زير نظر مختار موسوي
در اين نوشتار روش عملي آموزش و برنامه ريزي تحصيلي که با در نظر گرفتن ملاحظاتي ناشي از احساسات و رشد عاطفي دانش آموزان طرّاحي شده است، مورد بحث قرار مي گرد. اين برنامه که به نام « آموزش مبتني بر رشد عاطفي » نام گذاري مي شود براي معلّمان علاقه مند به مباحث روان شناسي طرّاحي شده است و در آموزش هاي ضمن خدمت معلّمان مي تواند مورد استفاده قرار گيرد. اين برنامه، عوامل مربوط به رشد عاطفي گولمن (1) ( 1988) را که شامل خود آگاهي، انگيزه، خود گرداني، همدلي و مهارت در برقراري رابطه است توسعه مي بخشد.* اين شيوه ي آموزش شامل يادگيري موارد زير است:
* آموزش براي کسب آرامش - رشد آگاهي و قابليّت حفظ کنترل شخصي
* آموزش گوش کردن - گوش کردن به خود و ديگران.
* آموزش صحبت کردن - هنگامي که ديگران بايد گوش کنند.
* آموزش احساس کردن - براي درک بهتر خود
* آموزش بيان احساسات - براي آن که ديگران بتوانند مرا درک کنند.
*آموزش دوست داشتن - براي مراقبت و حمايت از خود و ديگران.
* آموزش مواجهه با فقدان - تغييرات زندگي، اندوه و ادامه ي زندگي
* آموزش مهارت هاي زندگي - زندگي شاداب و فعّال
* آموزش فکر کردن - تعمق روي رفتارها و رشد مهارت ها
* آموزش مديريت در موقعيّت هاي ويژه ي زندگي - کسب مهارت براي مقابله با تنش ها و بحران ها
در ادامه ي مطلب ، اصول، راهکارها و آموزش هايي که معلّمان براي اجراي اين برنامه ها در مدارس نياز دارند آورده شده است.
نقش معلّم - نگرش ها، رفتار و هدايت کارگروهي
معلّمان براي آموزشي مبتني بر رشد عاطفي مي توانند از راهبردهاي مؤثّر روان شناس معروف کارل راجرز (2) ( 1962) که در زمينه ي چگونگي رفتار سالم، نگرش مثبت و همدلي موارد خوبي را ذکر نموده است، استفاده کنند؛ البتّه ترن (3) (1985) توسعه ي دل سوزي را نيز به اين ليست اضافه کرد. کارول هال (4) ( 2003) مي گويد معلّماني که از حالت هاي خود کم بيني، بدبيني و افسردگي، رنج مي برند چنان چه قصد شرکت در اين برنامه را داشته باشند، بايد از روحيّه ي مثبت نگري برخوردار شده و توانايي هاي خود را باور کنند.معلّم در اجراي برنامه ي آموزش مبتني بر رشد عاطفي دانش آموزان موارد زير را بايد مورد توجّه قرار دهد:
* تلاش مداوم و آگاهانه براي برقراري يک رابطه ي مبتني بر اعتماد متقابل و حمايت گرانه با دانش آموزان.
* اجتناب از تنبيه و مجازات هايي که شخصيّت و احترام دانش آموزان را خدشه دار کند.
* نشان دادن توجّه به همه ي دانش آموزان، احوال پرسي فردي با همه ي آن ها و صدا زدن دانش آموزان با نام کوچک آن ها در کلاس.
* نشان دادن احساسات خود به دانش آموزان و تشويق آن ها براي بيان احساساتشان.
* نشان دادن احترام و پذيرش نسبت به احساسات دانش آموزان.
* پرهيز از کنکاش در مسايل خصوصي دانش آموزان و عدم اعمال فشار براي وادار ساختن آن ها به صحبت کردن.
* توجيه دانش آموزان در راستاي حفظ راز داري نسبت به اسرار زندگي دوستان خود.
* توضيح مشارکت گروهي در کلاس و تشويق دانش آموزان به پيروي از رفتارهاي مشارکتي.
* توجّه دادن دانش آموزان به بهره گيري از راهکارهاي حلّ مسأله و برخورد هوشمندانه با مسايل زندگي خود.
* آموزش راهکارهايي در جهت کنترل عواطف هنگام مواجهه با مشکلات پيش بيني نشده.
* نشان دادن روش هاي حفظ آرامش و خونسردي براي تصميم گيري بهتر در زندگي.
در مجموع جهت ارتقا روحيّه ي دانش آموزان و کسب اعتماد به نفس بيش تر آن ها معلّمان بايد روش هاي سنّتي تعليم و تربيت را با روش هاي علمي تر جايگزين نموده و به نکات ذکر شده توجّه بيش تري داشته باشند. در همين زمينه، بهره گيري از مهارت هاي مشاوره اي و استفاده از آن ها در جريان کار کلاس با دانش آموزان و استفاده از مهارت هاي گوش کردن فعّال، انعکاس گفتار و احساسات در کار گروه، نقش بسيار مؤثّر و سازنده اي دارد.
در ادامه ي مطلب يکي از فنون مشاوره اي را که استفاده از سؤالات باز براي زمينه سازي در خصوص تشويق دانش آموزان به گفتن مطالب بيش تر در مورد خودشان است توضيح مي دهيم:
1- هنگام پرسش از دانش آموزان از کلمه ي « چرا » کم تر استفاده کنيد چون اين گونه سؤالات انگيزه و دليل رفتار را جست وجو مي کند که جواب آن هميشه حاضر و در دسترس نيست و اگر دانش آموز انگيزه ي سؤال را ندارد باعث سردرگمي و مقاومت منفي مي شود. به جاي کلمه ي « چرا » مي توان از « چگونه » و يا « چه چيز » استفاده کرد.
2- اکثر تجربيّات ما در زندگي دو وجه دارد و سؤال در مورد اين دو وجه براي دانش آموزان مفيد است، به عنوان مثال پرسيدن اين سؤال که « فکر مي کني زود آمدن به خانه چه فايده اي دارد و دير آمدن به خانه چه ضرري دارد؟ » با لحني طبيعي و بدون ارزيابي باعث بيان تجربيّات دانش آموز و قضاوت وي در مورد اعمال خودش مي شود.
3- براي پي بردن به احساسات دانش آموزان از سؤالات اوّل شخص و قدرتمند استفاده کنيد مثلاً « چه احساسي در مورد ....داريد؟ » تشويق دانش آموزان به استفاده از جملات اوّل شخص با فاعل من باعث مي شود که آن ها نسبت به سؤال احساس مالکيّت کنند و در مقابل تفکّرات و احساسات و رفتارهاي خود مسؤوليّت بيش تري پيدا کنند و در نتيجه خود آگاهي فردي آن ها رشد مي کنند. جمله ي « من نگرانم »، « بهتر از جمله ي اين نگران کننده است » مي باشد.
* پيشنهادهاي ارايه شده شايد به ظاهر خيلي ساده و پيش پا افتاده به نظر آيد ولي اجراي آن ها در کلاس دشوار و مستلزم تغيير در عادات گذشته است هر چند که مزاياي بسيار زيادي دارد.
بحث هاي گروهي در کلاس درس
براي کار گروهي در کلاس، انتخاب افراد شرکت کننده در بحث حايز اهمّيّت است. در اين زمينه معلّم براي کار روي مسايل عاطفي، اجتماعي و شخصي دانش آموزان بايد به آن ها در زمينه ي شرکت يا عدم شرکت در گروه آزادي انتخاب بدهد. البتّه اين موضوع به مطالب درس مربوط نمي شود زيرا در حوزه ي مسايل درسي از همه ي دانش آموزان انتظار مي رود در کلاس حضور داشته باشند. انتخاب موضوع براي کار گروهي بايد با نظر خود دانش آموزان صورت گيرد، در غير اين صورت ممکن است آن ها همکاري لازم را در گروه نشان ندهند و مقاومت نمايند. چنان چه از آغاز کار گروه، فرد يا افرادي تمايل به خروج از گروه را نشان دادند و چنان چه اين کار موجب اختلال در کار گروه نشود بايد اين اجازه به آن ها داده شود.در بحث هاي گروهي مسأله ي رازداري بسيار مهم است و بايد به تمام اعضاي شرکت کننده، توصيه شود که آن را رعايت کنند. و در گروه چنان چه فردي موضوع خصوصي و مهمّي را طرح نمود بايد توسّط ديگران اسرار او کاملاً حفظ شود.
کار با دانش آموزاني که احساسات شديدي نشان مي دهند.
اخيراً يکي از معلّمان بر اساس روش آموزش مبتني بر رشد عاطفي با گروهي از دانش آموزان 9 ساله کار مي کرد و به بحث فقدان رسيده بود و دانش آموزان محروميّت هاي خود را در زندگي مرور مي کردند، در پايان کار 3 نفر از آن ها که احساسات شديدي پيدا کرده و گريه مي کردند در ساعت تفريح و ناهار همراه با معلّم و سرگروه خود ساعتي را سپري نمودند و فرصت خوبي براي بيان شکايات و احساسات خود پيدا کردند. در حالي که قبلاً در خانواده به احساسات آن ها بي توجّهي شده و در مدرسه نيز فرصتي براي ابراز احساسات به آن ها داده نشده بود. اين 3 نفر پس از اين جلسه ابراز داشتند که نسبت به پذيرش مشکل خود و رويارويي مثبت با آن توانايي بيش تري پيدا کرده اند و حساسيّت هاي آن ها کاهش يافته است.يک موضوع مهم که معلّمان در هنگام پذيرش احساسات دانش آموزان بايد به آن ها توجّه نمايند اين است که بيان احساسات مراجع روي خود آن ها تأثيراتي دارد و هم چنين ممکن است باعث ناراحتي ساير اعضاي گروه شود و لذا معلّمان بايد سعي کنند که آرامش خود را حفظ نموده و با هوشياري به نيازهاي ساير افراد گروه نيز توجّه داشته باشند، چون آن ها نيز نياز به حمايت دارند و از طرفي لازم نيست که معلّمان بيش از اندازه خود را به زحمت انداخته و در شرايط اجباري براي حلّ تمامي مشکلات عاطفي دانش آموزان قرار گيرند.
مسأله ي مهمّي که دانش آموز بايد بداند اين است که او مي تواند با تلاش، شرايط حاکم بر خود را عوض کند و تصميم بگيرد که براي رشد بيش تر نياز به چه تغييراتي دارد. اين مطلب شايد به اين معني است که همراهي با يک دوست در خارج از کلاس و گوش کردن فعّال به احساسات او و صرف وقت براي تخليّه ي هيجاني و کاهش عصبانيّت وي مي تواند از جمله اجزاي آموزش مبتني بر رشد عاطفي باشد. هم چنين پرهيز از انکار احساسات منفي و طبيعي تلقي کردن مسايل دانش آموز باعث رشد فردي او مي شود. معلّم با بروز رفتار توأم با آرامش و حمايت در لحظات دشوار نقش يک الگو را براي دانش آموز ايفا مي کند.
در کل اعتراضات شديد و نشان دادن عصبانيّت توسّط دانش آموز يک پديده ي عادي محسوب مي شود ولي اغلب در مدارس فضاي مناسبي که آن ها بتوانند اين احساسات را به صورت قانوني و مناسب بيان کنند وجود ندارد و طبيعتاً بسياري از اين هيجانات به راه هاي انحرافي و مخرّب کشيده مي شود. چنان چه معلّمي هنگام رويارويي با عواطف دانش آموز ناراحت شود نشان گر آن است که هنوز به بلوغ عاطفي لازم براي کمک به دانش آموزان نرسيده است و زمان بيش تري براي کار روي مسايل خود نياز دارد.
شروع کار - تدارک کار گروهي
آمادگي براي کار گروهي در کلاس در ابتدا نياز به ايجاد يک فضاي سالم و صميمانه دارد براي اين کار فضاي فيزيکي مناسبي بايد تدارک ديد. صندلي دانش آموزان بايد به شکل دايره اي آرايش داده شود. به نحوي که همه بتوانند با نگاه خود به ديگران توجّه کنند. کف کلاس چنان چه با موکت مفروش شده باشد بهتر است، زيرا جابه جايي صندلي ها براي تغيير آرايش گروهي سر و صدا توليد نمي کند.در آغاز جلسه، يک تمرين کوتاه آرامش بخش، به تمرکز حواس معلّم و دانش آموزان کمک مي نمايد و موجب مي گردد که آن ها در مورد احساسات فيزيکي و رواني خود بينديشند. آن گاه مي توان با تصوير سازي و تجسّم، دانش آموزان را تشويق کرد که تمام فشارهاي عاطفي بيرون از محيط کلاس را رها نموده و به اهداف مثبت و جديد در کلاس فکر کنند. معلّم دوره ي ابتدايي هم چنين مي تواند به دانش آموزان گوش زد کند که بچّه هاي کلاس هاي ديگر آرزو مي کنند که مثل شما در حالت آرامش و خوشحالي باشند و از معلّم خود نمي خواهند که کاش آن ها نيز مثل شما از آرامش خود لذّت مي بردند.
تمرين هايي در راستاي آموزش مبتني بر رشد عاطفي
تمرين هاي ذکر شده در ادامه ي مطلب مي تواند در کار گروهي با دانش آموزان مفيد واقع شود.تمرين اوّل - آموزش در زمينه ي آرامش
آموزش آرامش و رسيدن به حالت رهايي از تنش هاي جسماني، يک مهارت ضروري براي دانش آموزان است و اين حالت در صورتي مفيد واقع مي شود که آرامش لازم بر کلاس حکم فرما باشد تا دانش آموز قادر شود در موقعيّت هاي فردي خود آرامش لازم را پيدا کند. براي آغاز فعّاليّت از دانش آموزان خواسته مي شود که به محيط اطرافشان توجّه کنند، آن گاه تلقين هاي زير انجام مي شود:[ به صداهاي بيرون از کلاس توجّه کنيد... بعضي ها در راهرو قدم مي زند. صداي باد و آواز پرندگان از پنجره به گوش مي رسد... صداي راه رفتن و حرکت بعضي ها را مي شنويد...به تماس بدن خود با لباس و صندلي تان توجّه کنيد... آيا اتاق گرم است يا سرد؟...احساس شما بتوانيد آخرين چيزي را که خورده اي يا نوشيده ايد حس کنيد... نفس عميق بکشيد... چه بويي را حس مي کنيد؟ به تنفس خود دقّت کنيد... نفس مي آيد و مي رود...سعي کنيد با تمام وجود صداهاي غير قابل پيش بيني در محيط مانند صداي گفت وگو، سرفه يا عطسه، خنديدن، بخاري و کولر و ... آرامش در شما وجود داشته باشد. سر و صداي محيط مانع آرامش شما نمي شود. شما به راحتي مي توانيد سرفه و عطسه کنيد چون آرامش شما بر هم نخواهد خورد. ] پيشنهادها و تلقين ها را در قالب جملات به کار ببريد و با تغيير شدّت صدا روي کلمات کليدي تأکيد کنيد. [ اگر صدايي در محيط بيرون از کلاس وجود دارد شما هنوز هم آرام هستيد.]
به کار بردن اين پيشنهادها در زبان و گفتار روزمره ي شما مفيد است. معمولاً جملاتي که معلّمان در کلاس استفاده مي کنند داراي وجه امري منفي مي باشد مانند « سرو صدا نکن »، « تکان نخور »، « ديگران را آزار نده » و... که استفاده ي آن ها اثر ناخوشايندي روي فرد مي گذارد چون خيلي از رفتارهاي دانش آموزان جنبه ي غير عمومي دارد.
به کار بردن جملاتي که داراي بار عاطفي - اجتماعي هستند و احترام آميز مي باشند مانند « در صورت امکان سکوت را رعايت کنيد »، « در جاي خود بمانيد » و « به ساير دوستانتان احترام بگذاريد » در نهايت به اطاعت پذيري و توجّه بيش تر دانش آموزان ختم خواهد شد. ولي متأسّفانه اکثر اوقات خلاف اين نوع برخورد را در مدارس ملاحظه مي کنيم که عملاً دانش آموزان را به سوي قطب مخالف و لجبازي سوق مي دهد. تغيير نوع کلام نياز به تغيير عادت گفتاري دارد.
با بهره گيري از پيشنهادهاي ارايه شده مي توان جريان کلاس را بر اساس فرايندي مثبت پايه گذاري کرد و اين موضوع به آرامش بيش تر کودکان و نوجوانان در فضاي مدرسه، خانواده و اجتماع منجر خواهد شد زيرا در خارج از مدرسه آن ها فرصت زيادي براي کسب آرامش ندارند.
تمرين دوم - تمرکز از طريق تنفس
به دانش آموران توصيه مي شود تمرين زير را انجام دهند:سعي کنيد که راحت باشيد، چشمان خود را ببنديد و به تنفس خود دقّت کنيد دم... بازدم...حال اگر توجّه کنيد متوجّه مي شويد که قفسه ي سينه ي شما بالا و پايين مي رود. دوباره مثل امواجي که به ساحل مي خورند فقط يک لحظه به نفس کشيدن خود دقّت کنيد. حال به نوک بيني خود دقّت کنيد و برخورد هوا را به آن احساس کنيد. متوجّه مي شويد که هواي سرد وارد مي شود و هواي گرم بيرون مي آيد، حال به تغييرات دم و بازدم توجّه کنيد. چه چيزي اتّفاق مي افتد؟ با دقّت در اين کار شما مي توانيد به آرامش برسيد.
تنفس در نور
تا حدّ امکان راحت باشيد. سعي کنيد چشمان خود را ببنديد و به نفس کشيدن خود توجّه کنيد، هنگام نفس کشيدن تصوّر کنيد که به جاي هوا يک نور ملاي سفيد را استنشاق مي کنيد و بدن شا پر از نور مي شود. هنگامي که بدن شما از نور سفيد لبريز شد احساس آرامش مي کنيد. نور سفيد نگراني ها، ترس ها و عصبانيّت ها و غصه هاي شما را ذوب مي کند و همه ي آن ها را از بين مي برد. خودتان را بيش تر رها کنيد تا بيش تر از نور لبريز شويد و احساس آرامش تان بيش تر شود. به نفس کشيدن خود ادامه دهيد. هنگام تنفس احساس گرم شدن و سبک شدن داريد و آرام تر و آرام تر مي شويد.توجّه داشته باشيد که براي خارج کردن دانش آموزان از اين حالت نياز به زمان است. ممکن است بعضي به خواب فرو رفته باشند در اين صورت بگوييد:
( به آرامي چشم خود را باز کنيد. شايد شما بخواهيد که عميق تر نفس بکشيد و با انگشتان خود را حرکت دهيد....)
تمرين سوم - تصوير سازي ذهني
روش هاي تصوير سازي براي رشد خود آگاهي در دانش آموزان و پذيرش احساسات ديگران مفيد است ( هال (5) 1991). مزايايي که اين تکنيک براي دانش آموزان دارد به شرح زير است:* يادگيري مهارت هاي اساسي کسب براي کنترل شخصي و خود آگاهي.
* رشد مهارت گوش کردن فعّال.
* ارزش گذاري و احترام به حقوق ديگران.
* ايجاد فضاي دوستان و همکاري در محيط کلاس.
* افزايش سطوح خلّاقيّت
* افزايش قابليّت بيان روشن تجربيات فردي.
جهت راهنمايي دانش آموزان براي تصوير سازي ذهني ابتدا آن ها را به آرامش دعوت کنيد و آن گاه بخواهيد که چشمان خود را ببندند و يک متن تصوير سازي را براي آن ها بخوانيد. در ادامه يک متن مناسب براي افزايش کنترل شخصي در دانش آموزان در موقعيّت هاي استرس زا آورده شده است.
تصوير سازي يک مکان امن -
جهت اين تمرين موارد زير توصيه مي شود:چند نفس عميق بکش و اجازه بده که بدنت آرامش کامل داشته باشد... اجازه بده همه ي تنش ها رفع شود... از تو مي خواهم هنگامي که نفس مي کشي فرض کني که با انجام دم، آرامش وارد بدنت مي شود و هنگام بازدم همه ي تنش ها از بدنت خارج مي گردد... زماني که احساس آرامش داري به چيزهايي که تو را دل واپس و نگران مي کند توجّه کن و اگر دوست داري آن را بيان کن... ضرورتي ندارد که همه ي جزييّات را بيان کني، فقط به خاطر داشته باش که يک سري مسايل خود هم وجود دارد که شايد به آن ها توجّه نکرده باشي. در حال حاضر اين احساس را داري که در يک مکان امن قرار گرفته اي اين مکان امن را در ذهن خود ترسيم کن، شبيه به چيزي است؟ .... به اطراف اين مکان دقّت کن شبيه چيست؟..... چه چيزهايي در اين مکان داري؟ .... و چه رنگي است؟.... چه بويي دارد؟.... چيزهايي که در اطرافت وجود دارد لمس کن... حال چه احساسي داري؟.... در اين مکان چه کاري انجام مي دهي؟... بدنت چه احساسي دارد؟.... حال از تصوّر خودت خارج شو و اين نکته را به خاطر بسپار که هر زمان که خواسته باشي مي تواني اين محل را در ذهنت بسازي، سعي کن که اين احساس لطيف، آرام و لذّت بخش را در خودت حفظ کني و با آرامش به کلاس برگرد و بقيه ي روز را با اين حالت سپري کن.
زبان و ادبيّاتي که براي اين تمرين ها و تلقين ها وجود دارد بسته به سنّ افراد گروه و شرايط متفاوت است ولي در مجموع براي 5 سال به بالا قابل استفاده مي باشد. تمرين در گروه هاي دو نفره و چند نفره مفيدتر به نظر مي رسد. معلّم مي تواند پس از تمرين ها از دانش آموزان بخواهد که تجارب خود را با کلّ کلاس در ميان گذارند. اين مطلب موجب مي شود که دانش آموزان کم رو و آن هايي که کم تر تمايل به صحبت دارند قادر شوند احساسات خود را با ديگر هم کلاسي ها مطرح کنند.
يک نکته ي قابل توجّه در اين تمرين آن است که دانش آموزان را جهت بيان نگراني هايشان نبايد تحت فشار قرار داد و در مورد مشکلات رواني احتمالي مانند ياد آوري تنبيهات جسماني، از دست دادن اعضاي خانواده و خاطرات ناگوار گذشته که ممکن است پيش آيد با احتياط عمل کنند و در اين زمينه از کمک هاي تخصّصي يک روان شناس و مشاور در راستاي مديريت و نظارت و مشورت در اجراي برنامه استفاده نمايند.
بايد دانست که صرفاً شرکت در اين تمرين مي تواند تجربه ي خوب و لذّت بخشي براي دانش آموزان محسوب گردد نتيجه ي تحقيقات و مطالعات هال ( 2003) در کار با هزاران دانش آموز که در آن ها از تمرين هاي تصوير سازي ذهني براي کاهش تنش ها استفاده شده بود هيچ گونه اختلال روان شناختي را نشان نداد.
تمرين چهارم - کار با دانش آموزان در گروه دو نفره
اين روش يک تمرين براي گوش کردن به ديگران همراه با توجّه و احترام است. مثال هاي زير نمونه اي از آموزش همراه با تکنيک گوش دادن است.از دانش آموزان بخواهيد که گروه هاي دو نفره درست کنند و بعد از آن 5 دقيقه به آن ها فرصت دهيد تا در رابطه با موضوعاتي که مثال هاي آن در ذيل آورده شده است با يک ديگر گفت وگو کنند. وقتي يکي از آن ها صحبت مي کند، نقش طرف مقابل فقط گوش کردن است و نبايد حرف او را قطع کند فقط مي تواند با کلمات ساده ي « بلي »، « درست است » و ...همراه با حرکات غير کلامي متناسب او را تأييد نمايد، پس از گذشت 5 دقيقه جاي آن ها عوض مي شود و دانش آموزي که گوش مي کرد حالا صحبت مي نمايد.
مثال هايي براي صحبت کردن با يک ديگر:
* از اوّلين روز مدرسه چه خاطره اي داري؟* کدام درس را بيش تر دوست داري و يا بر عکس؟
* زماني که تازه به اين مدرسه آمدي چه احساسي داشتي؟
* نمونه هايي از روياها و خواب هايي که اخيراً داشتي تعريف کن.
* به چه ورزش هايي علاقه داري؟ از فعّاليّت هاي ورزشي ات برايم تعريف کن.
اين تمرين باعث مي شود که دانش آموزان به بيان احساسات و تجربيّاتشان تشويق شوند. هنگام صحبت کردن از آن ها بخواهيد که از نظر بدني کاملاً به طرف مقابل توجّه نمايند و پس از اتمام گفت و گو آن چه را از او شنيده اند در چند جمله خلاصه نمايند. آن گاه مي توانند در جلسه ي گروهي در کلاس که تمام گروه هاي دو نفره مشارکت مي کنند تجارب خود را با ديگران در ميان گذارند.
تمرين پنجم - کار در گروه هاي سه نفره
از دانش آموزان بخواهيد که به گروه هاي 3 نفره تقسيم شوند و در هر گروه يک نفر فرزند بزرگ خانواده، يک نفر فرزند وسط و يک نفر فرزند آخر شود و در صورت نياز، معلّم هم به طور متناوب به گروه خواهد پيوست، آن گاه آن ها در رابطه با مزايا و معايب داشتن اين جايگاه در خانواده بحث کنند و بگويند که احساس آن ها از داشتن اين وضعيّت در خانواده چيست؟ و در آخر، سخن گوي هر گروه خلاصه ي بحث را براي گروه بزرگ تر ( کلاس ) گزارش کند.نتيجه ي مهمّي که از اين فعّاليّت حاصل مي شود اين است که گروه هاي اجتماعي با يک ديگر آميخته شده و تجربيّات شخصي خود را به بحث مي گذارند البتّه اظهارات و نکات مناسبي که معلّم در گروه ها بيان مي کند مي تواند به پويايي بيش تر گروه ها کمک کند.
چنان چه در اين فعّاليّت دانش آموزان از بحث خارج شدند جاي نگراني نيست و معلّم مي تواند تا حدودي آن ها را به طرف موضوع اصلي سوق دهد، ولي در مجموع مکالمه و بيان احساس در بين دانش آموزان، خود، ارزش زيادي دارد.
تمرين ششم - تمرين دايره اي: آموزش گوش کردن و صحبت کردن
کلاس را به گروه هاي دو نفره ي A و B تقسيم کنيد. آن گاه دانش آموزان گروه A صندلي ها را به حالت دايره آرايش دهند و دانش آموزان گروه B خارج از دايره به نحوي که بر گروه A اشراف داشته باشند، قرار گيرند. آن گاه موضوعي را به گروه A بدهيد تا در مورد آن بحث کنند؛ مثلاً اين موضوع که چگونه بايد با والدين خود رفتار کنند، يا در مدرسه چه انتظاراتي از دانش آموزان وجود دارد. آن گاه ناظران ( دانش آموزان گروه B ) از رفتارهاي همتاي خود ( دانش آموزان گروه A) با توجّه به نکات داده شده مطالبي را يادداشت مي کنند. نکات مورد نظر شامل موارد ياري دهنده و بر عکس است که برخي از آن ها در زير آمده است:* گوش کردن به ديگران.
* پرسش در مورد نظرات ديگران.
* ممانعت از صحبت ديگران.
* تسلّط بر بحث و آمادگي.
* علاقه به برقراري ارتباط چشمي با بقيه ي گروه.
پس از اتمام وقت دوباره جفت ها تشکيل مي شود و گروه هاي دو نفره نظرات يادداشت شده ي خود را به طرف مقابل بازخورد مي دهند. اين تمرين يک روش مؤثّر براي کار با گروه هاي کوچک است چون دانش آموزان ضمن آشنايي با يک سري از رفتارهاي مورد انتظار بازخورد رفتارهاي خود را در گروه دريافت مي نمايند.
تمرين هفتم - دايره ي زمان، تمرين براي افزايش آگاهي
اين فعّاليّت در طول سال هاي زياد در آمريکا ( بالارد (6) 1981) و انگليس ( وايت (7) 1991)، ( لنگ (8) 1998، موس و ويلسون (9) 2000، تيو (10) 1998) مورد استفاده قرار گرفته است. اين روش براي فعّاليّت يک گروه از دانش آموزان است که به صورت دايره وار روي يک موضوع و براي درک متقابل با هم بحث مي کنند و هدف آن توانا ساختن دانش آموزان جهت تمرکز فکر مي باشد.براي کار، يک دايره ي کوچک از دانش آموزان تشکيل شده و معلّم نيز مانند دانش آموزان در دايره قرار مي گيرد. گروه مي تواند کار خود را با راهنمايي هايي در جهت افزايش توانايي تصميم گيري هاي شخصي اعضاي گروه آغاز کند. موارد زير بايد در اين تمرين رعايت گردد:
* اعضاي گروه بدون ترس از انتقاد بايد مشارکت لازم را داشته باشند.
* افراد هر وقت که خود بخواهند بايد صحبت کنند.
* قوانين گروه در مورد معلّم نيز لازم الاجرا است.
در اين روش بايد رازداري توسّط گروه رعايت شود و چنان چه احساسات اعضا اوج گرفت و مطالب خصوصي توسّط دانش آموزان طرح گرديد، مسايل آن ها نبايد به بيرون از گروه انتقال پيدا کند.
تمرين هشتم - هدف / طرّاحي کار فردي
چنان چه تمرين ها و آموزش هايي که در کلاس ارايه مي شود در موقعيّت هاي واقعي مورد استفاده قرار نگيرد، تأثير مناسبي را بر زندگي دانش آموزان نخواهد داشت.هدف گذاري شخصي باعث تشويق دانش آموزان به اجرا، کنترل شخصي و به کار بردن ايده هاي مفيد در زندگي بعدي آن ها خواهد شد. خيلي از افراد از اين که در مورد مفاهيم رفتاري خود صحبت کنند لذّت مي برند ولي از آزمايش اين رفتارها در زندگي واقعي عاجزند. لذا در اين تمرين دانش آموزان پس از بحث و تبادل نظر در گروه هاي کوچک، بازخورد ناشي از آن را در موقعيّت هايي نظير خانه و محيط هاي اجتماعي ديگر آزمايش مي کنند و سپس نتايج آن را در کلاس براي ديگر دوستان خود گزارش مي دهند براي نيل به اين مقصود موارد زير به آن ها کمک مي کند:
هدف من:
* هدف من براي يک ماه آينده اين است که:* مزاياي رسيدن به اين هدف ها اين است که:
* معايب رسيدن به اين هدف ها اين است که:
* چه کسي يا کساني در اين راه مي توانند به من کمک کنند؟
* چه کسي يا کساني در راه تحقّق اهدافم مانع مي شوند؟
* با تفکّر زياد در مورد هدفم آن را به ....تغيير خواهم داد.
پي‌نوشت‌ها:
1. Golman.
2. Rogers.
3. Thorne.
4. Hall. C.
5. Hall.
6. Ballard.
7. White.
8. Lang.
9. Moss & Wilson.
10. Tew.
زير نظر مختار موسوي، (1391)، مشاوره با دانش آموزان در مدارس ، حميد اصغري پور، نگار اصغري پور، منوچهرفضلي خاني، تهران: وراي دانش، چاپ سوم
