نگارگري ايراني
 نگارگري ايراني

 

نويسنده: پريسا سيد اخلاقي




 

صنايع دستي ايران

نگارگري ايراني که به اشتباه مينياتور نيز خوانده مي شود شامل آثاري از دوره هاي مختلف تاريخ اسلامي ايران است که بيشتر به صورت مصورسازي کتب ادبي(ورقه و گلشاه، کليله و دمنه، سمک عيار، و. . . )، علمي و فني(الترياق، الادويه المفرده، الاغاني، و. . . )، تاريخي(جامع التواريخ، و. . . )، و همچنين، برخي کتب مذهبي، همچون خاوران نامه است.

پيشينه

اولين آثاري که بتوان نام نقاشي بر آنها نهاد، در غار دوشه لرستان و با حدود هشت تا ده هزار سال قدمت به دست آمده، و در دوره تاريخي آنچه را که بتوان نقاشي ناميد در ديوارنگاري هاي اشکاني و ساساني مي توان ديد. با ورود اسلام به ايران، اين کشور تا مدت ها به دست امويان و عباسيان اداره شد؛ و از آن پس، با روي کار آمدن سلسله هاي ايراني سامانيان ، غزنويان، و آل بويه استقلال از دست رفته ايرانيان تا حدودي به آنها بازگشت.
از اين پس، زمينه براي احياي هنر و فرهنگ ايراني فراهم شد و هنر ايراني در خدمت اسلام درآمد. عمده آثار به دست آمده در اين دوران شامل مصورسازي کتب است و کمتر شامل نقاشي ديواري کاخ هاست.
همچنين عنوان مي شود که مسلمين در حين ترجمه آثار يوناني و بيزانسي تصاوير اين کتب را نيز کپي برداري کرده اند.

مکاتب

به منظور درک و توضيح بهتر تأثير و تأثرات نگارگري ايراني آن را دوره هاي مختلف حکومتي سلسله هاي ايراني يا پايتخت هاي همين حکومت ها، همچون مکتب سلجوقي، عباسي، شيراز، تبريز يا براي مثال، هرات دسته بندي مي کنند.
نکته: بايد توجه داشت که هم پوشاني ها در تاريخ هايي که در پس اين بخش خواهد آمد، با توجه به پراکندگي حکومت ها و پايتخت هاي ايشان در قلمروي و هنر ايراني ونه قلمروي سياسي آن قابل توجيه است.

مکتب بغداد

آن را مکتب عباسي نيز ناميده اند و برخلاف مکاتب ديگر مکاتب نگارگي آن را نمي توان مکتبي ايراني ناميد چرا که از يک سو تحت تأثير هنر بيزانس و از سويي ديگر در استيلاي هنر ايراني (ساساني) است. از اين روي اين مکتب را مکتب بين المللي نيز گفته اند.

پيشينه

با روي کار آمدن عباسيان (133-656ه. ق)، بغداد به عنوان اولين مرکز مصورسازي کتب در دنياي اسلام مطرح شد و با مصورسازي کتبي که بيشتر جنبه علمي و فني و کمتر جنبه ادبي داشتند کار خود را پي گرفت.

فرم شناسي

نگاره هاي اين مکتب ساده و زيباست. البسه از پرداخت قابل توجهي به خصوص در چين و شکن جامه ها برخودار است و همچنين استفاده از نقوش اناري، بال هاي فرشته گون و شيوه هاي بازنمايي حيوانات وام گرفته شده ازهنر ساساني است و در اين نگاره ها شاخه و برگي به نشانه طبيعت به چشم مي خورد.
از خصوصيات ديگر اين نگاره ها مي توان به پس زمينه هاي ساده که يا بدون رنگ رها شده يا به طور اجمالي رنگ آميزي شده اند گويي که نگاره ها در فضا رهايند، رنگ ها در نگاره اصلي اندک هستند ولي با هماهنگي اي چشم نواز به کار رفته اند، اشاره کرد.

کتب مکتب بغداد

- الادويه المفرده (در زمينه مواد طبي).
- معرقه الحيل الهندسيه(715 ه. ق).
- في معرفه الخيال الهندسيه (هندسه و رياضيات).
- خواص عقاقير.
- کليله و دمنه (مصور شده به سال 1200م/ترجمه نصرالله منشي از سانسکريت به عربي و عبدالله مقفع روزبه ترجمه فارسي).
- مقامات حريري (مصور شده به سال 1237م/نوشته يحيي بن واسطي همداني).
- البيطره (مصور شده به سال 605ه. ق/در زمينه دامپزشکي).

مکتب سلجوقي

از قرن چهارم(ه. ق)سبکي در نگارگري ايران ظهور مي يابد که آن را سبک سلجوقي مي نامند. اين سبک اولين مکتب ايراني در زمينه نگارگري است. در اين دوره دوباره تصويرسازي کتاب ارژنگ ماني رونق مي يابد.

فرم شناسي

از منظر ديداري (بصري) در اين مکتب همچنان ترکيب بندي هاي ساده همچون مکتب عباسي حفظ شده ولي تأثيراتي که از نقاشي عهد ساساني (و پيش از اسلام) و سلايق شرق دور(چين) بر اين مکتب حاکم شده وجه عمده تمايز آن با مکتب عباسي است.
در بسياري از پيکره ها هاله اي دورسر وجود دارد که به دليل جدا کردن پيکره از پس زمينه استفاده شده، سرها بزرگ تر از بدن هستند و بر بازوها عموماً بازوبندي به چشم مي خورد.

کتب مکتب سلجوقي

- ورقه و گلشاه (اين کتاب شامل 70 صفحه نگاره است و تنها کتابي است که مشخصاً مربوط به مکتب سلجوقي است- قرن پنجم).
- سمک عيار.
- الاغاني(در زمينه موسيقي و تأليف ابوالفرج اصفهاني).
- مفيد الخاص(ذکرياي رازي).
- خواص الاشجار(ذکرياي رازي).
- شاهنامه توپقاپوسراي (اشاره به نام موزه اي در ترکيه).
- شاهنامه کاما (محفوظ در مؤسسه شرق شناسي کاما در روسيه).

سفال هاي منقوش مکتب سلجوقي

به علت تحريم استفاده از فلزات گرانبها در دوره اسلامي، ساخت ظروف سفالي رونق يافت. نقش هاي سفال ها عمدتاً ويژگي هاي نگاره هاي اين عهد را بازتاب مي دهند و در مورد خطوط از خط کوفي بر سفالينه ها سود برده اند.

مکتب تبريز

يکي از مکاتب نگارگري ايران به نام «مکتب تبريز» در شهر تبريز، در دوره ايلخانان، جلايريان، ترکمانان، قراقوينلو و آق قوينلو و صفويان شکل گرفت.
منبع مقاله :
سيد اخلاقي؛ پريسا، (1389)، دانشنامه کوچک صنايع دستي ايران، تهران: قصيده، چاپ دوم



 

 

نسخه چاپی