نويسنده: نصرالله آقاجاني*

حوزه ي كهن علوم اسلامي شيعه، علي رغم تنگنا ها و فشار هاي حاكمان جائر، انحطاط شرايط اجتماعي و تحجر جاهلان، شاهد جرياني خلاق، نوانديش و انتقادي در درون خود بود؛ جرياني كه از بستر فرهنگ و انديشه ي خودي سر برآورد و در برابر استبداد و خودكامگي ايستاد. اين جريان، ريشه هاي خود را از روح تعاليم ديني و مكتب اهل بيت (ع) اخذ كرد و با نگاه به شرايط اجتماعي و اقتضائات آن، حركتي اصلاحي و نوانديشانه را شروع نمود كه هنوز به حركت بالنده ي خود ادامه مي دهد. اين نهضت علمي و اجتماعي، شباهتي به جريان هاي روشنفكرانه ندارد. روشنفكري، واژه اي غير بومي است كه بيانگر مدل يا مدل هاي است كه تجربه ي تاريخ آن مملو از خطرها و آفات است؛ از اين رو اطلاق آن بر جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي بسيار تأمل انگيز است.
نوشتار حاضر در صدد است با نگاهي جامعه شناختي، به بازشناسي ويژگي ها و شاخص هاي جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي بپردازد. تقليد گريزي، حقيقت طلبي و واقع گرايي، توجه به مقتضيات زمان و مكان و بهره گيري از روش هاي مختلف معرفتي، بخشي از اصول روشي آن است.
واژه هاي كليدي: نوانديشي، جريان اصلاحي، نوانديشي حوزوي، اصلاح حوزوي.

مقدمه

حوزه ي علميه به عنوان مهم ترين بخش هاي نهادي در عرصه ي آموزش، تعليم و تربيت و فرهنگ سازي، قدمتي تاريخي داشته و از گذشته هاي بسيار دور و دراز نقش خود را در حوزه هاي گوناگوني ايفا نموده است. آموزش علوم از مكتب خانه تا حوزه هاي بزرگ علمي توسط عالمان ديني صورت مي گرفت و تا قبل از آن كه طوفان سكولار، قداست ها و ارزش ها را از محيط علم و دانش بر باد دهد، همه ي عالمان و انديشمندان در جهان اسلام، نخست دين شناس بودند، سپس طبيب، منجم، فيزيك دان، رياضي دان، فيلسوف و ... بنابراين، حوزه ي علميه كه به مركزيت شخصيت هاي فقهي و فلسفي و علمي بزرگ در نواحي مختلفي پديد مي آمد، نقش هاي گوناگون علمي، اجتماعي، فرهنگي و سياسي را تاكنون انجام داده است. سعي و تلاش انديشمندان اسلامي، ميراث گرانقدري را رقم زد كه همچنان بنيان حركت هاي فقهي، معرفتي و اجتماعي محسوب مي شود؛ به طوري كه در برابر امواج تجدد و مدرنيته، يگانه جبهه اي است كه مي تواند هويت و كيان اسلامي جوامع مسلمان را صيانت نمايد. اين ميراث كه به محوريت قرآن كريم، سنت و روايات پيامبر و معصومين (ع) شكل گرفته است، از پويايي و كارآمدي لازم در مواجهه با نياز هاي عصري برخوردار بوده، خود، راهگشاي نوانديشي، خلاقيت و اصلاح وضعيت موجود مي باشد. به رغم مخالفاني که به بهانه ي نوانديشي يا روشنفكري، ميراث اسلامي را در زندان تاريخي و جغرافيايي خاص محصور مي کنند يا متحجراني که از مواجهه با مسائل و نياز هاي عصري مي ترسند و شعف علمي و فقدان خلاقيت خود را تنها با تمسك به ظاهر ادبيات قدما ترميم مي نمايند و نيز علي رغم متهتكاني كه ارزش ها و ملاك هاي غربيان را به داوري درباره ي ميراث اسلامي مي نشانند و نام آن را بازسازي انديشه ي ديني مي گذارند، بايد گفت كه ميراث گرانبهاي اسلامي، مايه ها و روش هاي نوسازي و نوانديشي را در درون و ماهيت خود دارا مي باشد و اين صاحب نظران و مجتهدانند كه بايد با شيوه ي اجتهادي به نوانديشي و پاسخ گويي به نياز هاي عصري بپردازند.
جريان اصلاحي، جرياني دو سويه است: هم نگاه به متون ميراث براي باز آفريني و توليد به تناسب اقتضائات روز دارد و هم نظر به متن واقعيت خارجي و اجتماعي. نوانديشي حوزوي معطوف به اصلاح بوده بازسازي هستي و هويت اجتماعي را بر اساس باور ها، ارزش ها و هنجار هاي جامعه ي اسلامي و آرماني دنبال مي كند.
علي رغم تعابير و تفاسير مختلفي كه از ضرورت نوانديشي حوزوي و رويكرد اصلاحي حوزه وجود دارد، حقيقتي تاريخي را در عمر بيش از هزار ساله ي حوزه ي علميه ي شيعه و به خصوص در سده ي اخير شاهد هستيم. هر گاه انديشه ي حوزوي با توقف و ايستايي مواجه مي شد و نقل و شرح اقوال سلف صالح، تنها رويكرد يا رويكرد مسلط آن دوره محسوب مي گشت، نوانديشاني ظهور مي كردند و با تأمل بيشتر در نصوص ديني و نوآوري خود، منشأ تحول در حوزه هاي مربوط مي شدند. به تعبير برخي از انديشمندان شرايط اجتماعي، نياز هاي جامعه، بينش فقيهان، حوادث واقعه و موضوعات مستحدثه سبب نوساناتي در حركت انديشه ي اجتهادي بوده است كه گاه به دست آورد پيشينيان بسنده مي كرد، زماني هم به ظواهر مباني و عناصر استنباطي، گاه با رويكرد اخباري همراه بود و زماني با اجتهادات اصولي در پي كشف ملاكات احكام و ويژگي هاي موضوعات و دقت هاي عقلي در نصوص و روايات. (1)
ايستايي و پويايي انديشه ي حوزوي، خود معلول عوامل متعددي است كه مهم ترين آن ها به شرايط اجتماعي بيرون و درون علمي حوزوي، ظرفيت بي كران نصوص ديني (كتاب و سنت) در پاسخ گويي به نياز ها و توانمندي هاي علمي انديشمندان و مجتهدان حوزوي بر مي گردد. بررسي علمي و دقيق سهم تأثير گذار هر يك از عوامل فوق در پويايي و شكوفايي انديشه ي حوزوي، كاري بس مهم و ارزشمند است، ولي عرصه ي گسترده ي فوق، هيچ گاه در مجال اندك يك تحقيق نمي گنجد. به ناچار موضوع پويايي و نوانديشي حوزوي را به بعد خاصي از قلمرو اجتماعي، يعني «جريان اصلاحي» محدود ساخته، زمينه هاي ظهور اين نوانديشي را از منظر جامعه شناختي و با تأكيد بر سده ي اخير مورد بررسي قرار مي دهيم. بديهي است جريان اصلاحي هم ناظر به سازمان حوزه است و هم ناظر به نهاد ها و ساختار هاي اجتماعي و تغييراتي كه در فرهنگ پديد مي آيد.
سوالات اساسي بدين شرح است: جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي چه ويژگي هايي دارد؟ چه انديشه هاي نويني را عرضه داشته است؟ نياز ها و زمينه هاي اجتماعي پيدايش اين رويكرد چيست؟
بازشناسي جريان هاي اصلاحي و نوانديشي حوزوي و ويژگي هاي شخصيت هايي كه چنين جريان هايي را خلق كرده اند، همچنين شاخص هاي آن جهت ترسيم ساختار شايسته در حوزه ي علميه، يكي از مهمترين اقداماتي است كه مي تواند جريان فوق را تثبيت نموده، راه را از بي راهه ها تميز دهد. در سده ي اخير، شاهد چه جريان هاي اصلاحي و نوانديشي حوزوي بوده ايم؟

پيشينه ي تاريخي جريان اصلاحي و نوانديشي ديني

بازشناسي گسترده ي اين جريان ها خارج از ظرفيت اين تحقيق است، اما به اجمال مي توان به پيشينه ي تاريخي آن پرداخت. جنبش تنباكو، يكي از مهمترين جريان هاي انقلابي و اصلاحي زعماي حوزوي است. ميرزا حسن شيرازي، زعيم آن، از منظري روشن بينانه، نگاه عميق خود را در بيرون از حوزه، به سرنوشت ملتي انداخت كه با فتواي تاريخي خويش، تحولي اجتماعي و پشتوانه اي تاريخي براي نهضت ايشان فراهم ساخت. با تأمل در اقدامات اجتماعي و نمادين بزرگي كه مرحوم شيرازي بزرگ در زندگي اجتماعي و سياسي خود داشته اند، (2) خصوصيات مهم زير را مي توان براي آن بر شمرد:
- به رخ كشيدن هيبت راستين عالمان و مجتهدان ديني در مقابل هيبت دروغين پادشاهان و حكام مستبد؛
- پرهيز از آتش فتنه هاي مذهبي بين شيعه و سني؛
- شكستن هيمنه ي بيگانگان و اجانب و رد وساطت آن ها در اصلاح اوضاع داخلي مسلمين؛
- استناد صريح به مباني و اصول ديني در جريان اصلاح اجتماعي، اصولي از قبيل مخالفت با مداخله ي بيگانگان و اتباع خارجي در امور مملكت و پرهيز از دوستي با ايشان، حفظ استقلال دولت اسلامي و هشدار از آن چه كه باعث اخلال نظام و پريشاني امور رعيت است. (3)
ويژگي هاي فوق، تنها بخشي از مميزات جامعي است كه تمام جريان هاي اصلاحي و نوانديشي حوزوي در سده ي اخير دارا بوده اند. مرحوم شهيد فضل الله نوري در تبيين نظري و عملي نظريه ي استاد خود مرحوم شيرازي بر چنين اصولي اصرار داشته و در نهضت مشروطه بر آن پافشاري مي كرد. يكي از اصول مهمي كه شيخ فضل الله و استادش شيرازي بزرگ بر اساس آن فقه و انديشه ي ديني را پويا و زنده نگه مي داشتند، ابزاري تلقي كردن قدرت و سلطنت براي اجراي احكام اسلامي است. اين نگاه در قبض و بسط تعامل ايشان با حكومت، بسيار تأثير گذار بود، همان طوري كه ساحت وجودي و انديشه ي فقهي - معرفتي فقيه، متأثر از آن بوده، حوزه ي وجودي او را از مسائل نظري محض به محيط عيني اجتماعي گسترش مي دهد. شيخ فضل الله نوري سلطنت را قوه اي براي اجراي احكام اسلامي مي دانست كه در‌ آن سلطان و رعيت، نسبت به قوانين يكسانند. فقيهي كه صريحاً به سلطان مملكت اعلام مي دارد «ما دعا گويان اوامر ملوكانه تا حدي حاضريم كه مخالف با مذهب ما نباشد، ولي چيزي كه مخالف مذهب باشد تا جان در بدن داريم نخواهيم گذاشت اجرا شود»، (4) آيا اين جريان همان جريان مبارك و مستمري نيست كه از شيرازي بزرگ و سيد جمال الدين اسد آبادي در سده ي اخير آغاز شد و به دست توانمند امام خميني (ره) به ثمر نشست. بر خلاف جريان روشنفكري بيمار در اين كشور - كه به بهانه ي مبارزه با استبداد از بيگانگان استمداد مي كرد و غالباً خود ابزار استبداد مي شد - جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي در دو جبهه ي مختلف، همزمان به مبارزه براي اجرا و انفاذ احكام اسلامي دانست و فلسفه ي ديگري براي آن قائل نشد. چنين رويكردي، شايسته ترين دغدغه هاي سياسي و اجتماعي را براي فقيهان نوانديش حوزوي فراهم كرده، حركت اصلاحي جامعه را در كانون توجهات ايشان قرار داد.
بعد از مرجعيت مرحوم شيخ انصاري، جمعي از فاضل ترين شاگردان او جمع شدند تا مرجع شايسته را تعيين نمايند. وقتي پيشنهاد مرجعيت را به مرحوم شيرازي بزرگ دادند و با مخالفت او رو به ور شدند، آيت الله حسن نجم آبادي كه از فقها و شاگردان مبرز شيخ انصاري بود، خطاب به شيرازي گفت: امروز مرجعيت مردم نيازمند مردي جامع، عاقل، سياستمدار و داناي به مصالح زمان و خود ساخته دارد و اين فرد غير از شما كسي نيست. (5) با توجه به اوضاع سياسي جهان اسلام و ايران در آن عصر، ملاك هاي فوق، بسيار جالب توجه و نشان دهنده ي پويايي و اصلاح گري جريان اصيل حوزوي مي باشد.
همچنين در هنگام تعيين مرجع بعد از ميرزاي شيرازي، به مرحوم آيت الله فشاركي مراجعه مي شود و او ضمن رد اين دعوت مي گويد: مرجعيت غير از فهم ديني و توانمندي علمي، نيازمند مسائل ديگري است كه آشنايي مسائل سياسي و زمان شناسي يكي از آن هاست و من اين قدرت را در نزد خود سراغ ندارم و شما را به ميرزا محمد تقي شيرازي (ميرزاي دوم) ارجاع مي دهم. (6) اين سلامت نفس و توجه به ضرورت وجود توانمندي هاي سياسي و زمان شناسي، رويكرد با ارزشي بود كه پي آمد هاي اجتماعي، سياسي و حوزوي فراواني را به همراه داشت.
موضوع قابل توجه، اين است كه جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي به تناسب تاريخ و اقتضائات زماني، عكس العمل هاي ويژه اي داشته است. تا پيش از مشروطه - كه هنوز فرهنگ و افكار دنياي غرب به دنياي اسلام وارد نشده بود، بلكه تنها تهاجم استعماري سياسي خود را دنبال مي كرد - مبارزه با استعمار، مقابله با استبداد، دفاع از شريعت اسلام وحقوق محرومان، توجه به عقب ماندگي فكري جامعه و اهدافي از اين قبيل در رأس برنامه هاي جريان اصلاحي حوزه قرار داشت و بديهي است تأمين اهداف دامنه كاركرد حوزه ي علميه و علما را گسترش مي داد و به طور طبيعي قلمرو نوانديشي حوزوي عمدتاً در حوزه ي سياسي و اجتماعي رقم مي خورد.
دومين جريان مهم، جريان مشروطه است كه حوزه و علماي بزرگ آن نقش بي بديلي را در شكل گيري آن داشته اند. شاگردان ميرزاي شيرازي، اين بار مقوله هاي سياسي و اجتماعي او را به صورتي جدي در فضاي آن روز دنبال كردند. شيخ فضل الله نوري از يك سو و آخوند خراساني و علامه نائيني و ديگران از طرف ديگر به دنبال هدفي واحد، رويكرد تازه اي در فضاي انديشه ي ديني و حوزوي پديد آوردند. از نامه هاي آخوند خراساني و شيخ فضل الله نوري معلوم مي شود اصولي مانند حفظ اسلام و شريعت، اجراي عدالت، منع از منكرات، حفظ مصالح مسلمين، پيشرفت و اعتلاي جامعه اسلامي و اجتناب از دخالت بيگانگان در امور كشور همچنان محوريت خود را در اين جريان اصلاحي حفظ نموده است. (7)
شيخ فضل الله نوري، آخوند خراساني و نائيني را بايد از جمله شخصيت هاي بزرگ احياگر در جريان مشروطه محسوب كرد كه انگيزه و اهداف مشتركي، آن ها را در اين جريان، وارد كرد؛ هر چند تيزبيني برخي و اختلاف در رويه ها، نتيجه ي واحدي را پديد نياورد. نكته ي حائز اهميت، اين است كه جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي در اين دوره نسبت به زمان شيرازي از گسترش بيشتري برخوردار شد؛ چرا كه مفاهيم دنياي مدرن به تدريج در جامعه ي اسلامي نفوذ كرد و در پي آن به نظريه پردازي و پاسخ گويي در برابر مفاهيم جديد، احساس نياز شديدي مي شد. در اين مقطع تاريخي، انواع رساله ها و مكتوبات سياسي، فرهنگي و اجتماعي از منظر ديني توسط علما به رشته ي تحرير درآمد. در نوانديشي حوزوي عصر مشروطه كه آغاز رويارويي جدي دو انديشه ي اسلامي و غربي بود، يكي از مهمترين ويژگي هايش كه بسياري از روشنفكران از آن غفلت كرده يا خود را به تغافل زده اند، ملاحظه برخي از مفاهيم جديد از قبيل دموكراسي، مشروطه، مجلس شورا و امثال آن به عنوان صورتي براي ماده و محتواي ديني و ميراث اسلامي بود. براي مثال، عالمان نجف در پاسخ به تلگراف عالمان تبريز در تاريخ 29 ذي الحجه سال 1324 مي نويسد: « تأسيس مجلس شوراي ملي كه مايه ي رفع ظلم و ترويج احكام شرعيه و حفظ بيضه اسلام صيانت شوكت مذهب جعفري است ... اهم تكاليف است. بر همه ي مسلمين، موافقت آن واجب و مخالفت با آن غير جايز است». (8) از اين رو اگر دموكراسي و مجلس به تعارض با ميراث، منجر مي شد، آن را نفي مي كردند‌. آيت الله شيخ عبدالله مازندراني از علماي نجف و از طرفداران مشروطه در تلگرافي به مجلس آن زمان اظهار مي دارد كه: امروز استبداد فردي به استبداد فردي به استبداد مركبه تبديل شده است. و يا ميرزا جهانگير خان قشقايي، فيلسوف صدرايي اصفهان مي گويد: «ذات اين مشروطه، استبداد است». (9)
اگر جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي عصر مشروطه را نخواهيم تنها در حوزه ي سياسي خلاصه كنيم، در عرصه ي فرهنگي و معرفتي هم شاهد تحولي در رويكرد ها و نوآوري هاي حوزوي خواهيم بود. اين مهم، بخصوص در حوزه ي نجف اشرف در مجلات و رسائل حوزويان، بسيار برجسته است. موضوعات جالبي از قبيل علل انحطاط و اعتلاي جوامع، توجه به نگاه تاريخي و فلسفه ي تاريخ، غرب شناسي، نقد مرعوبيت در برابر غرب، طرح مباحثي جامعه شناختي در هستي و ويژگي هاي جامعه، قانون مندي هاي اجتماعي، ضرورت بيداري اسلامي و ده ها موضوع ديگر نشان از گسترش انديشه ي ديني و نوانديشي حوزوي در عصر مشروطيت دارد. (10)
اسلام همچون چشمه ي جوشان و بيكران و به دنبال فرصت هايي براي سيراب كردن جان هاي تشنه، با رفع موانع اجتماعي، توانمندي هاي خود را به تناسب تلاش انديشمندان مسلمان نشان مي دهد؛ از اين ور منبع تمامي جريان هاي اصلاحي حوزه، چيزي جز آموزه هاي اسلام نيست. تجربه ي گران سنگ نهضت ميرزاي شيرازي و به دنبال آن عصر مشروطه، ثمره ي خودباوري و توانمندي نوانديشان حوزوي را در استمرار حركت اصلاحي جامعه نشان داد. علي رغم نفوذ اجانب استعماري در مشروطه و انحراف آن از مسيري كه روحانيت شيعه ترسيم كرده بود و نيز علي رغم جريان اسلام ستيزي عصر رضا خان و فرزندش كه در قالب روحانيت ستيزي و جدايي دين از سياست دنبال مي شد. در اين فضاي خفقان و استبدادي، مدرس و كاشاني دو نماد جريان اصلاحي، واحدي هستند كه حلقه ي اتصال نهضت ميرزاي شيرازي را به انقلاب اسلامي امام خميني (ره) فراهم نمودند. درايت و كياست آيت الله حائري، مؤسس حوزه ي علميه در حفظ سازمان نوبنياد حوزه ي علميه ي قم و تربيت مرزبانان بزرگي براي حفظ ميراث اسلامي توانست ريشه هاي اساسي حركت هاي اصلاحي را غرس نمايد. وقتي آيت الله محمد تقي شيرازي در اواخر عمر از ايشان خواست تا به عراق بازگردد، در جواب نامه ي او نوشت: ايران رو به تباهي و فساد مي رود و بايد در ايران براي مبارزه با فساد حوزه اي به وجود آيد. (11)
شخصيت هاي اصلاحي بزرگي چون آيت الله مدرس، آيت الله حاج آقا نور الله اصفهاني، آيت الله شيخ محمد تقي بافقي و ديگران با همان مباني نظري، استمرار بخش جريان اصلاحي اي هستند كه مرحوم حائري آن را دنبال مي كرد و اين حلقات تكميل كننده مجموعه ي واحدي مي باشند. حفظ عقايد و شريعت اسلام، بسط عدالت و رفع ظلم، سه هدف عمده ي جريان اصلاحي حوزوي در همه ي مقاطع تاريخي خويش بوده است و تمام تلاش ها در اين چارچوب معنا مي يابد. كدامين جريان روشنفكري با چنين ويژگي ها و چنين قدمت و اصالتي پيدا مي شود كه همزمان بر پايه ي مباني ديني و در كنار مردم، تلاش و مقاومتي چند صد ساله را در احياي دين، بسط عدالت و رفع ظلم از خود نشان داده باشد؟! حقيقت آن است كه روشنفكران و محققان ما كمتر به نظريه پردازي و مدل سازي جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي پرداخته اند. از اين رو كمبود يا فقدان چنين تحليل هايي سبب شده است تا بسياري از نوانديشان و روشنفكران گمان كنند تاريخ تحولات مدرنيته در غرب، نقطه ي عطفي در جريان هاي اصلاحي و نوانديشي معاصر ما بوده و چه بسا همان مدل ها كه غالباً تاريك و بي پايه است، دست به جريان سازي اصلاحي و اجتماعي بزنند.
در زمان آيت الله بروجردي هر چند فشار گستاخانه رضا خاني عليه روحانيت و حوزه، قدري كاهش يافته بود، اما تهاجم به دين از سوي حكومت پسر او و جريان ها و شخصيت هاي غربگرا بسيار گسترش يافت. بازسازي سازمان روحانيت و ايجاد رويكرد هاي جديدي در نشر معارف اسلامي و مقابله با تهاجمات ضد ديني، در اولويت كار مرحوم بروجردي قرار گرفت. آيت الله بروجردي سدي در برابر انقلاب سفيد شاه بود. او در مقابل فرستادگان شاه جهت كسب موافقت ايشان و اين كه دخالت در اين امور در شأن او نيست، فرمودند: «به شاه بگوييد كاري نكنيد كه عصايم را بردارم و عمامه ام را بر سر بگذارم و تاج و تختت را ويران كنم». خود شاه در مقدمه ي كتاب انقلاب سفيد، مي نويسد: «ما مي خواستيم اين انقلاب و اصلاحات را قبلاً شروع كنيم، ولي يك مقام غير مسئول، مانع راه ما بود، اين مانع برداشته شد و اينك آن را اجرا مي سازيم». مقصود او مرحوم آيت الله بروجردي بود كه بعد از رحلت ايشان، شاه در اجراي لوايح ششگانه ي خود بسيار پافشاري كرد. (12) آيا اين قدرت مرجعيت كمتر فتواي ميرزاي شيرازي در تحولات سياسي و اجتماعي اين كشور تأثير داشت؟!
تحولات كمي و كيفي حوزه ي علمي، بازسازي و سازمان دهي آن، افزايش رويكرد
فلسفي، سياسي و اجتماعي، راه اندازي مجلات و نشريات در مقابله با دگرانديشان، تلاش با رويكرد اسلام حكومتي فدائيان اسلام، مبارزه با كمونيسم و ماركسيسم، جريان ضد استعماري آيت الله كاشاني، بيداري در برابر مسئله ي فلسطين، اتحاد دنياي اسلام و پرهيز از تفرقه در برابر تهديدات مشترك، همگي مؤلفه هاي نسبتاً جديد و مورد اهتمام روحانيت در زمان مرحوم بروجردي مي باشند. (13) سرمايه هاي نوين فوق مي توانند ويژگي ساختاري و سازماني حوزه ي علميه را در تطوري جديد قرار دهند و چنين هم شد.
بعد از رحلت آيت الله بروجردي - كه همانند آيت الله حائري در تقويت حوزه ي علميه و تربيت فقها و انديشمندان بزرگ و نيز تبليغ و ترويج فرهنگ اسلامي، سرآمده بود و بالاترين اقتدار اجتماعي و ديني را به دست آورده بود - بزرگترين جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي را بايد در نهضت امام خميني (ره) جست و جو كرد.
شاه كه بعد از رحلت آيت الله بروجردي، مهم ترين مانع انقلاب سفيد خود را منتفي مي ديد، عزم خود را در تحقق اهداف استبدادي و سكولاري خويش جزم نمود. زمان شناسي امام و مسئوليت پذيري او كه دو عنصر مهم جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي است، عكس العمل شايسته ي او را به دنبال آورد. تحرك انقلابي امام كل حوزه و جامعه را در شعاع وجودي خود قرار داد. فرياد ها و اعتراضات رساي امام بود كه به گوش جامعه روشنفكران با گرايش ديني، علما و حوزه ها رسيد و آن ها را به بيداري فرا خواند.
برخي در تحليل هاي غلط و نادرستي گمان مي كنند كه جامعه خود در آن زمان انقلابي بود و اين امام نبود كه جامعه را انقلابي كرد، بلكه شرايط انقلابي جامعه آن را به سوي پذيرش رهبري انقلابي سوق داد. هدف اين تحليل در درجه ي نخست، حذف جايگاه رفيع رهبري امام در تبيين انقلاب اسلامي است. نويسنده ي كتاب «دين و سياست در انديشه ي سياسي معاصر» ضمن تصريح اين هدف، تلاش مي كند جرياني به نام «روشنگري ديني» را عامل اصلي تلاش و تحرك روحانيت در عرصه ي سياسي و اجتماعي معرفي كند. (14) در حالي كه مراجعه به تاريخ سياسي - اجتماعي روحانيت كه بخشي از‌ آن در اين تحقيق مورد توجه قرار گرفت، نشان مي دهد كه روحانيت و جريان اصلاحي و نو انديشي حوزه نه تنها در هيچ برهه اي بر خلاف پندار هاي نويسنده ي مذكور دچار چند دهه سرگرداني و عدم مداخله ي جدي در سياست نبود، بلكه مهم ترين دغدغه هاي آن ها وضعيت موجود جامعه و اتخاذ عكس العمل مقتضي بود كه با تعدد رويكرد ها اين جريان همپوشاني لازم را به دست آورد و البته هيچ گاه منكر ضعف ها و گاه فرصت سوزي ها نيستيم.
اولين كتاب روشن بينانه و محققانه اي كه بعد از رحلت آيت الله بروجردي با نگاهي اصلاحي و نوانديشانه مسئله ي حوزه و مرجعيت و اقتضائات نوين را بررسي كرد، كتاب «بحثي درباره ي مرجعيت و روحانيت» بود كه به قلم انديشمندان بزرگي چون علامه طباطبايي، مطهري، بهشتي، طالقاني و عده اي ديگر نوشته شد. اين كتاب به تعبيري كه در مقدمه ي آن وجود دارد، موج عظيمي را پديد آورد و نمونه اي از روشن بيني حوزوي را به نمايش گذاشت. (15) تبيين عقلي مسئله ي اجتهاد و تقليد، ضرورت تخصصي شدن فقه و تقسيم كار در ابواب مختلف آن (كه به تعبير شهيد مطهري در اين كتاب از صد سال پيش به اين طرف ضرورتش احساس شد و مرحوم شيخ عبدالكريم حائري هم اين پيشنهاد را داده بود)، ولايت و زعامت مسلمين در عصر غيبت كه توسط علامه طباطبايي تبيين شد و مباحثي از اين دست، حكايت از عمق توجه نوانديشي حوزه به بازنگري در خود و كارآمدي آن به اقتضاي زمان دارد. اين جريان با محوريت عده اي از بزرگان حوزه و شاگردان امام و علامه طباطبايي گسترش پيدا كرد.
امام خميني (ره) كه تجارب خوبي از جريان هاي اصلاحي روحانيت در عصر مشروطه و زمان رضا خان كسب كرده بود، خود از پيشگامان اصلاح سازمان حوزه بوده (16) و با تشكيل حلقه ي درسي قوي، آموزه ي ولايت فقيه را زنده كرد. درس هاي حوزوي به طور عام و درس هاي امام بخصوص يكي از مهم ترين زمينه هاي اجتماعي جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي است. تبيين ايده ي ولايت فقيه و تربيت شاگردان برجسته اي كه هر كدام نقش شايسته اي در تعميم و اشاعه ي انديشه هاي امام داشتند، همگي حاصل اين فرايند حوزوي است. يكي از مهم ترين امتيازات امام، پي گيري مطلبات اسلامي و شكل دهي جريان اصلاحي و انقلابي حوزه از بستر مرجعيت بود. مرجعيت دين عنواني بود كه مي توانست همه ي ابعاد سياسي و اجتماعي اين جريان را تحت الشعاع خود و مطابق قواعد و هنجار هاي خويش به پيش ببرد و در واقع فقاهت و مرجعيت، هدايت گر سياست و تحول بود و اين نكته ي مهمي در جريانات اصلاحي حوزه است كه همواره بايد انديشمندان بزرگ حوزه را عقبه ي تئوريك خود قرار دهد. امام خميني (ره) بحث نظارت فقها بر مصوبات مجلس شورا را كه در متمم قانون اساسي به همت شيخ فضل الله نوري گنجانده شده بود و مبتني بر همان اصل ولايت فقها بود، اين بار به صورت جدي به منزله ي موضوع بحث فقهي خود قرار داد و زمينه هاي تئوريك اهداف انقلابي خود را فراهم نمود.
جريان اصلاحي حوزويان از سال 42 به بعد گسترش پيدا كرد و خواهان تحول و اصلاح در حوزه و تلاش هاي سياسي و فرهنگي در جامعه شد. اين جريان، همواره با خطر بيراهه ها و نفوذ بيگانگان و غير خودي ها مواجه بوده است؛ از اين رو از ناحيه ي دستگاه حکومت هم زمزمه هايي در تأسيس دانشگاه اسلامي در قم و تربيت طلابي در خدمت اسلام شاهنشاهي دائر بود و تيزبيني امام و برخي از بزرگان حوزه، سد راه اين مقصد شد و حتي امام از دارالتبليغ آقاي شريعتمداري با نظر ترديد نگاه مي کرد و مورد پذيرش ايشان قرار نگرفت (17) و اين درس بزرگي براي جريان اصلاحي حوزه است تا نهايت تدبير و هوشياري را در دو بعد ساختاري و انديشه اي اصلاح و تطور حوزه ي علميه به کار گيرند؛ زيرا هوشياري را در دو بعد ساختاري و انديشه اي اصلاح و تطور حوزه ي علميه به کار گيرند؛ زيرا همان طوري که تحجر، از موانع اين جريان است، انفعال، خود باختگي و تأثيرپذيري از جريان هاي سکولار دنياي مدرن از ديگر موانع مهم اين مسير مي باشد. به هر روي، بزرگان حوزه، صلاح خود را در تأسيس مدارس و مؤسسات حوزوي، انتشار مجلات مختلف فکري، فرهنگي و سياسي، ترجمه ي آثاري از اخوان المسلمين مصر، به هدف اشاعه ي آموزه هاي سياسي و اجتماعي اسلام ديدند.
نوانديشي شهيد صدر در حوزه ي علميه ي نجف و پي آمد هاي آن برگ ديگري از جريان اصلاحي حوزوي را رقم زد که در عراق و دنياي اسلام، تأثير معرفتي و اجتماعي بسزايي داشت. بازشناسي همه ي اين جريان ها ره توشه اي براي آينده و شکوفايي و بازسازي حوزه ي علميه به تناسب نياز هاي زماني خواهد بود. امروزه بعد از انقلاب اسلامي و در شرايط کنوني، حوزه ي علميه براي نوانديشي و بازسازي جامعه چه رسالتي بر دوش دارد؟ مسئله ي معاصر ما چيست و عرصه هاي نوانديشي حوزوي در سه سطح ملي، منطقه اي و جهاني چه مي باشد؟ سازمان و ساختار حوزه ي علميه تا چه اندازه، ظرفيت انجام اين رسالت را دارد؟ چه نوع تحولات و تطورات جديدي در بازسازي و افزايش اين ظرفيت ها مورد نياز است؟
اينها برخي از سؤالات بنيادي است که قهراً برجستگان حوزه و مسئولين آن توجه کافي به آن ها مبذول داشته، تحقق و بررسي اين مسائل را در اولويت سياست ها و برنامه ها قرار مي دهند، اما واقعيت اين است که مسائلي از اين دست، نيازمند اتاق هاي فکر متعدد از سوي محققان و انديشمندان حوزوي و با اشراف برجستگان جامع و انقلابي حوزه دارد. در بخشي از اين تحقيق به زمينه هاي اجتماعي و ساختاري جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي خواهيم پرداخت، اما قبل از آن، ويژگي هاي اين جريان را به اختصار مورد توجه قرار خواهيم داد.

ويژگي هاي جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي

عنوان فوق به دو ويژگي مهم اشاره دارد كه يكي به ابعاد فكري نوانديشي مربوط مي شود و ديگري به بعد اصلاحي جامعه و سازمان علمي حوزه. بي ترديد هر نوع اصلاحي در جامعه نيازمند فكر و انديشه اي مناسب است؛ هر چند همه ي انديشه ها به موضوع جامعه برنمي گردد. نوانديشي حوزوي، جرياني اصيل و دامنه دار است كه حوزه هاي گسترده اي از علوم اسلامي را در بر مي گيرد، اما اصلاح جامعه و ساختار ها و رويكرد هاي خود به اقتضاي نياز هاي معاصر در كانون توجه آن قرار دارد. علومي همچون فقه، فلسفه، كلام و تفسير به عنوان ترجماني از كتاب و سنت، بر حسب طبيعت خود بيشترين دغدغه ي روزآمدي و كارآمدي را دارند. بازشناسي ويژگي هاي جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي باعث استمرار و غناي هر چه بيشتر اين حركت بوده، سبب مصونيت آن از آسيب ها و بيراهه ها مي شود. با تأمل در تاريخ و ماهيت اين جريان اصول و ويژگي هاي آن را مي توان در سه بعد معرفتي، روشي و اجتماعي ترسيم كرد كه به پاره اي از آن ها اشاره مي شود:

الف) اصول ويژگي هاي معرفتي

1. جريان اصلاحي حوزوي، هر نوع رسالت سياسي و اجتماعي خود را (از قبيل عدالت طلبي، ظلم ستيزي، استبداد و استعمار ستيزي، آگاهي بخشي و ...) مبتني بر مسئوليتي الهي و تكليفي ديني قلمداد مي كند. يعني ماهيتي ديني داشته، همواره در چارچوبي كه دين تعريف مي كند حركت مي نمايد. اين مباني معرفتي در باز شناسي و هويت بخشي اين جريان بسيار حائز اهميت است و در واقع تمايز جريان هاي روشنفكري به تمايز مباني و اهداف آن ها بر مي گردد؛
2. قرآن كريم،‌ سنت و سيره ي معصومين (ع) عقل، طبيعت و تاريخ، همواره از منابع معرفتي در حوزه هاي مختلف بوده، مورد رجوع و استشهاد عالمان نوانديش حوزوي مي باشند؛
3. اسلام و شريعت، ايدئولوژي لازم را براي هدايت انسان در تمام ابعاد زندگي فردي و اجتماعي دارا مي باشد و اجتهاد از منابع معرفتي راهي براي پاسخ گويي به اين نياز ها مي باشد؛
4 در مواجهه با انديشه هاي جديد، وارداتي و جريان هاي مختلف اصول و مباني خود را به بهانه ي نوگرايي مورد تجديد نظر و تشكيك قرار نمي دهند، بلكه آن ها را چراغي براي حل مسائل و منبعي براي بسط انديشه ي ديني تلقي مي كند؛ اين جريان بر خلاف جريان هاي منفعل غرب گراي مسلمان كه براي هم آهنگي با انديشه هاي نوين حاضر به هر نوع تغيير در بنياد هاي معرفتي و سياسي - اجتماعي اسلام هستند و به اصطلاح اسلام را به گونه اي تفسير مي كنند تا با مسائل عصري و آموزه هاي جديد غرب منافات نداشته باشد، تلاش مي كند بر اساس آموزه هاي ثابت اسلام مفاهيم جديد را تحليل نمايد و يا با تأمل در منابع اجتهاد دريچه هاي جديد براي حل مسائل عصري پيدا كند.

ب) اصول و ويژگي هاي روشي

تعيين روش و تشخص ويژگي هاي آن در هر مكتب و جرياني، خود متوقف بر اصول و مباني خاص و نوع موضوع و قلمرو مورد نظر مي باشد؛ از اين جهت، ويژگي هاي روشي جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي مبتني بر آن هاست. بررسي اين اصول و مباني و رابطه شان با ويژگي هاي روشي اين جريان در اين مجال ممكن نيست، اصولي از قبيل:
مشروعيت حكم عقل قطعي، حجيت ظنون معتبر در شرايطي خاص، قابل فهم بودن كتاب تكوين و تشريع، بلكه موظف بودن انسان در فهم آن ها، ناتواني انسان در شناخت همه ي حقايق از طريق حس و عقل و به تعبيري ديگر فراتر بودن حقايق از تور صيد و شكار آدمي را مي توان اشاره كرد. برخي از ويژگي هاي روشي به شرح ذيل است:
1. عدم تعصب و جمود بر ظواهر نصوص ديني در عين اعتبار آن، اين ويژگي كه تعبير ديگري از «ليتفقّهوا في الدّين» است به دنبال شناخت ژرفاي دين و درك ظرافت هاي نصوص ديني است؛ بنابراين، ظاهر گرايي و اخبارگري، تحمل چنين بار سنگيني را ندارد؛
2. تقليد گريزي و عدم تحير و بهت زدگي در برابر شخصيت هاي بزرگ علمي و اجتماعي حوزه، بلكه داشتن روحيه ي نقادي در عين حفظ احترام و قداست و حتي پذيرش ولايت ايشان؛
3. حقيقت طلبي و التزام به حقايق معرفتي نه نقد حقيقت و طرد آن، به عبارت ديگر، نقادي، معطوف به حقيقت خواهي است نه يكسر ويرانگري مطلق؛
4. تلاش جهت كشف افق هاي ناشناخته در قلمرو انسان و جامعه و توجه به مقتضيات زماني، تأثير دو عنصر زمان و مكان در اجتهاد و دخالت آن ها در تشخيص موضوعات و
كشف احكام شرعي مناسب كه قهراً بسط انديشه ي ديني و نو رهاورد آن خواهد بود؛
5. بهره گيري از همه ي مشرب هاي معرفتي؛ اعم از وحياني، عقلاني، عرفاني، تجربي، تاريخي،‌ عقلايي و عرفي با رعايت ظرفيت هر يك و تناسب آن ها با موضوعات؛
6. اتقان و صلابت علمي؛ به طور معمول علما و انديشمندان برجسته ي حوزه بعد از زحمات علمي فراوان و تأملات و پي گيري مستمر دست به قلم مي برند و با چنين پشتوانه ي كاري فعاليت علمي را به پيش مي برند. مرحوم شيخ عباس قمي در تأليف دو جلد كتاب «سفينه البحار» 35 سال زحمت كشيد و دو بار «بحارالانوار» علامه مجلسي را از اول تا آخر مطالعه كرد (18) اين تكاپوي علمي شبانه روزي در زندگي علماي اسلام وجود دارد و جريان نوانديشي حوزوي از چنين فضاي آموزشي و علمي بر مي خيزد و به شدت نيازمند آن است.
7. تبديل رويكرد فقه فردي به فقه اجتماعي؛ (19) وقتي كه فقيه از عزلت نگاه فردي خارج مي شود و به اقتضاي فرصتي كه جامعه و نظام اسلامي براي نظريه پردازي در همه ي ابعاد جامعه به او مي دهد، قهراً تنها با افراد مكلف و نياز هاي آن ها رو به رو نيست، بلكه علاوه بر آن با شبكه هاي بسيار گسترده ي اجتماعي و تعاملات افراد و نظام هاي اجتماعي در سطح ملي و فرا ملي مواجه خواهد بود.

ج) اصول و ويژگي هاي اجتماعي

جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي به عنوان پديده اي تاريخي هر چند نه كل حوزه بلكه بخش قابل توجه و مؤثري از آن را تشكيل داده و در دوران معاصر صورت جمعي خاصي به خود گرفته است، در نگاه خود به درون و بيرون حوزه ي علميه ويژگي هاي اجتماعي خاصي يافته است كه به برخي از ‌آن ها اشاره مي شود:
1. دغدغه ي اصلاح ساختار دروني حوزه به تناسب نياز هاي بيروني را دارد و هيچ گاه وضعيت موجود حوزه؛ اعم از كتاب هاي درسي، تعاملات دروني اجزاي حوزه، ارتباط حوزه با ساير مراكز علمي، فرهنگي و سياسي - اجتماعي را كافي نمي داند. در نگاه بسياري از شخصيت هاي برجسته ي اين جريان، حوزه ي علميه بايد جايگاه نهادي شايسته خود را به دست آورد و به عنوان يك سازمان برجسته ي ديني و نه در حد افراد يا گروه، نبض تحولات امروز جامعه، بلكه جهان اسلام و همه ي جوامع بشري را در دست گيرد و براي امروز و آينده آن برنامه داشته باشد. تحولات ساختاري لازم و تأمين امكانات و بازآفريني نقش هاي اجتماعي از مهم ترين دغدغه ي جريان اصلاحي حوزه است؛
2. استبداد و استعمار ستيزي؛ دو محور اساسي اين جريان است؛ از اين رو بسياري از حكومت ها را حكومت جائر معرفي مي كند و هزينه ي رويارويي آن را مي پردازد؛ همان طوري كه استعمار را به خوبي مي شناسد و در خط مقدم ستيز با آن قرار دارد؛
3. انديشه ي پيشرفت و رهايي از انحطاط كه رهاورد استبداد و استعمار است در كانون برنامه ي اصلاحي حوزه مي باشد كه براي آن از دير زمان، استراتژي، بلكه برنامه‌ هاي اجرايي تدوين كرده، مسلمان و حاكمان را به اجراي آن دعوت نموده اند؛
4. آگاه سازي مردم، بسيج احساسات و اراده هاي آن ها و تكيه بر اقدام جمعي ملت مسلمان از مهمترين ويژگي هاي اجتماعي جريان مي باشد.

زمينه هاي اجتماعي نوانديشي حوزوي

نوانديشي هر چند مفهومي ناظر به ذهن و بيان گر فعال بودن سيستم شناختي فرد در برابر عوامل محيطي و معرفتي جديد است، اما تنها معلول توانمندي هاي شخصي و ويژگي هاي فردي نمي باشد، بلكه از زمينه ها و عوامل اجتماعي خاصي تأثير مي پذيرد.
مجموعه عوامل و زمينه هاي فوق را مي توان به دو دسته ي كلان تقسيم دارد:
الف) زمينه ها و ويژگي هاي ساختاري و نهادي؛
ب) عوامل و زمينه هاي برون ساختاري؛
مقصود از ويژگي هاي ساختاري و نهادي، خصوصياتي است كه به محيط و فضاي آموزشي و پرورشي حوزه ي علميه و چگونگي تعاملات درون سازماني آن مربوط مي شود.
سوال اساسي اين است كه حوزه ي علميه با تأكيد بر حوزه ي علميه ي قم كه در دهه هاي اخير مركزيتي نسبت به ساير حوزه هاي علمي پيدا كرده از چه ويژگي هاي ساختاري و نهادي برخوردار است كه سبب پيدايش جريان اصلاحي و نوانديشي ديني در دوران معاصر شده است؟ تقويت و تحكيم اين ويژگي ها نيازمند چه تدابير اصلاحي ديگر است تا نوانديشي حوزوي بتواند به بالندگي خود برسد؟
عوامل و زمينه هاي برون ساختاري اشاره به زمينه هاي تأثير پذيري حوزه ي علميه از ديگر نهاد هاي اجتماعي جامعه، اعم از سياسي، ‌اقتصادي و فرهنگي - علمي دارد و نيز ديگر عناصر فرهنگي كه فراتر از اين مرز و بوم زمينه ي پيدايش، اصلاح و نوانديشي حوزوي را فراهم كرده است. سوالاتي كه در اين زمينه قابل طرح مي باشند عبارتند از: وضعيتسياسي، اقتصادي و فرهنگي - علمي جامعه ما چه تأثيري بر نوانديشي حوزوي داشته اند؟
حوزه ي علميه براي نوانديشي در حال و آينده ي خود نيازمند چه توجهات و تعاملاتي با نهاد ها و نظام هاي اجتماعي جامعه مي باشد؟ مسائل جهاني بخصوص جهان اسلام چگونه مي تواند در جريان اصلاح و نوانديشي حوزوي مؤثر باشد؟ اين مقاله تلاش مي كند پاسخ هايي را براي سؤالات فوق بيابد.

الف) تأثير ويژگي هاي ساختاري و نهادي حوزه ي علميه

درباره ي اهميت تأثير ويژگي هاي ساختاري و سازماني بر اجزا و تعاملات دروني، شهيد مطهري ديدگاه جالب و واقع بينانه اي دارد که از منظر جامعه شناختي حائز اهميت است.
او مي گويد برخي گمان مي كنند كه صلاح و فساد يك جامعه يا مجموعه اي به صلاح و فساد افراد آن مربوط مي شود؛ در حالي كه تحليل و تعمق بيشتر نشان مي دهد كه تأثير سازمان، تشكيلات و ساختار، اهميت بيشتري نسبت به زعما دارد. در درجه ي اول بايد به سازمان و ساختار صالح انديشيد و در درجه ي دوم به زعماي صالح فكر كرد. در نظام ناصالح، فرد و زعيم صالح قدرت كمتر قدرت اجراي اهداف و منويات خود را پيدا مي كند، اما در ساختار سالم فرد ناصالح چنان قدرت تخطي ندارد. (20)
ساختار حوزه ي علميه و روح مسلطي كه خود را در تعاملات مختلف حوزوي نشان مي دهد، ويژگي هاي مختلفي دارد كه تنها به برخي از خصوصيات مؤثر در جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي اشاره خواهيم كرد:

1. سازمان و فضاي آموزشي حوزه

سازمان حوزه ي علميه در بعد آموزشي و تربيتي خود به طور سنتي از اساتيد خاصي تشكيل مي شود كه در مدارس يا مجالس درس خود جمعي از طلاب و دانش پژوهان را تعليم مي دهند. منابع درسي مشخص و روش هاي تدريس و تتبع خاصي كه در حوزه است داراي مزايا و معايبي است كه در جاي خود بايد بررسي كرد. به طور مشخص كتاب هاي درسي و شيوه ي تدريس در حوزه از قديم الايام، ويژگي ممتازي داشته اند. علت اين امتياز را مي توان در گسترش عمق و نگاه نقادي به ديدگاه هاي مختلف جست و جو كرد. معمولاً منابع درسي حوزه از جهت كثرت پرداختن به اقوال مختلف و نقد و بررسي آن ها سرآمد هستند. اين رويكرد راه تجديد نظر، خلاقيت، نوآوري و اجتهاد را بر متعلمانباز مي كند. اساتيد مبرز و مجتهد دروس سطح و خارج حوزه با بررسي استدلال ها و نظريه هاي ديگر مجتهدان در عمل، راه خلاقيت و روش محققانه را مي آموزند، همان طور كه نظر اجتهادي، آن ها هم از سوي شاگردانش به چنين سرنوشتي مبتلا مي شوند. چنين فضاي آموزشي و تقويت و تحكيم آن، انديشمنداني فكور، محقق و نقاد مي آفريند كه سرمايه هاي اصلي نوانديشي حوزوي مي باشند. اما اين تنها زمينه اي براي رويش آن است و قطعاً اگر نقادي ها فقط در كتب درسي و محفل استاد خلاصه شود، خلاقيت و نوانديشي مناسب اين زمان شكل نمي گيرد. در ارتباط با ضرورت تحول در كتاب درسي حوزه و به طور كلي سازمان آموزشي آن سخن بسيار گفته شده و بايد بر اين ضرورت تأكيد مستمر داشت، ولي ابعاد اجتماعي ديگري هم وجود دارد كه شايان توجه است. به طور سنتي ارتباط فرهنگي و علمي حوزه با جامعه از مجاري فردي مبلغان يا اسفتائات مقلدان يا نشريات و كتب حوزويان و يا ارتباط با نخبگان و گروه هاي اجتماعي بوده است. براي مثال، تعامل مستقيم مبلغان با جامعه، آن ها را با برخي از نياز هاي تبليغي آشنا كرده و در صورت برنامه ريزي و به كارگيري همت و مسئوليت شناسي به صورت فردي يا گروهي به پاسخ گويي مي پردازند يا محققاني در اين باره دست به قلم برده آثاري را خلق مي كنند. همچنين مجتهدان و مراجع عظام تقليد، با توجه به نوع استفتايي كه از آن ها شده، پاسخ مقتضي را در قالب فتوا ارائه مي دهند كه چه بسا مسائل جديد پاسخ هاي نويني بيابد و باعث گسترش انديشه ي فقهي شده باشد.
- تأسيس مراكز و سازمان هاي علمي و اطلاعاتي به هم مربوط در بازشناسي نياز هاي ديني در دو سطح ملي و فرا ملي بخصوص با تأكيد بر جهان اسلام و مسائل مربوط به آن و طبقه بندي آن ها؛
- تطور آموزش ها و تربيت متخصصان در زمينه ها و مقولات شناسايي شده فوق؛
- احياي ارزش ها و هنجار هاي علمي مربوط به حوزه ي كهن اسلامي جهت مقابله با آسيب ها و تهديداتي كه از ناحيه ي مدرك گرايي و مزاياي مادي، متوجه حوزه ي علميه است؛
- تعامل سازماني حوزه ي علميه با ديگر سازمان هاي علمي و فرهنگي كشور و خارج از
كشور جهت گشودن در هايي كه به بسط انديشه ي ديني و گسترش آن و آفرينش ادبياتي نوين كمك مي كند؛
- تعامل بزرگان حوزه در سامان دهي انديشه ي ديني و توليد آن به صورت جمعي؛
- تأسيس انجمن هاي علمي حوزوي و تعامل آن ها با بدنه ي اصلي حوزه، جهت آزاد انديشي و نظريه پردازي؛
- بازشناسي سازماني رويكرد ها و جريان هايي كه در درون كشور، در سطح جهان اسلام و عرصه ي بين المللي فعاليت دارند؛ اعم از انديشه ها و جرياناتي كه همسويي با اهداف و انديشه هاي اصيل اسلامي دارند يا جرياناتي كه در صدد ارائه ي اسلام آمريكايي يا قرائت هاي نوين مطابق مفاهيم دنياي غرب مي باشند؛
- تشويق هاي علمي سازمان دهي شده در درون سازمان حوزه و بيرون از آن؛ قهراً زمينه هاي فوق نگاهي اجتماعي به پديده ي علم و عالم را مي طلبد تا سازمان حوزه را به افق ها و اهداف ترسيم شده اش نزديك كند.

2. باور ها و ارزش هاي مؤثر در جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي

حوزه ي علميه به عنوان ركن مهمي از نهاد آموزشي و تربيتي جامعه، از باور ها و ارزش ها و هنجار هاي نهادي خاصي برخوردار است كه منشأ اصلي آن ها نصوص ديني و سنت و سيره ي معصومين (ع) مي باشد. بخشي از اين باور ها و ارزش ها، نقش مؤثري در جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي ايفا نموده، تقويت آن ها اين جريان را بدون اعواج به پيش خواهد برد.
به عبارت ديگر، سيطره ي وجود اين آموزه بر حوزه ي علميه يا بخش قابل توجهي از آن، ساختار اجتماعي آن را براي پيدايش يا پذيرش جريان فوق آماده كرده است. از بين اين باور ها به مواردي مي توان اشاره كرد:

1-2. جامعيت و خاتميت اسلام

يكي از باور هاي بنيادين مسلمانان، خاتميت اسلام است. همان طور كه جامعيت اسلام هم ملازم آن بوده و از باور داشت هاي مسلمين و تثبيت شده در مراكز علمي و آموزشي حوزه هاي اسلامي است. هر چند در تفسير جامعيت اسلام نظريه هاي مختلفي وجود دارد، اما اصل اين ايده عنصر تعيين كننده اي در جهت گيري و پويايي حوزويان مي باشد. چه با قبول جامعيت و خاتميت و توجه به لوازم آن ها، حوزه همواره بايد دغدغه ي رفع نياز هاي اخلاقي و معرفتي مختلف و به تناسب نياز هاي جامعه را داشته باشد؛ در اين
صورت دو پي‌آمد فرهنگي و اجتماعي را به دنبال خواهد داشت: نخست مبنا قرار دادن اسلام در پاسخ گويي به نياز هاي عصري است. علي رغم گرايش هاي غرب گرايانه اي كه تحت عنوان اصلاح و باز سازي جامعه همواره خود را در ذيل جريان هاي اصلاحي غرب و شرق قرار مي دهد؛ جريان پوياي حوزوي همواره به سرچشمه هاي جوشان اسلام فكر مي كند. پي آمد دوم آن گسترش و توسعه ي فرهنگ اسلام در جامعه است؛ زيرا اسلام به اقتضاي خاتميت بايد جهان گير شود. اين وظيفه، در درجه ي نخست متوجه متوليان انديشه ي ديني يعني حوزه هاي علميه مي باشد. جريان اصلاحي حوزوي از اينجا شكل مي گيرد، يعني در درون ساختار تثبيت شده ي انديشه حوزوي كه زعما و مجتهدان محور اصلي آن را تشكيل مي دهند، توجه به فضاي بيرون حوزه يعني جامعه ي اسلامي و بلكه جامعه ي بشري كانون دغدغه هاي آن ها را شكل مي دهد. البته اين بدان معنا نيست كه همه ي انديشمندان حوزوي از حساسيت يكساني برخوردار بوده باشند، بلكه به طور طبيعي، عده اي به دليل زمينه ها و شرايط خاصي، گوي سبقت را مي ربايند. و برخي نيز با نداشتن شرايط مناسب از اين قافله بازمانده و عده اي هم گرفتار وادي تحجر مي گردند.
همه ي جريان هايي كه توسط روحانيت بيدار در مبارزه با انحرافات فكري و اجتماعي به وجود آمد از مبناي جامعيت و خاتميت اسلام بر مي خيزد؛ همان طور كه رويكرد هاي منحرف يا غرب گرا با نفي اين مبنا به وجود مي آيند.

2-2. ولايت و رهبري

يكي از باور داشت هاي مهم حوزوي كه در شكل گيري جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي تأثير بسزايي داشته است، مسئله ي ولايت و رهبري جامعه است. اين اصل بنيادي اسلام، مطابق نصوص صريح ديني، متوجه پيامبر و ائمه ي معصومين (ع) و در عصر غيبت به عهده ي نواب عامه ي حضرت ولي عصر (ارواحنا فداه) مي باشد. هرگونه حركت اصلاحي و به اقتضاي آن هر نوع نوانديشي حوزوي مبتني بر اصل ولايت است و اين از ويژگي هاي مهم جريان اصلاحي حوزوي و باعث تفكيك آن از ساير جريان هاي اصلاحي سكولاري مي باشد.
فقيهان مصلح شيعه براي خود حق و تكليف در زعامت مسلمين قائل هستند. در سده ي اخير، مرحوم شيرازي بزرگ در رساله ي تحريميه ي خود اعلام مي دارد: دين و دولت در زمان ختمي مرتبت (ص) در يك محل مستقر و بعداً از هم جدا شدند. و در عصر غيبت، انفاذ و اجرا در دست دولت و حكومت قرار گرفته و از دين جز تحريص و تخويف و تهديد امري بر نمي آيد؛ حال اگر دولت به تكليف خود عمل كند، علماي دين كه خود را از جانب ولي عصر [عجل الله تعالي فرجه] منصوب بر اين امر و حافظ دين و دنياي رعاياي آن جناب و مسئول حال ايشان مي داند، اقدام شايسته را انجام خواهند داد. (21)
شاگردان بنام ميرزاي شيرازي از شيخ شهيد فضل الله نوري تا آخوند خراساني و بعد ميرزاي نائيني، جملگي همين مبنا را دنبال كرده اند. مرحوم شيخ شهيد مي گويد: «مرجع كليه ي احكام اسلاميه در همه ي اعصار بعد از نبي اكرم و ائمه ي اطهار (ع) مدي الليل و النهار، علما اسلام و مجتهدين عظام ضاعف الله اقدار هم بوده و هست ... تكلم در امور عامه و مصالح عمومي ناس مخصوص است به امام و نواب عام او و ربطي به ديگران ندارد و دخالت غير آن ها در اين امور حرام و عصب بودن مسند پيغمبر و امام است». (22) بنابراين فقهاي شيعه در جريان اصلاحي خود به دليل آن كه مسئوليت ولايت و رهبري را بر دوش مي كشيدند، دخالت مي كردند و ديگر شخصيت ها و جريان هاي اصلاحي حوزوي خود را مأذون از آن ها مي دانستند.

3-2. هدايت گري (انذار و تبشير ديني)

از جمله باور هاي اصيل حوزوي، نقش هدايت گري در جامعه است. از طلاب تا فضلا و برجستگان و مراجع، يكي از نقش هاي بنيادين خود را بعد از دين شناسي، هدايت گري مي دانند. اين ايده ي ارزشمند در راستاي رسالت انبيا وظيفه اي است كه قرآن و سنت بر علما فرض نموده اند. هدايت گري از اصول مهم جريان اصلاحي حوزه صرفاً به دنبال تخريب وضعيت موجود نيست، بلكه جرياني هدف دار و خواهان هدايت جامعه به سوي آرمان هاست، در نتيجه، هجرت از حوزه هاي علمي براي تبليغ يكي از كار كرد هاي آن است. بيدار كردن افكار عمومي، رشد و ترقي فرهنگي جامعه و ترويج باور ها و ارزش هاي اسلامي، از نقش هاي نهادينه شده ي حوزه ي علميه مي باشد. در جريان هاي سياسي و اجتماعي روحانيت، تحولات در بستر هدايت گري جامعه اتفاق مي افتاد و تاريخ گواه صدقي بر اين مدعاست.
مرحوم آيت الله اراكي از خاطرات خود درباره ي آيت الله حائري يزدي (مؤسس حوزه ي علميه ي قم) نقل مي كند كه ايشان بار ها مي فرمودند كه دوست دارم در خانه را به رويم
ببندم و فارغ البال يك دوره فقه را به شيوه اجتهادي شيخ اعظم اجتهادي شيخ اعظم انصاري تدوين كنم اما «ديدم يك چيز اهم از آن است و آن، اين كه اگر يك نفر را كه شبه هاي در دين دارد بتوانم شبهه اش را برطرف كنم اهميتش بيشتر است و اين امر او را از اين كار باز داشت». (23) آموزه ي فوق روحانيت مصلح را در مسير جريان سازي اجتماعي به انگيزه ي هدايت گري و ايجاد بيداري اسلامي در مقابل حوادث و جريان هاي انحرافي قرار مي دهد كه در دوران و دهه هاي اخير شاهد جريان هاي اصلاحي متعدد از علماي حوزه بوده ايم.

4-2. حفظ اساس اسلام

همه ي جريان هاي اصلاحي حوزه ي علميه معطوف به اين باور بنيادين علما و حوزويان است كه بايد اساس اسلام را حفظ كرد. ابزاري تلقي كردن حكومت پادشاهان و گاه حضور و مشاركت در برخي از عرصه هاي حكومتي، فتواي جهاد عليه اشغال گران، شركت در جهاد با بيگانگان، تحريك و بيداري مردم، مقاومت در برابر سياست هاي ذلت بار حكومت ها، بست نشيني ها، همه و همه حول يك هدف جمع مي شوند كه همان «حفظ بيضه ي اسلام» است. (24)

5-2. ظلم ستيزي و عدالت خواهي

يكي از مباني نظري و باور هاي بنياديني كه جريان هاي اصلاحي حوزوي در آن تنفس كرده، رشد و نما مي كند، ظلم ستيزي و عدالت خواهي است. حوزه هاي علميه شيعه و علماي بزرگ همواره حكومت ها را مادامي كه در ستيز آشكار عليه اسلام نبودند، به عنوان ابزاري براي تحقق شريعت اسلامي و احقاق حقوق ملت تلقي مي كردند، در غير اين صورت، بر اساس آموزه هاي فوق جريان اصلاحي خود را به وجود مي آورند.

6-2. زمان شناسي و كارآمدي

مطابق برخي از نصوص ديني، يكي از وظايف عالم دين زمان شناسي است. از امام صادق (ع) نقل شده است كه «العالم بزمامه لا تهجم عليه اللّوابس» (25) عالم شناس هيچ گاه مقهور پديده ها و حوادث مشتبه و فريب دهنده نمي شود. زمان شناسي، اجتهاد را كارآمد و جريان اصلاحي را نو به نو تجديد مي کند. اين مايه هاي اصيل حوزوي، فكري و فرهنگي ويژه اي هستند كه در تاريخ جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي وجود داشته و همواره آن را به پيش برده اند.

3. تأثير نفوذ در نوانديشي حوزوي

در سازمان حوزه ي علميه، عوامل نفوذ و اقتدار خاصي وجود دارد كه در توسعه و تضييق نوانديشي حوزوي و جريان اصلاحي سهم بسزايي داشته اند. اين اقتدار كه از زمينه هاي معنوي و علمي و اجتماعي حوزوي بطور خاص و از درون جامعه ي اسلامي به طور عام بر مي خيزد عمدتاً در مراجع تقليد و صاحبان افتا و نفوذ تجلي مي يابد. به غير از مراجع تقليد شيعه، مصلحان و مجتهداني كه خود جريان اصلاحي و انقلابي در جامعه پديد آورده بودند، به گونه اي ويژه در پيدايش نوانديشي حوزوي نقش داشتند. در دوران معاصر، امام خميني (ره) در جايگاه مرجعيت و با آگاهي از نقشي که از اين منزلت و پايگاه اجتماعي در تحولات جامعه و حرکت اصلاحي حوزه دارد، به خوبي توانست تأثير بسيار برجسته و تاريخ سازي را در جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي ايجاد کند. او با ملاحظه ي تاريخ حوزه و نقش نفوذ مراجع و فقها در اين جريان، گاه از فرصت سوزي ها و عدم استفاده بهينه از اين نقش ها منتقد بود؛ (26) در عين اين كه نقطه ي آغاز اين تحولات در درون حوزه ها را از سوي مراجع و فقهاي بزرگ قلمداد مي كرد. تأكيد و اصرار امام بر فقه جواهري، از نقطه نظر اجتماعي، صاحبان اين انديشه و رويكرد را در مركزيت هر نوع حركت اصلاحي و نو انديشي حوزوي قرار مي دهد و از سوي ديگر با تأكيد بر عدم كفايت اجتهاد مصطلح در حوزه، براي هدايت و مديريت جامعه ي امروز، كانون نفوذ حوزوي را به پويايي و روز آمدي فرا مي خواند.
به حاشيه رفتن صاحبان فقه جواهري و محدوديت يا سلب نفوذ حوزوي ايشان، بزرگترين تهديد براي جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي است، همانطور كه ورود آن ها در عرصه هاي نوين، سبب تسريع در نوآوري ها و نو انديشي حوزوي و مصونيت آن از انحراف مي شود.

ب) عوامل و زمينه هاي برون ساختاري جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي

از منظري جامعه شناختي، تحولات حوزه ي علميه، علاوه بر عوامل و زمينه هاي درون اين سازمان علمي - اجتماعي، متأثر از عوامل بيروني و نهاد هاي اجتماعي است. نهاد هاي اجتماعي، نقشي اساسي در تعيين شرايط دروني، نوع فعاليت هاي علمي و اجتماعي، تعاملات انديشمندان با يكديگر و جامعه دارند. (27) جامعه از نظام هاي مختلف آموزشي،
سياسي، اقتصادي، گروه ها و سازمان ها تشكيل مي شود كه چگونگي هر يك از آن ها و نسبتي كه با سازمان حوزه برقرار كرده، بر نوانديشي آن تأثير مي گذارند؛ در نتيجه، اين تعامل و تأثير گذاري دو سويه در تحليل اين جريان نقش خواهند داشت. حال به بررسي برخي از مهم ترين آن ها خواهيم پرداخت:

1. تأثير نهاد هاي اجتماعي

حكومت مهمترين نهاد اجتماعي است كه بيشترين جهت گيري ها و حساسيت هاي حوزوي را در طول تاريخ برانگيخته است. در زمان حكومت هاي جور به دليل تمايز هاي ساختي و كاركردي نظام هاي سياسي و قدرت با سازمان حوزه، تعامل مثبتي وجود نداشت، بلكه زمينه ي تقابل و ستيز پديد مي آمد، اما در نظام اسلامي، نقاط اشتراك در اهداف و كاركرد ها، فضاي جديد و بسيار گسترده اي را براي تعامل ايجاد نموده است. انتظارات حوزه از حكومت و انتظارات حكومت از حوزه، مسائل حكومتي در عرصه هاي سياسي، اقتصادي، حقوقي و فرهنگي، نيازمند نظريه پردازي جريان نوانديشي حوزوي مي باشد، اما تأمين اين هدف در گرو تعريف سازماني و عملياتي مشخصي از تعامل دو سويه ي آن دو است. كسب اطلاعات به صورت فردي و گروهي از نياز هاي حكومتي به هيچ وجه كفايت از پويش و جوشش لازم در جريان نوانديشي حوزوي نمي كند و اساساً بدون آموزش هاي منظم و با مديريت صحيح، تحصيل اين اطلاعات هم ممكن نيست. از سوي ديگر ديني شدن نهاد سياست، سخت نيازمند حوزه و نوانديشي آن است و بالعكس، اجتماعي كردن جامعه بر اساس باور ها، ارزش ها و هنجار هاي اسلامي از سوي حوزه، نيازمند قدرت و امكانات اجتماعي است كه در دست حكومت مي باشد و اين مهم نيازمند چشم اندازي دراز مدت و برنامه هايي مشخص و تعريف شده مي باشد. (28)
مسائل مربوط به نهاد خانواده، فرهنگ پذيري در درون خانواده و آسيب شناسي آن از جمله محور هاي بنيادي است كه مسئوليت نوانديشي حوزه را سنگين مي كند. شناخت وضعيت امروز خانواده ها، جوانان و زنان به عنوان مهم ترين گروه هاي تأثير گذار و هويت - بخش، تلاش مضاعفي را براي آمادگي و آموزش حوزه جهت تربيت محققين مربوط به حوزه هاي مختلف را طلب مي كند. بديهيي است رويكرد هاي فوق، جريان اصلاحي و نوانديش حوزوي را پويا و كارآمد قرار مي دهد.
از جمله مسائل نهادي مهم، سازمان ها و گروه هايي كه در حوزه ي فرهنگ عمومي
اشتغال دارند، جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي چه جايگاه و نسبت تعريف شده اي در اين ميان دارد؟ عرصه ي نظريه پردازي در مسائل مربوط به فرهنگ عمومي و حوزه فرهنگ سازي از جدي ترين قلمرو هاي حضور اين جريان است؛ زيرا مردم با فرهنگ عيني عمومي زندگي مي كنند و قهراً كساني كه در اين عرصه ها حضور بيشتري داشته باشند، فرهنگ عمومي را شكل خواهند داد.

2. علم و تكنولوژي

علم و تكنولوژي، نقش مهمي را در تغييرات اجتماعي و فرهنگي ايفا مي كنند و چيزي كه چنين نقشي را دارد، نمي تواند از نگاه حوزه بگريزد. نوانديشي حوزوي بايد نسبت خود را با تكنولوژي، فلسفه ي تكنولوژي، به كارگيري تكنولوژي و پي آمدهاي آن تبيين كند. هر چند تكنولوژي، خنثي نيست، اما با تأكيد بر ارزش هاي ديني و با به كارگيري تكنولوژي بايد تحولي در شكل و سامان تعاملات حوزه ايجاد كرد؛ چه اين كه عدم استفاده از آن، فرصت حضور جريان اصلاحي و نو انديشي حوزوي را در عرصه هاي جديد سلب مي كند.

3. تأثير گروه ها و جريان هاي ضد ديني

حوزه ي علميه و عالمان برجسته ي اسلام، محصور در محيط و مكان خاصي نيستند، بلكه همواره در صدد احيا و حفظ دين در فضاي ديني جامعه مي باشند. بنابراين، به طور طبيعي بسياري از رويكرد هاي حوزوي، برون گرا و معطوف به فضاي پيراموني خود، يعني جامعه ي اسلامي هستند. تاريخ انديشه و حيات حوزه هاي اسلامي شيعه نشان داده است كه افراد و جريان هاي الحادي ضد ديني، گروه هاي ضاله، بدعت ها و تحريف ها، انديشه هاي انحرافي و تهاجم فكري دنياي غرب، مهم ترين تأثير را در جريان سازي اصلاحي حوزوي داشته اند. حكومت استبدادي رضا خان، آشكارا به ستيز عليه دين، باور ها و نماد هاي ديني پرداخت و دست روشنفكران غرب گرا، كمونيست ها و بهائيان را در اين زمينه كاملاً باز گذاشت و با ملاحظه ي برخي از شرايط اجتماعي و سياسي ديگر، فضاي جديدي از نوانديشي حوزوي را پديد آورد. مبارزه با افكار كسروي، حزب توده و كمونيسم، بهاييان و ... ادبيات ديني نويني را شكل داد. كتاب كشف الاسرار امام خميني (ره)، رساله هاي متعدد درباره ي ضرورت حجاب، اصول فلسفه و روش رئاليسم علامه طباطبايي و ده ها كتاب و رساله ي ديگر، منشعب از اين فضاي فرهنگي و اجتماعي جامعه بوده اند. (29) به طور كلي، بزرگترين كتاب هاي علماي
شيعه در تاريخ با توجه به شرايط اجتماعي خاص و در جهت پاسخ گويي به شبهات و نياز هاي زماني تأليف شد. كتاب شريف عبقات الانوار علامه مير حامد حسين در پاسخ گويي به شبهات اهل سنت در باب امامت و كتاب الغدير علامه امين، تأسيس الشيعه لعلوم السلاميه صدرالدين كاظمي، اعيان الشيعه سيد محسن امين، و در دوران اخير، كتاب خدمات متقابل اسلام و ايران شهيد مطهري و بسياري از كتاب هاي ايشان و متفكرين معاصر حوزوي به اقتضاي شرايط اجتماعي پديد آمدند و اگر آن ها اين زمان شناسي و توجه به شبهات و انديشه هاي غير ديني يا ضد شيعي نداشتند، چنين آثار قيمي خلق نمي شد. هر چند تمام اين تلاش هاي ديني از سوي علماي اسلام انجام گرفته، اما به دليل سيطره ي حكومت شاهنشاهي، معمولاً به صورت فردي يا گروهي انجام مي شد و گاه از پشتوانه ي اساطين حوزه برخوردار بود. امروزه شرايط بسيار متفاوت شده است. حوزه ي علميه ي قم از ساختار و سازمان دقيق تري برخوردار شده و به اقتضاي انديشه ها و جريان هاي ضد ديني، بسيار توان‌مند‌تر مي تواند عمل كند، به نظر مي رسد جريان اصلاح حوزوي و نوانديشي ديني در مواجهه با جريانات و انديشه هاي ضد ديني بايد در چندين عرصه، تحرك لازم از خود نشان دهد، در غير اين صورت، ماهيت اصلاحي آن به ركود تبديل خواهد شد.
عرصه ي نخست به بازشناسي جريانات، مكاتب و انديشه هاي ضد ديني مربوط است. گستردگي و پيچيدگي اين جريان ها و مكاتب انحرافي و ابزار هاي بسيار متنوع و پيشرفته اي كه در ترويج آن ها به كار مي گيرند و نيز كثرت و تنوع مخاطبان، قدرت بازشناسي و اقدام مقتضي را از فرد و حتي گروه ها سلب يا محدود مي كند؛ در نتيجه، تمركز در برنامه ريزي، آموزش و اجرا در متن حوزه ي علميه، ضرورتي حياتي مي يابد. جريان نوانديشي حوزوي بايد بتواند با به كارگيري از امكانات محدود موجود و خلق ظرفيت هاي لازم، آسيب ها و چالش هاي فكري جامعه را با وحدت رويه و سياست هاي مشخص، شناسايي نمايد.
دومين عرصه ي ضروري؛ تربيت متخصصان و دانشوارني به تناسب نياز هاي فوق است، رها بودن اين عرصه يا جنبي تلقي كردن آموزش هاي آن، باعث جنبي شدن و به حاشيه رفتن حوزه در اين قلمرو خواهد بود. موفقيت نوانديشي حوزوي در انجام اين دو رسالت بزرگ، انديشه و ادبيات ديني جديدي خلق كرده، باعث بسط انديشه ديني خواهد شد.
بدون ترديد، مهم ترين كانون تهاجم به انديشه ي ديني و نظام اسلامي از دنياي غرب و مدرنيته برمي خيزد. شناخت مكاتب فكري و اجتماعي دنياي غرب بر پايه مباني اسلام ناب و يا روش هاي اجتهادي حوزه و كرسي هاي تدريس غرب شناسي، تنها يكي از مهم ترين رسالت امروز نوانديشي حوزوي است. غرب شناسي در حوزه هاي گسترده فلسفي، سياسي، فرهنگي و اجتماعي مي تواند پاسخ گوي نياز هاي معرفتي دانشگاه ها و مراكز علمي ما به شناخت ديدگاه هاي اسلام در اين باره باشد. مطالعات تطبيقي بين اسلام و ديگر نظام هاي معرفتي، اجتماعي و سياسي بايد از حالت فردي و حاشيه اي خارج شود، زيرا وقتي مي توانيم پاسخ گوي رسالت جهاني اسلام باشيم كه افكار، انديشه ها و مسائل دنياي معاصر را به درستي بشناسيم و آنگاه مدل هاي اسلامي جايگزين را به جامعه ي خود و بشر ارزاني داريم. انجام اين مهم، نيازمند سازمان دهي و مديريت صحيح از سوي حوزه ي علميه است.

4. عدم وابستگي به دولت

استقلال حوزه ي علميه و عدم وابستگي آن به دولت، يكي از ارزش مندترين ويژگي هاي آن در تعامل با قدرت سياسي و در نظارت بر فرهنگ جامعه است. ريشه ي اين ويژگي را در ابعاد تاريخي و كلامي شيعه بايد جست و جو كرد؛ چه اين كه تا قبل از انقلاب اسلامي، استقلال حوزه، قدرتي در برابر استبداد حكومتي محسوب مي شد كه پي آمد اجتماعي آن حريت، شجاعت، صراحت و مردمي بودن حوزه در برابر حكومت مركزي بود. بعد از انقلاب اسلامي، به دليل ماهيت اسلامي نظام و ابتناي آن بر نظرات فقهي ولايت و رهبري كه خود برآمده از حوزه ي فقاهت شيعه است، حوزه با حفظ استقلال خود از دولت، به چشم بيدار و بازوي توانمند براي نظام اسلامي تبديل شده است.
استقلال حوزه، كاركرد خود را در نقادي عالمانه انديشمندان حوزوي از رويكرد هاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي قواي سه گانه نشان مي دهد. حوزه همچون گذشته، خود درباره ي سرنوشت شايسته ي خود تصميم مي گيرد و تعامل آن با نهاد قدرت، تكاپويي در مسير پويايي آن خواهد بود.
البته عدم وابستگي حوزه به دولت نبايد سبب رنگ باختگي تعامل جدي حوزه و مسئولين نظام و قواي سه گانه باشد. حوزه به اطلاعات وسيعي از جريان ها و انديشه هاي موجود جامعه نيازمند است كه اين اطلاعات فوق، مبنايي براي نوانديشي حوزوي خواهد
بود. به نظر مي رسد تعامل سازمان دهي شده ي شايسته هنوز ايجاد نشده باشد و يا به اقتضاي آن، پي آمدهاي خود را در حوزه نشان نداده است.
با توجه به زمينه هاي اجتماعي مورد بحث و ديگر زمينه ها و عواملي كه در پويايي جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي نقش دارند، مي توان به حضور و ظهور برخي از اين زمينه ها و به ثمر نشستن اين جريان همواره اميدوار بود، اما از موانع و آسيب هاي آن هم نبايد غفلت كرد.

موانع نوانديشي حوزوي

نوانديشي حوزوي، جرياني اصيل، صحيح و اجتناب ناپذير است. در غير اين صورت، آفات ايستايي، ركورد و انزواي اجتماعي، دامن گير حيات حوزوي مي شود. موانع نوانديشي همانند عوامل آن به درون حوزوي و برون حوزوي، تفكيك پذير است، ولي به اجمال به برخي از آسيب ها و موانع جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي اشاره مي شود:

1. سطحي نگري

ضرورت پاسخگويي به شبهات و مسائل مختلف فرهنگي، گاه به چنان شتابي مبتلا مي شود كه حاصلي جز سطحي نگري ندارد. نوانديشي حوزوي همانند اسلاف خود بايد مطالعات عميق، مكرر و با حوصله را در منابع اسلامي از يك سو و مسائل عصري از طرف ديگر متمركز سازد تا به درستي، ظرفيت لازم خود را در تأمين نياز ها و بررسي هاي تطبيقي بين اسلام و ساير ملل و مكاتب انجام دهد. شتاب و سطحي نگري و مراجعه به منابع دم دستي يا دست چندم از آسيب هاي اين راه است. گمان ها و حدس ها و كار هاي غير اجتهادي، نوعي سطحي نگري محسوب مي شود و چه بسا به جاي گره گشايي، گره ها را مضاعف نمايد.

2. رهايي از عقبه ي تئوريک

جريان اصلاحي نوانديشي حوزوي، عقبه ي تئوريك تاريخي و عميقي دارد كه امروزه به تعبير مقام معظم رهبري در وجود برخي از شخصيت هاي معاصر تجلي يافته است. (30) ارتباط علمي و فرهنگي با اين ريشه ها حفظ كننده ي سلامت جريان نوانديشي است؛ در غير اين صورت، آفت سطحي نگري، غرب زدگي و روشنفكري بيمار، قابل سرايت است.

3. جمود و تحجر

جمود و تحجر، خطري است كه حوزه را در ابعاد روش ها، مفاهيم و ساختار مورد تهديد قرار مي دهد. دلبستگي غير عالمانه به شيوه هاي آموزشي و منابع درسي خاص و مقاومت در برابر هر نوع تغيير و نوآوري و حتي تصلب در شكل و ساختار تعاملات حوزوي، بذر جريان اصلاحي حوزه را مي خشكاند. خود‌شيفتگي، حتي اگر در جريان نوانديشي نفوذ كند، مانع تلاش هاي جديد و باز كردن افق هاي تازه خواهد بود.

4. نفوذ روحاني نمايان

جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي به جهت حساسيت خاصي كه دارد، نيازمند حراست و مراقبت ويژه مي باشد. يكي از آفت ها، نفوذ روحاني نمايان با افكار دگرانديشانه، اما با ادبياتي خودي و حوزوي است. با شناخت دقيق مباني و رويكرد هاي جريان اصلاحي حوزه مي توان معيار هايي براي حفظ اين ميراث و سرمايه ي ديني و ملي به دست آورد.

فرجام سخن

جريان اصلاحي نو انديشي حوزوي از ضرورتي ديني، اجتماعي و نيز از قدمتي تاريخي در حوزه هاي علميه ي شيعه برخوردار بوده، ريشه ها و ويژگي هاي خود را از تعامل نياز هاي اجتماعي و رسالت هاي ديني اتخاذ مي كند؛ در نتيجه؛ از جريان هاي سكولار، لائيك و دگر انديشي برخي از روشنفكران، تمايز ماهوي دارد. ويژگي هاي روشي و معرفتي آن در حوزه ي مسائل اجتماعي، تبيين كننده ي پيوند وثيق جريان فوق با اجتهاد جواهري در گستره ي فقه فردي و اجتماعي و تفكر بنيادين شيعه مي باشد.
پويايي و تحرك مستمر جريان اصلاحي و نوانديشي حوزوي، اهتمام شايسته به دو دسته از عوامل يا زمينه هاي ساختاري و برون ساختاري حوزه ي علميه را طلب مي كند. سازمان و فضاي آموزشي حوزه، حضور باور ها، ارزش ها و هنجار هايي خاص، نوع نفوذ و سيطره ي منابع اقتدار حوزوي، بخشي از زمينه هاي مهم ساختاري است؛ در حالي كه تأثير نهاد هاي اجتماعي از قبيل حكومت و الزامات سياسي، اقتصادي، آن چه كه مربوط به نهاد خانواده و در حوزه ي تعليم و تربيت و فرهنگ عمومي است و نيز علم و تكنولوژي، عوامل برون ساختاري آن را تشكيل مي دهند. سطحي نگري، رهايي از عقبه ي تئوريك، جمود وتحجر و نفوذ روحاني نمايان، برخي از موانع جريان فوق است.

پي نوشت ها:

*(حجة الاسلام و المسلمين آقاجاني عضو هيأت علمي معاونت آموزش دفتر تبليغات اسلامي حوزه ي علميه ي قم)
1. محمد ابراهيم جناتي، فقه و زمان (قم: چاپخانه ي دفتر تبليغات اسلامي، 1385، ج اول) ص 49-48.
2. مراجعه شود به‌: علماي مجاهد، محمد حسن رجبي، انتشارات مركزي اسناد انقلاب اسلامي، 1382، ص 499-496.
3. محمد حسن رجبي و فاطمه رويا پوراميد، مكتوبات و بيانات سياسي و اجتماعي علماي شيعه (تهران: نشر ني، ج اول، 1384) ص 214-211.
4. شيخ فضل الله نوري، رساله تذكره الغافل و ارشاد الجاهل.
5. سيد محمود مدني، ميرزاي شيرازي؛ احياگر قدرت فتوي (مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، 1377، ج اول)، ص 52.
6. همان، ص 87-86.
7. رساله ي اندرز نامه مرحوم آخوند خراساني، ر.ك: رهيافتي بر مباني مكتب ها و جنبش هاي سياسي شيعه در صد ساله اخير، مظفر نامدار، تهران: پژوهشكده ي مطالعات فرهنگي و اجتماعي، ج اول، ص 195-191.
8. ناظم الاسلام كرماني، تاريخ بيداري ايرانيان، (تهران: انتشارات آگاه، 1362، ج 2) ص 86 .
9. موسي نجفي، حوزه ي نجف و فلسفه ي تجدد در ايران (تهران: موسسه ي فرهنگي دانش و انديشه ي معاصر، 1379، ج اول)، ص 108-107.
10. مراجعه شود به: حوزه ي نجف و فلسفه ي تجدد در ايران، رسائل و صحف سياسي در حوزه ي نجف، ص 249 تا آخر كتاب.
11. حميدرضا اسماعيلي، دين و سياست در انديشه ي سياسي معاصر (تهران: پژوهشكده ي مطالعات فرهنگي و اجتماعي، 1386، ج اول) ص 204.
12. شكوه فقاهت، يادنامه ي مرحوم آية الله حاج آقا حسين بروجردي (قم: تهيه و نشر مركزانتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه ي علميه ي قم، 1379، ج اول) ص 245.
13. حميدرضا اسماعيلي، پيشين، ص 255-235.
14. همان، ص 377-375.
15. جمعي از نويسندگان، بحثي درباره ي مرجعيت و روحانيت، شركت سهامي انتشارات، برگزيده ي سال 1341، ص 7.
16. مراجعه شود به: جريان ها و سازمان هاي مذهبي - سياسي ايران، نشر مورخ، 1386، ج هفتم، ص266.
17. همان، ص 321-307.
18. علي اسماعيل پور، پژوهشي در نظام روحانيت، ناشر مؤلف، ص 42.
19. تأملي در نظام آموزشي حوزه، مجموعه مقالات، مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي (قم: مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، 1375، ج اول) ص 15-14.
20. شهيد مرتضي مطهري، روحانيت، ص 99-98.
21. مظفر نامدار، پيشين، ص 128-127.
22. همان، ص 140.
23. خاطرات آيه الله اراكي، جمهوري اسلامي، شماره 3412 (20/19/69)، ص 10، (به نقل از كتبا: بررسي عملكرد سياسي آيه الله حاج شيخ عبدالكريم حائري يزدي، فرزانه نيكو برش، ص72.
24. حسين آباديان، مراجعه شود به: انديشه ي ديني و جنبش ضد رژي در ايران (تهران: موسسه ي مطالعات تاريخ معاصر ايران، 1376، ج اول) ص 54-46.
25. ثقة الاسلام ابي جعفر محمد بن يعقوب الكليني، الاصول الكافي،كتاب العقل و الجهل (بيروت: دارالاضواء، 1405 ه ق) ص 27.
26. امام خميني (ره) فرمودند: «سلف صالح ما - رضوان الله عليهم - فرصت عجيبي را در موقع رفتن سلف خبيث از دست دادند و پس از آن هم فرصت هايي بود و از دست رفت تا اين مصيبت ها پيش آمد».
مراجعه شود به: دغدغه ها و نگراني هاي امام خميني‌ (ره)، تهيه و تنظيم: فرامرز شعاع حسيني و علي داستاني، تهران، موسسه ي تنظيم و نشر آثار امام خميني (ره)، 1384، ج اول، ‌ص 29.
27. منوچهر محسني، مباني جامعه شناسي علم (تهران: انتشارات طهوري، 1372، ج اول، ص 49.
28. محمد امين قانعي راد، مراجعه شود به: ناهمزماني دانش: روابط علم و نظام هاي اجتماعي - اقتصادي در ايران (مركز تحقيقات سياسي علمي كشور، 1382، ج اول) ص203-192.
29. رسول جعفريان، پيشين، ص 34-27.
30. مقام معظم رهبري در ديدار با مسئولين دفتر تبليغات از حضرات آيات مصباح يزدي و جوادي آملي نام برده اند.