در آغاز باید به دو نکته ی اساسی توجه داشت:
1. بسیاری از افراد اگر از یک شخص متنفر باشند، در آن صورت همه کارهای خوب آن فرد از نظر آنان منفی ارزیابی می شود و از این سو اگر یک نفر را دوست داشته باشند، تمامی بدکرداری های آن فرد را توجیه خواهند کرد و می خواهند آن را نیکو نشان دهند.
2. افراد بیشتر علاقه دارند با انسان های شبیه خود دوست شوند. (اصل مشابه گزینی) تحقیق بر شاید(1) در سال 2000 نشان داد دوستان ما بیش تر ممکن است مانند ما باشند؛ بدین معنا که معمولاً نگرش ها، رفتارها، هوش و شخصیت و سایر ارزش های اخلاقی وحتی سبک زندگی فرد شبیه به نگرش دوستانش است.(2) از همین روست که می گویند دوستان فرد، افکار و شخصیت او را می نمایانند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز بدین اشاره دارد:
شخص بر آیین و کیش دوستش می باشد. پس بنگرید با چه کسی دوستی می کنید.(3)
دوست را با دوست می توان سنجید.(4)
از دوست و همنشین بد بپرهیز؛ زیرا [نزدمردم] تو با آنان شناخته می شوی، مردم را از معاشران آنان بشناسید؛ زیرا فرد با کسی همنشینی می کند که شیفته اش گشته است.(5)
امیر مؤمنان (علیه السلام) نیز می فرماید:
هر گاه وضعیت شخصی برای شما نامشخص شد و دین و آیین او را نشناختند به دوستانش بنگرید. اگر اهل دین خدا باشند، او نیز پیرو آیین خداست واگر بر آیین خدا نباشند، او نیز بهره ای از آیین حق ندارد.(6)
البته در پاره ای از موارد ممکن است برخی افراد با صفات متضاد نیز جذب یکدیگر شوند، ولی به طور کلی این کشش افراد، بر مبنای خصوصیات و نگرش مشابه است.یکی از دلایل این موضوع، «اعتبار عام» است؛ یعنی وقتی دیگران در نگرش و رفتار، شبیه ما باشند، آنان نگرش و رفتارهای ما را تأیید می کنند و به آنها ارزش و اعتبار می بخشند. به همین رو، افراد دوست دارند دیگران به کارهایی پردازند که خودشان انجام میدهند.
دلیل دیگر برای انتخاب دوست مشابه آن است که بسیاری از افراد ترجیح می دهند با کسانی معاشرت داشته باشند که بتوانند نگرش ها و رفتارهایشان را پیش بینی کنند و شباهت در این موضوعات بدین معناست که ما می توانیم آنان را پیش بینی کنیم.
بر پایه این توضیحات، همه افراد در نگاه اول می پندارند دوست آنان، دوست خوبی است و به هیچ رو در برخورد اول انتظار ندارند دیگران در باره دوستان آنان انتقاد کنند. این وضعیت یکی از مشکل ترین و پیچیده ترین موضوعات جوانان است؛ زیرا از یک سو آنان می خواهند دوستانی یکدل و موافق برگزینند که این بی شک به دلیل کشش طبیعی و نیاز درونی آدمی است که می خواهد با یک یا چند نفر از همسالان خود دوستیِ صمیمی داشته باشد. از سوی دیگر، بر اثر احساسات تند و ناسنجیده، معمولاً رفاقت جوانان با یکدیگر همراه با نوعی تعصب خاص است؛ آن گونه که وقتی در انتخاب دوست اشتباه می کنند، هیچ گاه به دیگران اجازه نمی دهند در باره ی وی انتقاد کنند وکارهای بد او را به زبان آورند.
اما باید پذیرفت که نمی توان همه دوستان را خوب دانست، بلکه آنان بر اساس معیارهایی گونه گون اند. امیر مؤمنان (علیه السلام) می فرماید:
دوستان دو گروه هستند: دوستان مطمئن و واقعی و دوستان صوری و ظاهری.
گروه اول به منزله دست و پر و بال تو هستند و آنان همانند خانواده و دارایی تو محسوب می گردند. هر گاه تو بر برادرت به این حد از اطمینان رسیده باشی، پس تو جان و مال خویش را از آنان دریغ مدار؛ دوست آنان را دوست بدار و دشمن ایشان را نیز دشمن بدار؛ راز و عیب آنها را بپوشان و خوبی های آنان را آشکار ساز، ولی بدان که چنین دوستانی از گوگرد سرخ نایاب ترند.
اما با دوستان صوری و ظاهری چون از دوستی آنان بهره ور شدی، از او جدا مشو؛ به ایشان آنچه ببخش که آنان از گشاده رویی و شیرین زبانی به تو بخشیده اند و بیش از این انتظاری از ایشان نداشته باش.(7)
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: کسانی را که به صورت دوست می بینی، اگر آنان را بیازمایی، گروه هایی مختلف خواهی یافت:
1. برخی مانند شیر، در پریدن بر روی کسی و پر خوری ( و دریدن طعمه)؛
2. پاره ای مانند گرگ، در ضربه زدن و آسیب رسانی؛
3. گروه دیگر مانند سگ، در دم جنباندن و چاپلوسی؛
4. گروه آخر نیز مانند روباه، در فریب شکار و دزدی. بنابراین صورت ها مختلف است، ولی مقصد همه آنان یکی است. (فریفتن و سوء استفاده از دوست)(8)
دلا یاران سه قسم اند بدانی ... زبانیند و نانیاند و جانی
به نانی نان بده ا زدر برانش ... نوازش کن به یاران زبانی
ولیکن یار جانی را نگهدار ... به جانش جان بده گر می توانی (9)
پی‌نوشت‌ها:
1- Bersheid.
2- جان دبلیو سانتراک، زمینه روان شناسی سانتراک، ج 2، ص 390.
3- ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ح 1687.
4- همان، ح 336.
5- همان، ح 106؛ متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ح 2844.
6- حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 16، ص 265، ح 21526.
7- کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 248، ح 3.
8- نوری طبرسی، مستدرک الوسایل، ج8، ص 330، ح 9581.
9- ابن یمین.
/م