت ملاحظه معزالیه و اعاده از ایران و تغییر قیمت ها به طور فاحش در استانبول، تفاوت هزینه نسبت به زمان تخمین مصرف [کذا] چاپ (سه سال قبل ) تقریباً مبلغ بیست و یک هزار لیره می شود. این مبلغ از طریق قرض دستی تهیه و تأدیه گردیده است؛ علی هذا خواهشمند است ضمن اعلام نتیجه چاپ رساله و ترتیب ارسال یک هزار جلد سهمیه حضرت آیت الله، موضوع تفاوت هزینه را به نظر معظم له برسانند؛ تا قبل از حرکت اینجانب از استانبول ادای دین مذکور بشود.
لسلام علیکم و رحمت الله
حقیر، باب الله ثقه الاسلامی (25)
سازمان اوقاف، در خلاصه پرونده تنظیمی، مراحل ترجمه و چاپ رساله را بررسی کرده، گزارش می نماید:
مبلغ 23300 لیره ترک از طرف آقای ثقه الاسلامی جهت حمل و توزیع کتاب ها به مناطق قارص، اقدیر، اناطولی و کشورهای آلمان و هلند مورد درخواست است که این درخواست طی نامه ای به اطلاع آیت الله شریعتمداری رسیده می شود. (26)
احمد عباسی از طرف شریعتمداری مبلغ 103456ریال معادل 21300لیره را به آقای ثقه الاسلامی – که در آن زمان در قم حضور داشت- پرداخت (27) و در مورخ 30 /0 /54 ضمن ارسال رسید آن به سازمان اوقاف، درخواست کرد مراتب به سرکنسولگری شاهنشاهی ایران در استانبول اطلاع داده شود. (28)
در تاریخ 19 /11 /54 سازمان اوقاف در نامه ای «خیلی محرمانه» به وزارت امورخارجه
اطلاع داد که مبلغ درخواستی آقای ثقه الاسلامی در شهریور 1354 به وی پرداخت گردیده است. (29)
به این ترتیب پس از سه سال تلاش و رد و بدل شدن نامه های بسیار با مهر «محرمانه» و «خیلی محرمانه » بین کنسولگری ایران در استانبول، وزارت امور خارجه، سازمان اوقاف، دارالتبلیغ اسلامی و دفتر شریعتمداری ونیز حمایت های آشکار و پنهان دستگاه های رژیم پهلوی، رساله توضیح المسائل آقای شریعتمداری چاپ و در کشورهای ترکیه، آلمان و هلند پخش گردید؛ از طرف دیگر با کوشش کنسولگری ایران در استانبول و حتماً نمایندگی ساواک درآن شهر – چون ساواک در همه سفارتخانه ها و کنسولگری های ایران در خارج کشور نماینده داشت- جلوی ترجمه، چاپ و پخش رساله توضیح المسائل امام خمینی گرفته شد.
اداره کل سوم 312 ساواک مرکز، درنامه خیلی محرمانه به تاریخ چهارم آذر 1354، به ساواک استان ها چنین اطلاع داد:« توزیع و ارسال رساله های شریعتمداری [به خارج کشور] از نظر این اداره کل بلامانع است. مدیرکل اداره سوم، ثابتی »(30)
به راستی اگر ترجمه و پخش رساله شریعتمداری کاری مثبت و خداپسندانه برای استفاده شیعیان بود، چرا این اقدام به صورت پنهانی و با نامه های «محرمانه» و «خیلی محرمانه» صورت گرفت و چرا در مورد این اقدام، تبلیغاتی صورت نگرفت؟!

پی نوشت ها :

*کارشناس ارشد ایران شناسی.
1. همان
2. همان.
3. همان،
4. همان.
5. همان.
6. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو اسناد، پرونده شریعتمداری.
7. همان.
8. همان
9. همان
10. همان.
11. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو اسناد، پرونده شریعتمداری.
12. همان.
13. همان.
14. همان.
15. همان.
16. همان
17. همان.
18. همان.
19. همان.
20. همان.
21. همان.
22. همان
23. همان.
24. وی در سال 1354 از مدافعان حزب رستاخیز بود و در دی ماه همان سال راجع به حزب مذکور چنین گفته است: «باعث خوشوقتی است که حزب رستاخیز ملت ایران، اتحاد و اتفاق و از همه مهم تر اطمینان به آزادی کامل را فراهم ساخته است... اکنون مملکت ما یک حزبی بوده و کلیه فعالیت های اجتماعی نیز باید تابع ضوابط خاص حزب (رستاخیز) باشد. » (روزنامه رستاخیز، چهارشنبه 10دی 1354، ص 8) تصویر صفحه مذکور روزنامه رستاخیز همراه با تصویر آقای ثقه الاسلامی در این کتاب چاپ شده است: رحیم نیکبخت و صمد اسماعیل زاده، زندگی و مبارزات شهید آیت الله قاضی طباطبایی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1380، سند ش 54.
25. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو اسناد، پرونده شریعتمداری.
26. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو اسناد، پرونده شریعتمداری.
27. همان.
28. همان.
29. همان.
30. همان.

منبع مقاله :
نشریه 15 خرداد، شماره21