زمینه پیدایش

پدری برای دیدن پسرش از ده به شهر می‌رود. چند روزی که می‌گذرد حوصله عروسش سر می‌رود. عروس بچه‌اش را در گهواره می‌گذارد و به بهانه بچه‌اش می‌گوید: لای لای لای لای فیروزه * مهمان، یک روز، دو روزه(1)

پیامها

1. مهمان روزهای اول عزیز است.
2. مهمان اگر بیشتر از یکی دو روز بماند مایه دردسر برای میزبان است.
موارد کاربرد: 1. زبان حال صاحب‌خانه‌هایی که در قدیم حتی تا یک ربع قرن پیش میهمانانشان هفتگی و زیادتر از آن بوده بسا که نسبی‌هایشان چند ماهه رحل اقامت می‌افکندند. 2. در بیان آداب مهمانی به کار می‌رود.

ضرب المثل های هم مضمون

ـ روز اول ناز و نیاز، روز دوم نان و پیاز، روز سوم چوب دراز!
ـ مهمان هدیه خداست، اما اگر نخواست برود بلاست.(2)
ـ مهمان تا سه روز عزیز است.
ـ شب اول طلا، شب دوم نقره، شب سوم مس، شب چهارم چُس و فِس.(3)

اشعار هم مضمون

مهمان گرچه عزیز است، ولی همچو نفس * خَفقان آرد اگر آید و بیرون نرود!(4)
من اینجا دیر ماندم خوار گشتم * عزیز از ماندن دایم شود خوار (دقیقی)(5)

ریشه های قرآنی حدیثی

رسول خدا (صلی الله علیه وآله): «الضِّیافَةُ ثَلاثَةُ اَیّامٍ فَما دُونَها؛ مهمانی سه روز و کمتر از سه روز باید باشد».(6)

لغات

خفتان: خفگی.

پی‌نوشت‌ها:

1. حسن ذوالفقاری، داستان‌های امثال، تهران، مازیار، چ 2، 1385، ص 807.
2. غلامرضا حیدری ابهری، حکمت‌نامه پارسیان، قم، نشر جمال، چ 1، 1385، ص 672.
3. ابراهیم شکورزاده بلوری، دوازده هزار مثل فارسی، مشهد، آستان قدس رضوی، چ 2، 1384، ص 916.
4. حکمت‌نامه پارسیان، ص 672.
5. دوازده هزار مثل فارسی، ص 916.
6. ابن رازی، جامع الاحادیث، تحقیق: محمد حسینی، مشهد، آستان قدس رضوی، چ 1، 1413 هـ.ق، ج 29، ص 134.

منبع مقاله :
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما