چکیده

کویت یکی از کوچک‌ترین کشورهای عضو اتحادیه عرب بوده که به دلیل حضور و نفوذ احزاب و گروه‌های سیاسی مختلف در آن یکی از تأثیرگذارترین کشورهای حوزه خلیج فارس محسوب می‌شود. از جمله مهم‌ترین گروه‌های سیاسی ساکن در کویت شیعیان هستند که به دلیل فعالیت های گسترده و حضور فعالانه در سطح جامعه و با پیگیری های مستمر در زمینه مطالبات سیاسی از سطح حقوق مطلوبی در جامعه کویت برخوردار گشته و به رسمیت نیز شناخته شده‌اند. در واقع احزاب شیعی ساکن در کویت نقش به سزایی در به حرکت درآوردن چرخه سیاسی کشور ایفا می‌کنند به گونه‌ای که گروه‌های شیعی تا کنون توانسته اند در تحولات نقش مهمی را ایفا کنند. باید در نظر داشت اهدافی که جامعه شیعی کویت به دنبال آن بوده به گونه‌ای بود که موجب تشکیل احزاب و گروه‌های سیاسی مختلف در این کشور گردیده است و در واقع این اهداف بستر ساز شکل گیری احزاب شیعی در سطحی وسیع در جامعه سنی مذهب کویت شده است
در این مقاله به بررسی وضعیت احزاب شیعی در کویت با روش توصیفی – تحلیلی بر اساس منابع کتابخانه‌ای پرداخته خواهد شد.

واژگان کلیدی:

کویت، شیعیان، احزاب، تحول

مقدمه

کویت کشوری است که عمده احزاب فعال در آن، نگرشی مذهبی و دینی دارند اما در مابقی کشورهای عرب منطقه؛ احزاب سیاسی فعالیت چندانی نداشته و در بسیاری از مواقع به شدت سرکوب شده‌اند. با این حال تمامی شواهد دال بر این است که رشد آگاهی اسلامی غیرسیاسی از سوی دولت مورد تشویق قرار گرفته است. استفاده از اصطلاحات و موضوعات اسلامی در سخنان مقامات دولتی و نخبگان سیاسی، اقتصادی، تکنوکرات و روشنفکر افزایش یافته و دولت کویت به دلیل نگرانی از اتحاد پارلمانی میان شیعیان و سنیان کویت، همواره کوشیده است تا رهبران شیعی را متقاعد سازد تا مدافع منافع فرقه‌ای شیعیان باشند و مسائل را در چارچوب امور مورد علاقه شیعیان بسنجند. علیرغم این که از زمان جنگ خلیج فارس، رژیم کویت موقعیت قبایل محافظه کار سنی را تقویت می‌کرد تا در برابر سنیان لیبرال و شیعیان بایستند با این حال در مواردی نیز حاکمان کویت تلاش زیادی را در همگرایی شیعیان و دولت مبذول داشته‌اند. به همین دلیل تعدادی از نخبگان شیعه به مجلس کویت راه پیدا کرده و نمایندگی خود را در مجلس حفظ کردند و به گونه‌ای قابل ملاحظه حضورشان در دولت کویت ادامه یافت.

تاریخچه حضور شیعیان در کویت

با مهاجرت قبیله بنی عتوب از صحرای نجد به سرزمین کویت، در حدود سال 1716 میلادی بنای تشکیل این شیخ نشین گذاشته شد. بر اساس شواهد تاریخی گروهی از شیعیان کشورهای هم‌جوار، مصادف با این تاریخ به قصد صید ماهی و مروارید به سواحل کویت آمده و در آن سکنی گزیده‌اند و لذا تاریخ ورود شیعیان به کویت همزمان با تأسیس این شیخ نشین است. شیعیان از بدو تشکیل شیخ نشین کویت در فعالیت‌های سیاسی و اقتصادی این کشور نقش بارز داشته و در تهاجماتی که از سوی کشورهای عرب هم‌جوار صورت می‌گرفته همپای سایر شهروندان از حاکمیت و تمامیت کویت به طور موثر دفاع نموده‌اند (سیفی، 1386: 71). طبق آمار جمعیتی سال 2000 میلادی 55% از کل جمعیت و بافت کویت را جمعیت مهاجر تشکیل می‌دهند. جامعه شیعیان کویت شامل چهار گروه عمده بود: سلاله عرفی ساکنان اولیه بحرین؛ مهاجرینی که از حصه واقع در عربستان شرقی به آنجا آمده بودند؛ عرب های شیعه که در ابتدا از عربستان به ایران مهاجرت کرده و دوباره برگشته بودند؛ و بزرگ‌ترین گروه ایرانی‌هایی که در خود ایران ریشه داشتند. گروه اخیر به زبان فارسی صحبت می‌کردند و پیوندهای تجاری و خانوادگی‌شان را با ایران حفظ کرده بودند. یکی از افراد برجسته خانواده‌های کویتی ایرانی شیعه، یوسف بهبهانی بود که در دهه 1930 به حمل اجساد ایرانیان به عراق، از طریق کویت برای دفن در جوار عتبات عالیات اشتغال داشت (کریستال، 1377: 69). حسن رفتار و سلوک شیعیان و وفاداری آنان به حاکمیت قانونی کشور، آن‌ها را از جایگاه ویژه‌ای نزد حکام و امرای کویت برخوردار نمود و در پاره‌ای از موارد حکمرانان کویت اغلب در امور مهم کشور آن‌ها را طرف مشورت خود قرار می‌دادند. این ویژگی‌های شیعیان کویتی، آن‌ها را از موقعیت ممتازی برخوردار نموده به طوری که در طول سالیان طولانی این اقلیت مذهبی توانسته هویت خود را حفظ کند و با گسترش حضور خود در صحنه سیاسی- اجتماعی کویت، به عنوان یک اقلیت شاخص در جامعه این کشور مورد احترام همگان قرار دارد (سیفی، 1386: 71) نکته مهمی که باید مورد توجه قرا گیرد این است که نگرش ملی خصمانه به ایرانیان غیر عرب نقش برجسته در بی میلی شیعیان به شرکت در فعالیت های سیاسی مانند گروه‌های مخالف داشت، هم چنین در اتخاذ مواضع خصمانه آن ها در حرکت ملی گرایی که در آن زمان یکی از مهم‌ترین جنبش ها به شمار می‌رفت نقش داشت «جنبش ملی گرای عرب کویت» در خیابان ها تجمع کردند با این ادعا که کنفرانس مشترکی با شرکت استعمار انگلیسی، دولت کویت و ایران با هدف محو کردن هویت عربی برگزار می‌شود. مبارزه جنبش مخالف حضور بریتانیا با مبارزات مشابه مرتبط شد، شاید برای این که بتواند بخش عمده فعالیت سیاسی خودش را به کار بگیرد و آن فعالیت همان ضدیت با حضور ایرانی با همه ابزار و در تمام سطوح بود. این جنبش جامعه ایرانی در حال افزایش برای اعراب و عربیت را باید در موارد زیر خطرناک دانست: 1- افزایش خارجیان در کویت و دیگر کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس یک نیروی فشار مضاعف بر ساکنان عربی آن‌هاست 2- استخدام برخی عناصر خارجی برای مقابله با نیروهای خواهان پیشرفت عرب که امتیازات استعمارگران را در منطقه تهدید می‌کنند 3- رهایی از دهان های گرسنه‌ای که برای رژیم سابق شاهنشاهی خطرناک محسوب می‌شوند 4- محقق شدن رویای امپراتوری بزرگ ایرانی در منطقه خلیج فارس (المدیرس، 1999: 21 – 20)

احزاب و گروه‌های شیعی کویت

روند تاریخی کویت به گونه‌ای بوده که در تاریخ 30 دسامبر سال 1961 اولین مجلس مؤسسان کویت بعد از استقلال کویت از انگلستان در ژوئن 1961 تشکیل شد و قانون انتخابات حق رای و نامزدی در انتخابات را برای همه کویتیان بدون توجه به وابستگی فرقه‌ای در نظر گرفت؛ و شیعیان در مجلس مؤسسان دو نماینده از بیست نماینده مجلس را به خود اختصاص دادند. وظیفه اصلی این مجلس تدوین قانون اساسی برای کشور بود که به قانون اساسی سال 1962 معروف است. توده شیعیان در مجلس، توده سیاسی به خصوصی را تشکیل ندادند، هم چنین جزء مخالفین سیاسی داخل مجلس نبودند، بلکه بخش مهمی از مجموعه سیاسی دوستدار حکومت بودند. این مجموعه دوستان حکومت و اکثریت اعضاء مجلس شامل نمایندگان بادیه و نمایندگان شیعه بودند که دولت در تصویب قوانین و طرح‌هایی که با مخالفت شدید توده ملی‌گرایان عرب مواجه می‌شد به آن ها اتکای زیادی داشت (المدیرس، 1999: 19) در سطح جامعه کویت گرایش های سیاسی مختلفی وجود دارد که هر یک به مناسبت های مختلف اقدام به برگزاری نشست های آزاد جهت بحث و بررسی مسائل روز در ابعاد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی می‌کنند (موسوی، 1385: 37).در سال های اخیر، همگرایی های گروه‌های شیعی داخل کویت بیشتر از واگرایی های آنان بوده است و از ویژگی های مهم شیعیان کویتی تأثیرپذیری قوی آنان از فضاهای شیعی کشورهای همسایه کویت است. جریان های شیعی کویت را می‌توان امتداد جریان های شیعی ایران، عراق و عربستان و گاه لبنان دانست (کویت، 1390: 35 – 34) از جمله مهم‌ترین جریانات و احزاب کویت که در ذیل بدانها پرداخته می‌شود:

ائتلاف ملی اسلامی

در سایه فضای سیاسی پس از اشغال نظامی عراق علیه کویت «ائتلاف ملی اسلامی» به وجود آمد که مانند یک چارچوب سیاسی نیروهای سیاسی، اجتماعی، و دینی شیعه را با وجود اختلاف گرایش های سیاسی آن ها در صفوف خود جای داد. «ائتلاف ملی اسلامی» انجمن فرهنگی اسلامی، شخصیت های مستقل شیعه و نمایندگان مساجد شیعه کویت را درون خود پذیرفت از مهم‌ترین شروط پیوستن به این ائتلاف، التزام داشتن تنها به خود ائتلاف و اندیشه‌های خاص آن و نه گروهی که از نظر سیاسی به آن وابسته است، عضوی که به ائتلاف ملی اسلامی ملحق می‌شود لزومأ باید وابستگی خود به حزب الله کویت یا انجمن فرهنگی اجتماعی را ابراز کند بلکه تنها عقاید خاص ائتلاف را ابراز کند و این برای اطمینان از عدم پراکندگی تلاش ها و الحاق آن به چارچوب ملی بدون هرگونه پسوند خارجی است (المدیرس، 1999: 40).

اتحاد ملی اسلامی

در سال 1998 و به جای ائتلاف ملی اسلامی به وجود آمد که پس از سال 1990 تشکیل شده بود اما بعداً دچار مشکلاتی شد که منجر به تقسیم آن به چندین گروه و سازمان شد. این سازمان معتقد به نظریه ولایت فقیه می‌باشد و از برخی جنبه‌ها به عنوان شاخه سیاسی حزب الله کویت شناخته می‌شود (ناصر، 2011: 220) اتحاد ملی اسلامی در انتخابات سال 2003 شرکت نمود و به سختی شکست خورد و هیچ کدام از کاندیداهای آن نتوانستند موفق شوند. اتحاد اسلامی با گروه‌های شیعه‌ای که به میانه روی مشهور بودند وارد چالش شد. عبدالمحسن جمال یکی از مهم‌ترین رهبران اتحاد به شمار می‌آید و تاکید می‌کند با وجود عدم موفقیت کاندیداهای اتحاد، هنوز اتحاد نقش مهمی در عرصه سیاست ایفا می‌کند. شیخ حسن المعتوق یکی دیگر از رهبران اتحاد ملی بود ه است (المدریس، 1386: 88).

تجمع طرفداران عدالت

تجمع طرفداران عدالت در سال 1998 و به عنوان شاخه‌ای از ائتلاف ملی اسلامی شکل گرفت، و از مهم‌ترین اهداف آن مقاومت در برابر ظلم و گسترش عدالت می‌باشد، اما این سازمان مدت زیادی پابرجا نماند (ناصر، 2011: 221).

جنبش طرفداران آزادی

جنبش طرفداران آزادی در سال 1999 تاسیس شد و یکی از گروه‌های شیعی به شمار می‌آید که در عرصه سیاست فعالیت کردند. عبدالعزیز طاهر (وکیل) دبیر کل جنبش، دکتر محمد الفیلی، مهندس عبدالحسین السلطان، دکتر حسن الموسوی و مهندس صالح السلیمی از مهم‌ترین پایه گذاران این جنبش بودند. این جنبش خود را با شعار «جنبش با اندیشه و هدف و رهبری ملی کویتی که از حق دفاع می‌کند و در برابر ظلم می‌ایستد» معرفی نمود (المدریس، 1386: 90). این جنبش حول تعدادی از ایده‌ها و اهداف تمرکزیافته بود که مهم‌ترین آن عبارت بود از: فراهم کردن منافع عمومی برای مردم کویت، مقابله با ظلم، ایجاد عدالت اجتماعی، برطرف کردن ظلم از طریق ایجاد دموکراسی، تمسک به ارزش‌ها در قوانین اسلامی، پایبندی به قانون اساسی، وبیان درد و رنج مظلومان کشور، اما فعالیت این سازمان مدت طولانی ادامه پیدا نکرد و از صحنه سیاسی کنار رفت (ناصر، 2011: 221).

هیئت خادمان مهدی

هیئت خادمان مهدی در سال 2000 م. تاسیس شد و اهداف و اصولش مبتنی بود بر؛ تقوای الهی در بالاترین حد آن، ولایت مطلق اهل بیت، ترک دنیا و لذت های آن به شکل کامل، اعتقاد به پروژه تمدن شیرازی، تمسک به روحیه شجاعت و دلاوری، تلاش برای بدست آوردن موقعیت جهانی پیشرو و ممتاز در زمینه‌های مختلف از سوی شیعیان، و هدایت فرقه‌های مختلف بشری به نور ایمان اهل بیت. اما هیئت به دلیل ماهیت فرقه‌ای آن به مشکلات بسیاری دچار شد، و حمله بنیان گذار آن یاسر حبیب به برخی از صحابه و برخی از همسران پیامبر موجب صدور حکم زندان به مدت 10 سال برای او شد، اما او به انگلستان فرار کرد که دولت انگلیس به او پناهندگی سیاسی داد و این هیئت همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد (ناصر، 2011: 221). لازم به ذکر است یاسر الحبیب در انگلستان حسینیه‌ای تاسیس کرده و به مناسبت ایام سوگواری محرم و شهادت حضرت زهرا (س) قمه زنی و زنجیر زنی می‌کنند.

جماعت دار الزهراء

این گروه از تاجران بزرگ شیعه که میانه رو هستند تشکیل شد و از درون سازمان ائتلاف ملی اسلامی شکل گرفت. سید حجی کاظم و عبدالوهاب الوزان و دکتر یوسف زلزله از مهم‌ترین پایه گذاران این گروه هستند. این گروه در انتخابات مجلس سال 2003 شرکت کرد و دکتر یوسف زلزله توانست بر سید عدنان عبدالصمد کاندیدای «اتحاد ملی اسلامی» پیروز شود. این گروه در انتخابات مجلس یازدهم شرکت کرد اما نتوانست در این انتخابات پیروز شود (المدریس، 1386: 92).

جمعیت دانشمندان مسلمان شیعه کویت

جمعیت دانشمندان مسلمان شیعه کویت در 7 ژوئیه 2001 تاسیس شد و از شاخص‌ترین بنیان گذاران آن محمد باقر مهری و شیخ احمد یعقوب؛ سخنگوی رسمی تجمع بودند (ناصر، 2011: 222). تجمع به مذهب امام جعفر صادق گرایش دارد و پرچم دفاع از آن را بالا می‌برد (المدریس، 1386: 92). مهم‌ترین اهداف جمعیت شامل این موارد می‌شود: ایجاد اعتماد و انسجام در رابطه جامعه کویتی با نظام اسلامی، آموزش جامعه و مشارکت در تأسیس و حمایت از پروژه‌های شیعیان به شکل خاص و پروژه‌های اسلامی به طور عام در داخل کویت، توسعه فعالیت سیاسی به منظور دست یابی به ثبات سیاسی در کویت، پررنگ کردن نقش جامعه شیعه جعفری به منظور مشارکت در توسعه تمدن اسلامی، تلاش برای رفع عدم تعادل در جامعه که به دلیل فقدان هویت شیعه کویتی، بی بند و باری اخلاقی و فساد اجتماعی، و افراط گرایی مذهبی ایجاد شده بود. این جمعیت از ایفای نقش شیعیان در سازمان ها و دستگاه‌های دولتی و در رأس آن وزارت حمایت کردند (ناصر، 2011: 222)

گروه‌های خیریه اسلامی

گروه‌های خیریه اسلامی این گروه‌ها که هر کدام به یکی از جریانات سیاسی-مذهبی جامعه وابسته‌اند، بیشتر در امر جمع آوری کمک‌های مردمی و ارسال آن‌ها به کشور ها و مؤسسات نیازمند اشتغال دارند. در ارائه کمک‌ها اغلب خط سیاسی گروه خود را تبلیغ می‌کنند. مهم‌ترین گروه‌های فعال در این زمینه عبارتند از: سندیکای معلمین وابسته به جمعیت اصلاح اجتماعی، گروه خیریه شیخ عبدالله نوری (مستقل)، اتحاد ملی دانشجویان، کمیته صندوق کمک به بیماران وابسته به سندیکای پزشکان، گروه خوشه‌های صلح (زنان) کمیته زنان جمعیت اصلاح اجتماعی، کمیته چراغ‌های هدایت، کمیته‌های کار اجتماعی، کمیته‌های دعوت و ارشاد وابسته به شیعیان (سیفی، 1386: 151).

تجمع عدالت و صلح

این تجمع در دسامبر 2004 پایه گذاری شد. عبدالحسین سلطان که دبیر کل تجمع است، بارزترین چهره این تجمع می‌باشد. از علل پیدایش این تجمع بازنگری در معادله سیاسی شیعیان بود. یکی از امتیازات این تجمع وجود زنان در آن می‌باشد که در پایه گذاری آن سهیم بودند. فهیمه العید و سهیله الجادی از آن شمارند. این تجمع از مرجعیت سید شیرازی پیروی می‌کند (المدریس، 1386: 101)

جمعیت اصلاح اجتماعی (المسلمین)

سازمان اخوان مسلمین در سال 1927 در مصر تأسیس گردید. اهداف کلی این سازمان به اصالت اسلامی و تکیه بر کتاب و سنت رسول اکرم (ص) به عنوان دو منبع اصلی در قانون گزاری جوامع اسلامی بود. طرفداران این سازمان در کویت در سال 1952 جمعیت ارشاد را بنا نهادند. در سال 1963 با تغییر نام خود به جمعیت اصلاح اجتماعی دوران تازه‌ای از فعالیت را آغاز نمودند. ارگان رسمی آن‌ها مجله هفتگی المجتمع است که در سال 1970 از سوی دولت، اجازه رسمی انتشار گرفته است. بین اخوان کویت و اخوان مصر همکاری نزدیکی وجود دارد که بخشی از آن علنی و بخشی نیز به صورت محرمانه صورت می‌گیرد (سیفی، 1386: 150).

گروه شیعیان

یکی دیگر از مهم‌ترین احزاب سیاسی موجود در کویت گروه شیعیان می‌باشند و در مقایسه با شیعیان دیگر مناطق – به جز لبنان – در مسائل کشوری خود مشارکت فعال و پررنگی دارند. این امر به دلیل نظام سیاسی و اجتماعی نسبتاً باز کویت است. البته نباید از نظر دور داشت که تجربه تلخ اشغال کویت در سال 1990 به وسیله عراق؛ موجب تقویت حس شهروندی در میان گروه‌های مختلف کویت گردید (فولر و فرانکه، 1384: 346 - 345)

جمعیت فرهنگی اجتماعی شیعیان

جمعیت الثقافیه الاجتماعیه (شیعیان) در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، شیعیان پیرو امام که در فعالیت‌های سیاسی، از سوی دولت تحت فشار بودند، اقدام به تشکیل انجمن فرهنگی- اجتماعی تحت عنوان فوق نمودند که در قالب آن به جذب جوانان و فعالیت‌های عقیدتی سیاسی مبادرت می‌شد. تحرکات این گروه در فاصله سال‌های 1364 تا 1366 به اوج خود رسید. در سال 1366 با دستگیری گروهی از شیعیان وابسته به این گروه، شورای اداری آن منحل شد و دولت گروه جدیدی را که وابسته به دولت بودند به عنوان اعضا شورا تعیین کرد و عملاً این انجمن تعطیل گردید (سیفی، 1386: 150)

گروه دار التوحید

گروه «دارالتوحید» گروهی متشکل از روشنفکران جامعه کویت است که با جوامع شیعه مذهب ایران و عراق دارای پیوندهایی است (خبرگزاری فارس، 29 آبان 1392). گروه دار التوحید جنبشی قدیمی و فعال شامل گروهی روشنفکر از کویت است که کاملاً حامی سیاست جمهوری اسلامی ایران می‌باشند (سایت حوزه، شماره 398. بهمن 1387) و به نوعی به ایران گرایش دارد (دکمجیان، 1377: 289).

حزب الدعوه

از دیگر احزاب فعال در کویت حزب الدعوه است که به ارتباط با ایران متهم است (حیدری، 1383: 11) و بعد از یک بمب گذاری در سال 1983 بسیاری از اعضای آن دستگیر شده و تحت فشار دولت کویت هستند (سایت حوزه، شماره 398. بهمن 1387)

حزب الله کویت

حزب الله کویت بعد از انقلاب اسلامی ایران و با تأثیر پذیری از اندیشه‌های انقلاب اسلامی به وسیله گروهی از جوانان شیعه کویتی وابسته به جریان شیعه انقلابی تاسیس شد، به ویژه این که اعضای آن در شهر قم آموزش دیدند و این حزب دعوت به برگزاری همه پرسی عمومی در کشور کرد تا مردم کویت حکومتی را که می‌خواهند انتخاب کنند و از توزیع حوزه‌های انتخاباتی که بر مشارکت شیعیان در فعالیت های سیاسی تأثیر می‌گذاشت انتقاد کرد. اما حزب متحمل ضربات سنگینی از سوی دستگاه امنیتی کویت شد و همچنین در سال 1996 م. دچار شکاف و چنددستگی گردید که منجر به ظهور چندین جریان داخلی در حزب شد (ناصر، 2011: 216) در واقع حزب الله کویت بخش جدایی ناپذیر جنبش اسلامی جهانی به رهبری آیت الله خامنه‌ای می‌باشد که خواستار اجرای همه پرسی عمومی است تا مردم کویت خود در باره نظام حکومتی که می‌خواهند انتخاب کنند تصمیم بگیرند و این که کویت باید نظام جمهوری آزاد و مستقل باشد. حزب الله کویت معتقد است که حکومت کویت اصرار دارد که شیعیان را از طریق محروم کردن آنان از مشارکت برای تصمیم گیری سیاسی و عهده دار شدن پست های وزارت در انزوا نگه دارد. علاوه بر آن حزب الله کویت از شیوه توزیع حوزه‌های انتخاباتی، محرومیت شیعیان از صاحب امتیازی روزنامه‌ها و مجلات، ممنوعیت دعوت از قاریان و علمای شیعه به کویت و عدم نام‌گذاری تأسیسات عمومی چون خیابان ها و مدارس به اسم ائمه، علماء و شخصیت های شیعه، انتقاد کرد زیرا حزب الله کویت معتقد است که این سیاست های فرقه‌ای حکومت، در نهایت موجب تبدیل شدن کویت به لبنان دوم می‌گردد. منابع حزب الله با توجه به آمارهای خودش برآورد می‌کند که حزب الله 21 شهید و 527 زندانی از زمان تاسیس این حزب تا زمان اشغال کویت به وسیله عراق در تاریخ دوم آگوست 1990 داده است. تغیر به وجود آمده در انقلاب اسلامی ایران به شکل مستقیم بر اوضاع سیاسی کویت تأثیر گذاشت (المدیرس، 1999: 33 – 31) امروزه برخی معتقدند در کویت یک شبکه سری از حزب الله لبنان وجود دارد که پیوند نزدیکی با ایران دارد. اما باید دانست که عنوان «حزب الله» به جز درباره حزب الله لبنان معنای روشنی در جهان عرب ندارد و لزوماً بر وجود یک سازمان یا ارتباط با ایران دلالت نمی‌کند. احتمالاً دلیل استفاده از این واژه برای شیعیان کویت؛ تلاش‌هایی است که در سال 1980 برای سازماندهی شیعیان کویت در شکل یک جنبش رسمی حزب الله صورت گرفته باشد. با این حال هیچ دلیلی بر موفقیت این تلاش وجود ندارد زیرا شرایط اجتماعی ویژه‌ای که موجب به وجود آمدن حزب الله لبنان شد در کویت وجود نداشت. دلیل متهم بودن شیعیان کویت به گرایش به حزب الله؛ مسافرت اسلام‌گرایان برجسته شیعی و نیز دو عضو شیعه از پارلمان کویت، به ایران و ارتباط با مراکز مذهبی و سیاسی ایران بوده است. با این حال هیچ نشانه‌ای مبنی بر این که رهبران شیعی کویت از تشکیلات سیاسی ایران دستورالعمل دریافت می‌کنند و مورد حمایت مقامات رسمی ایران هستند، وجود ندارد. (فولر و فرانکه، 1384: 323) در تحلیل این مطلب باید گفت روابطی که برخی از اعضای شیعه پارلمان کویت با ایران برقرار می‌کنند موجب گردیده است این ظن قوت بگیرد که اعضای شیعه پارلمان کویت از تشکیلات سیاسی ایران دستورالعمل دریافت می‌کنند و تصور غالب این است که آنچه در کویت تحت عنوان تحول نامیده می‌شود در واقع طرح اولیه آن ابتدا در ایران ریخته می‌شود و سپس به اعضای پارلمان کویت دیکته می‌شود در حالی که باید اذعان کرد روابطی که شیعیان کویت با ایران برقرار می‌کنند روابطی بر مبنای سیاست های دیکته شده نظام جمهوری اسلامی ایران نیست بلکه روابطی است بر بنیاد سیاست های متقابل؛ نه صرفاً بر مبنای روابطی یک سویه.

ائتلاف مجموعه‌ی دیوانی «الشباب»

ائتلاف مجموعه‌ی دیوانی «الشباب» مجموعه از برخی از پیشگامان فرهیخته‌ی هم‌وطنان شیعه به وجود آمد که در میان آنان اعضای مجلس کنونی، سید عدنان عبدالصمد و باقر اسد و حسن عبدالحسین و محمد عبدالهادی جمال و علی الموسی و عبدالمجید الاستاد و ابراهیم الیوسف و موسی معرفی و محمد نصیر و عبدالعزیز طاهر و حسین الیوسف و جواد المزیدی و مصطفی غلوم و دیگران بودند. هدف از این ائتلاف تغییر وضع موجود گروه در کشور از طریق تمرکز بر افزایش نمایندگان گروه در تشکیلات پارلمانی با صرف نظر از معیارهای کفایت یا مهارت یا توجه بود چندان که فعالان مجموعه‌ی دیوانی به جمله‌ی زیر استناد می‌کردند: «باید در جهت فرستادن بیشترین تعداد ممکن ابناء گروه تلاش کنیم هر چند سیاهی لشکر باشند» استناد به اعتقادی مبنی بر اینکه تایید هر نامزدی خارج از کنترل مجموعه‌ی تجار تقلیدی، به مثابه‌ی شکافی در نظام شیعه بوده و در نتیجه احتمال سقوط نامزدهای طائفه افزایش خواهد یافت و همچنین به مثابه عدم توجه به دست یابی شیعه به بیشترین تعداد ممکن نمایندگی در مجلس با صرف نظر از ماهیت به شمار می‌آمد. که این امر به علت رویارویی احساسات ظلم و استبداد و ضعیف پنداری ناشی از جو فرقه‌ای بود که کشور در آن زمان از آن عبور می‌کرد. (الخالدی، 1999: 104).

انجمن فرهنگی اجتماعی

انجمن فرهنگی اجتماعی در سال 1963 شکل گرفت و اولین حضور علنی سازمان های شیعه بود که از جهت گیری های باز امیر کویت در آن زمان استفاده می‌کرد (فتحی، 2006: 187). و با وجود این که انجمن با نام انجمن خیریه غیردولتی ثبت شده بود اما شبیه یک سازمان سیاسی بود چرا که شیعیان آن را به عنوان واسطه‌ای برای فعالیت های سیاسی غیرعلنی خود قرار داده بودند به طوری که انجمن سرپوشی برای کارهای حزب دعوت و و فعالیت های آن بود و به همین خاطر بر اعضای حزب «خط انجمن فرهنگ» اطلاق می‌شد اما در سطح عمومی و علنی فعالیت انجمن محدود به خواسته‌های آن مبنی بر ایجاد مساجد و حسینیه‌های بیشتر برای شیعیان شد و در هیچ فعالیت سیاسی شرکت نکرد. اما بعد از انقلاب اسلامی ایران شروع به فعالیت سیاسی به شکل علنی کرد و در دهه 80 میلادی بعض از اعضای انجمن به دست داشتن در خشونت‌هایی که در کشور روی داد متهم شدن و در سال 1989 حکومت انجمن را تعطیل کرد (ناصر، 2011: 211 – 210).

جنبش رسالیین پیشتاز

در سال 1968 به وسیله آیت الله سید محمد شیرازی در کربلا به عنوان تجمع نیروهای دینی شیعی در عربستان، بحرین، عراق، عمان و کویت؛ در کربلا تاسیس شد. این جنبش در تلاش بود تا در تحقق اهداف انقلابی خود، نظام های کنونی منطقه را به نظام های اصول گرا بر اساس نمونه اسلامی در ایران تبدیل کند. شیخ حسن الصفار یکی از رهبران جنبش می‌گوید: «برپایی جمهوری اسلامی در قسمت محدودی از جهان اسلام (ایران) خواسته‌های مؤمنین را برآورده نمی‌سازد و هدف های مقدسشان را محقق نمی‌سازد هدف نهایی برپایی حکومت هزار میلیون مسلمان است. جمهوری اسلامی را باید تنها آغاز راه به شمار آورد که شروع راه اسلامی است (المدریس، 1386: 71).

انجمن شنبه

انجمن شنبه عبارت بود از سازمان غیررسمی که علماء شیعه را در برمی گرفت و هدفش متحد کردن علماء، رسیدگی به مشکلات جامعه شیعه و حمایت از نامزدهای شیعه در انتخابات همگانی بود (ناصر، 2011: 211). «انجمن شنبه» پس از دیدارهایی که سید موسی صدر رئیس آن زمان مجلس اعلای شیعه در لبنان در آغاز دهه هفتاد و تا سال 1975 از کویت داشت تشکیل شد. او از علمای شیعه در کویت مانند سید محمد بحر العلوم و سید جعفر قزوینی خواست که مجلس اعلای شیعه را بر اساس الگوی لبنانی آن تاسیس نمایند تا بتواند به امور شیعیان در کویت رسیدگی کند. اما حکومت کویت این مسئله را نپذیرفت. پس از آن علمای شیعه اقدام به برگزاری جلسه‌هایی غیر رسمی نمودند که به «مجلس شنبه» معروف شدند و سخنرانان شیعه در این مجالس که در دیوانیه سید حسین قحطان در منطقه الشعب برگزار می‌شد، شرکت می‌کردند (المدریس، 1386: 77).

جماعت شیرازی

جماعت شیرازی این جماعت به تبرک از اسم بنیان گزار آن سید محمد شیرازی، «جماعت شیرازی» نام گرفت که پس از تبعید از عراق به کویت در دهه هفتاد میلادی فعالیت خودش را شروع کرد. شیرازی به عنوان پدر معنوی سازمان کار اسلامی در عراق به شمار می‌رود. جریان شیرازی یک جریان عاطفی به شمار می‌رود و اکثر مقلدان آن از اعضای مؤسس انجمن فرهنگی اجتماعی هستند که پس از انقلاب اسلامی ایران از انجمن بیرون آمدند و به جماعت شیرازی پیوستند. جماعت شیرازی از شیوه فعالیت های فرهنگی و مذهبی برای جذب جوانان شیعه به صفوف خود استفاده کردند که در این امر موفق شدند. اختلافات میان جماعت شیرازی و جریان انجمن فرهنگی اجتماعی به عرصه دانشگاهی کویت وارد شد. با این حال باید دانست جماعت شیرازی نتوانست شیعیان کویت را تحت کنترل خود در بیاورد و این امر بنا به دلایل زیر بود: 1- تمرکز جماعت شیرازی بر اختلافات خودشان با جماعت انجمن فرهنگی اجتماعی که این مسئله منجر به دودستگی و اختلاف و تبادل اتهامات میان دو گروه شد 2- پراکندگی شیعیان در مناطق مختلف به دلیل توسعه آبادانی و شهرنشینی، به ویژه در منطقه بنیدالقار که بیشتر ساکنان آن از شیعیان پیرو جماعت شیرازی بودند 3- اختلافاتی که میان آن ها و جماعت سید خوئی در باره مسئله اعلمیت، اجتهاد و وحدت مرجعیت دینی به وجود آمد 4- اخراج بنیان گزار جماعت سید محمد شیرازی از کویت در اوائل دهه هشتاد هنگامی که مقامات امنیتی بعد از ترور برادرش حسن شیرازی در لبنان از وی خواستند کویت را ترک کند. (المدیرس، 1999: 18 – 15)
موانع فعالیت احزاب گروه‌های شیعی در کویت
به دلیل ساختار نسبی دموکراتیک جامعه کویت، شیعیان با سازماندهی فعالیت های سیاسی خود و تشکیل احزاب در ساختار سیاسی کشور نقش آفرینی می‌کنند (متقی زاده، 1384: 193) علیرغم این که شیعیان کویتی مشارکت فعالی در جامعه دارند اما مشکلی که امروزه شیعیان کویت با آن مواجه هستند انتخاب میان حفظ هویت جمعی شیعی خود و جذب در نظام سیاسی و اجتماعی موجود می‌باشد. در این میان شیعیان کویتی گرایش شدیدی به یک نظام شایسته سالار دارند. (فولر و فرانکه، 1384: 346).نمایندگان توده جنبش ملی‌گرایان عرب مجلس به کویتیان ایرانی‌الاصل به شدت حمله کرده و خواستار تشکیل کمیته تحقیق از پرونده‌های کسانی که ملیت کویتی دارند شدند، هم چنین پیشنهاد کردند که تنها به کسانی که ملیت عربی دارند تابعیت کویتی داده شود و از کویتیان ایرانی تبار سلب تابعیت بشود و نمایندگان جنبش ملی گرا خواستار آن شدند که تنها ملاک و معیار اعطای تابعیت کویتی زبان عربی باشد. جنبش ملی کویت به شکل منفی تحت تأثیر مواضع اتخاذ شده جنبش کویتیان ایرانی تبار قرار گرفت بر این اساس که آن ها مهاجم هستند و اختلاف تاریخی میان اعراب و ایرانیان وجود دارد. بی شک این مواضع به نفع حکومت تمام شد که توانست از شیعیان و مواضع اتخاذ شده آن‌ها بر ضد جنبش ملی کویت استفاده کند. (المدیرس، 1999: 22 -21). اما علیرغم تمام موانع موجود بر سر راه شیعیان، نمایندگان شیعه با تمام وجود به فعالیت های پارلمانی مشغول اند و مجلس ملی محل مناسبی بوده برای ایجاد پیوند میان منتخبان در موضوعات عینی مختلف، بدون توجه به اختلافات ایدئولوژیک بالقوه آن ها؛ لذا جمعیت شیعی کویت برای برقراری تعادل بین امور سعی در: 1- کاستن از تردیدهای نهان حکومت و سنیان درباره وفاداری آنان، 2- به دست آوردن رضایت خاطر خاندان الصباح و 3- بهبود روابط خود با سنیان را دارد. خانواده‌های ثروتمند عجم علاوه بر در دست داشتن تجارت عمده کویت؛ با نشان دادن وفاداری به خاندان حاکم موجب رضایت خاطر رژیم کویت شده‌اند. در جریان بحث درباره اتخاذ شریعت اسلامی به منزله قانون اساسی کویت، اسلام‌گرایان شیعه با اسلام‌گرایان میانه رو سنی متحد شدند؛ هر چند در خصوص حق رای زنان که مورد قبول شیعیان است با سنیان اختلاف نظر داشتند. اسلام‌گرایان شیعه و سنی هر دو به طرح جداسازی زن و مرد در تحصیلات دانشگاهی رای مثبت دادند هرچند این طرح به تصویب نرسید (فولر و فرانکه، 1384: 326).
در واقع از نخستین سال های 1980 به بعد شیعیان بلند مرتبه از مقام های اصلی نظامی و انتظامی کنار نهاده می‌شدند. دیگر شیعیان هم به دستیابی بر مقام های غیر حساس محدود می‌شدند. در 1986 م. به دنبال انحلال شورا، سمت عیسی المزیدی، تنها وزیر شیعی، از وزارت ارتباطات به وزارت کشور برای خدمات اجتماعی تغییر یافت. دولت شروع به اخراج تعدادی از شیعیان کویت کرد. شیعیان از نظارت های امنیتی شدید در محلات شیعه نشین و سهمیه بندی رو به کاهش تعداد دانشجویان شیعه در دانشگاه کویت و از میان رفتن فرصت های شغلی در بخش های خصوصی و عمومی و افزایش محدودیت در زندگی دینی و اجتماعی خود گله‌مند بودند. این گلایه‌ها احساس جدایی سیاسی را در میان شیعیان تقویت می‌کرد. به زودی حتی خانواده‌های معتبر شیعه هم در مخالفت شیعیان سهیم دانسته شدند. اخراج ها پیوندهای شیعیان ایران و کویت را مستحکم تر می‌کرد. بسیاری از شیعیان اخراجی و تبعیدی کویت در مشهد سکونت داده شدند. با بسته شدن شورا و بالا گرفتن مخالفت ها، دولت شروع به جست و جو برای یافتن متحدانی در بیرون کشور کرد. دولت پشتیبانی مالی خود را از عراق در برابر ایران اعلام کرد و این پشتیبانی را در 1984 م. با مشارکت عربستان سعودی با اختصاص دادن درآمدهای نفتی منطقه بی طرف به عراق آغاز کرد. (جیل، 1378: 165).
عواملی مانع مشارکت شیعیان در حکومت کویت می‌شود از جمله: 1- علیرغم این که سنی های اخوانی مایل اند تشیع نیز به عنوان شرطی برای اعمال شریعت پذیرفته شود اما سلفی ها با این امر مخالف اند و در واقع ناخواسته موجبات تقویت لیبرال ها؛ اعم از شیعه و سنی و نیز حکومت کویت را برای ممانعت از هرگونه تغییر در قانون اساسی فراهم می‌آورند 2- نگرش حکومت مسئله دیگری است که می‌تواند مانع مشارکت شیعیان شود. رژیم کویت انسجام اجتماعی شیعیان را تهدیدی برای منافعش تلقی می‌کند خصوصاً این که دیگر نمی‌تواند به جامعه شیعی به مثابه یک هم پیمان دل ببندد. اما این نگرانی بی مورد بود زیرا نگرش شیعیان مانند نگرش سنیان متنوع است. در صورتی که حکومت کویت شیعیان را برای مشارکت در جامعه تشویق و ترغیب کند؛ قطعاً وفاداری آنان نسبت به حکومت بیشتر خواهد شد (فولر و فرانکه، 1384: 339). در بررسی وضعیت شیعیان کویت تا قبل از سال 2003 و شیوه برخورد آن ها و برخورد حکومت با آن ها می‌شود به دو نتیجه دست یافت: 1- آن است که شیعیان کویت در مقایسه با همتایان خود در کشورهای مجاور به خصوص عربستان سعودی و بحرین به حقوق اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و مذهبی خود دست یافتند که این امر موجب ادغام آن‌ها در جامعه کویت بدون مشکلات زیاد شد و از افزایش شدت فرقه گرایی میان آن ها و اهل سنت کاست، دوره‌هایی که شیعیان در آن دچار مشکل شدند دورهای گذرا و کوتاه در تاریخ کویت است. اما ماهیت کلی و ویژگی غالب همان تلفیق و ادغام شدن آن ها در زندگی عمومی است که این مسئله از یک طرف به فضای باز سیاسی کویت مربوط است و از طرف دیگر به شیوه مدیریت کثرت گرایی جامعه مرتبط است. 2- آن است که دولت کویت همیشه سعی کرده شیعیان کویت را در اطراف خودش جذب کند، و علی رغم آثار و نتایجی که انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 بر رابطه شیعیان کویت با حکومت داشته است، و مهم‌ترین آن شکل گیری جریان مخالف شیعی بوده است اما به طور کلی جریان مخالف شیعه در بسیاری از موارد به ویژه در مقایسه با جریان مخالف سنی نزدیک به حکومت بوده و از آن حمایت کرده است (ناصر، 2011: 223).

نتیجه

کویت از جمله کشورهای امیر نشین حاشیه‌ی خلیج فارس است که بعد از استقلال با تکیه بر قانون اساسی توانست ساختاری نسبتاً دمکراتیک را در این کشور به وجود آورد لذا کویت را می‌توان متفاوت‌ترین کشور در بین کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس دانست زیرا تنها کشور عربی حاشیه خلیج فارس است که نسبتاً ساختار دموکراتیک دارد و تلاش می‌کند از این مجرا اختلافات سیاسی درون خود را حل کند. از بین گروه‌های ساکن در کویت، شیعیان با وجود اینکه در اقلیت هستند در تحولات کویت حضور و نقش فعالی دارند و با تاسیس احزابی در زمینه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کویت نقشی فعال و تعیین کننده دارند و از این طریق بستری مناسب برای افزایش فعالیت های شیعیان فراهم نموده‌اند.

پي‌نوشت‌ها:

* دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه اصفهان
** کارشناس ارشد شیعه شناسی دانشگاه اصفهان
*** کارشناسی ارشد مطالعات آسیای مرکزی و قفقازدانشگاه تهران

منابع مأخذ
جیل، کریستال (1378): نفت و سیاست در خلیج فارس؛ حکومتگران و بازرگانان در کویت و قطر، ترجمه ناهید سلامی شاپور جور کش، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛ بنیاد مستضعفان و جانبازان
حیدری، علی حسن (1383): «شیعیان در کویت»، روزنامه صبح صادق، ش 152
الخالدی، سامی ناصر (1999): الاحزاب الاسلامیه السیاسیه فی الکویت (الشیعه – الاخوان – السلف)، الکویت، الناشر دار النبا للنشر و التوزیع
خبرگزاری فارس، 29 آبان 1392
دکمجیان، هرایر (1377): اسلام در انقلاب جنبش های اسلامی معاصر، ترجمه حمید احمدی، تهران، سازمان انتشارات کیهان، چاپ سوم.
سایت حوزه. بهمن 1387، شماره 398
سیفی، حسن (1386): آشنایی با کشور کویت، تهران، انتشارات مرکز آموزشی و پژوهشی شهید سپهبد صیاد شیرازی
فتحی، ممدوح انیس (2006): الامن القومی الایرانی: مصادر التهدید و آلیات المواجهه، ابوظبی، بی نا
فولر، گراهام و فرانکه، رند رحیم (1384): شیعیان عرب مسلمانان فراموش شده، ترجمه خدیجه تبریزی، قم، انتشارات شیعه شناسی، چاپ اول
کریستال، جیل (1377): نفت و سیاست در خلیج فارس؛ حکومتگران و بازرگانان در کویت و قطر، ترجمه ناهید اسلامی و شاپور جورکش، چاپ اول، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
کویت، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه (1390): تهران، انتشارات وزارت امور خارجه
متقی زاده، زینب (1384): جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس، قم، موسسه شیعه شناسی
المدریس، فلاح (1386) جنبش ها و گروه‌های سیاسی – دینی کویت، تهران، وزارت امور خارجه
المدریس، فلاح عبدالله (1999): الحرکه الشیعیه فی الکویت، الکویت، دارقرطاس للنشر
موسوی، سید جعفر (1385): سیمای کویت امروز با نگاهی به روابط دو جانبه با جمهوری اسلامی ایران، کویت، سفارت جمهوری اسلامی ایران در کویت
ناصر، شحاته محمد (2011): سیاسات النظم الحاکمه فی البحرین و الکویت و السعودیه فی التعامل مع مطالب الشیعیه (2003 – 2008)، بیروت، مرکز دراسات الواحده العربیه