زمینه پیدایش

جوان‌مردی را در جنگ تاتار جراحتی هول رسید. کسی گفت: «فلان بازرگان نوشدارو دارد، اگر بخواهی باشد که قدری ببخشد» و گویند آن بازرگان به بُخل معروف بود. جوان‌مرد گفت: «اگر نوشدارو خواهم دهد یا ندهد و اگر دهد منفعت کند یا نکند. باری خواستن از وی زهر کُشنده است. حکما گفته‌اند: «اگر آب حیات به فروشنده [فی المثل] آب روی دانا نخرد که مُردن به عزت به از زندگانی به مَذَلِّت!(1)

پیامها

1. زندگانی وقتی ارزش دارد که توأم با آزادی و آزادگی باشد.
2. جامعه‌ای که عزت را سرلوحه خویش قرار داده است از حمله نظامی و محاصره اقتصادی هراسی ندارد.
کاربرد: 1. در نکوهش و مذمت کسانی که آلوده منّت دیگران شده‌اند و با تحمل خواری از خودی و بیگانه زخم‌زبان‌ها و سرزنش‌ها می‌شنوند، گفته می‌شود. 2. در تشویق و تحریک رگ غیرت ملت و تن ندادن به ذلت و خواری گفته می‌شود.

ضرب المثل های هم مضمون

ـ آدم، دو بار نمی‌میرد.
ـ بمیرم به نام و نمانم به ننگ.
ـ به نام نیکو مُردن، بِهْ که به ننگ زیستن.
ـ یک مرده به نام، بِهْ که صد زنده به ننگ.(2)

اشعار هم مضمون

پیش شمشیر سرافکنده شوی * بِهْ که پیش چو خودی بنده شوی (جامی)
مرا مرگ بهتر از این زندگی * که سالار باشم، کنم بندگی (فردوسی)(3)

ریشه های قرآنی حدیثی

امام علی(علیه السلام): «اَلْمَنِیَّةُ وَ لاَ الدَّنِیَّةُ؛ مرگ‌ آری، اما پستی و خواری هرگز.»(4)
امام حسین(علیه السلام): «مَوْتٌ فی عِزٍّ خَیْرٌ مِنْ حَیاةٍ فی ذُلٍّ؛ مرگ با عزت، بهتر از زندگی با ذلت است».(5)

لغات

مذلّت: خواری.
هول: ترسناک.
نوشدارو: باشد: شاید.
به علت: از روی.
سالار: سرور، رئیس.

پی‌نوشت‌ها:

1. حسن ذوالفقاری، داستان‌های امثال، تهران، مازیار، چ 2، 1385، ص 774.
2. غلامرضا حیدری ابهری، حکمت‌نامه پارسیان، قم، نشر جمال، چ 1، 1385، ص 350.
3. همان.
4. نهج‌البلاغه سید رضی، تحقیق: کاظم محمدی، قم، انتشارات امام علی(علیه السلام)، چ 2، 1396 هـ.ق، حکمت 396.
5. علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث، چ 3، 1403 هـ.ق، ج 44، ص 192.

منبع مقاله :
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما