بیت‌المال عبارت از صندوق یا مركزی است كه درآمدهای دولت اسلامی در آن جمع شده و سپس به مصارف معینی می‌رسد. درآمدهای دولت در صدر اسلام عمدتاً درآمدهای مالیاتی بود كه شامل خمس، زكات، خراج، و جزیه می‌شد. مقدار، مدت، و نحوه تعلق این مالیاتها - به تفصیلی كه بعد خواهد آمد- یا از طریق وحی تعیین، یا توسط خود رسول خدا تشریح شد. مصارف این مالیاتها در قرآن كریم، یا به دستور پیامبر اسلام معین شد. نخستین مالیات، خمس بود كه در سال دوم هجرت وضع شد. در سال هفتم هجرت پس از فتح خیبر، خراج و در سال هشتم هجرت پرداخت زكات كه قبلاً مستحب بود، الزامی شد. بالاخره، در سال هفتم یا هشتم جزیه مقرر گشت (شهابی، ادوار فقه، ج1 ، و اجتهادی، وضع مالیاتی، 187).
مركز جمع‌آوری و تقسیم وجوه یاد شده مسجدی بود كه حضرت پس از هجرت به مدینه بنا ساختند و آن را عبادتگاه و محلی برای اجتماع و شور با مردم تعیین فرمودند. به علاوه، این مسجد، در طول حكومت حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، مركز فرماندهی بود.
در آغاز هجرت، جمع‌آوری وجوه یاد شده توسط برخی از صحابه، كه وظیفه تبلیغ را نیز هم زمان انجام می‌دادند، صورت می‌گرفت. ولی با گسترش دامنه حكومت پیامبر خدا وظایف یاد شده از هم تفكیك شد و تعداد مأموران امور مالی روبه افزایش گذاشت. آیت ا... احمدی در كتاب «مكاتیب الرسول» و در مقاله «خمس در كتاب و سنت» شواهد زیادی می‌آورد كه پیامبر گرامی برای جمع‌آوری وجوه خمس و زكات مأموران خاصی داشته‌اند. حقوق افراد یاد شده و حقوق عَتّابِ بنِ اُسَید، كه از طرف حضرت به قضاوت تعیین شده بود از محل درآمدهای بیت‌المال پرداخت می‌شد. علاوه بر كارگزاران یاد شده، نبی اكرم، برای اداره حكومت، كاتبان و دبیران متعددی در طول زمام‌داری خویش تعیشن فرمودند كه تعداد ایشان را تا 26 نفر نقل و به چهار گروه كُتّاب الوحی، كتّاب الرسائل و الاِقطاع، كُتّاب العُهود و الصُّلح، و كُتّاب الجیش تقسیم كرده‌اند (كَتّانی، ج1، 114-123 و 220-241، طبری ،ج4، 1303 و بلاذُری، ترجمه آذرنوش، 382- 385 و حلبی، 423)
از سوی رسول خدا بلال مأمویت یافت كه به وضعیت فقرا و بینوایان رسیدگی كند و برای اشخاص نیازمندی كه به حضرت رجوع می‌نمایند، لباس و غذا تهیه كند. بلال حتی دستور داشت كه در صورت عدم بودجه، قرض كند و بینوایان را به نوا برساند (كتّانی، ج1، 441-442). در سالهای آخر هجرت قبایل بسیاری در عربستان دین اسلام را پذیرفتند و نمایندگانی از جانب خود خدمت رسول خدا فرستادند. پیامبر اكرم به بسیاری از ایشان عطایا و جوایزی بخشش فرمودند. مأموریت اخیر را نیز بلال برای حضرت انجام می‌داد (آیتی، 609 -642).اطلاعات فوق نشان می‌دهد كه بیت‌المال توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تأسیس شد. تشكیلات بیت‌المال، یعنی تشكیلات مالی بخش عمومی، همچون تشكیلات سایر بخشها دارای سازمانی انعطاف‌پذیر بدون دیوانسالاری و همان‌طور كه گفته شد متمركز در مسجد النبی بود. پرداختنی‌های بیت‌المال را خود حضرت روزانه انجام می‌دادند و هیچ وجهی را در صندوق بیت‌المال تقسیم نشده باقی نمی‌گذاردند (ابوعبید، 373- 376).
در زمان ابوبكر، تشكیلات بیت‌المال تغییری نكرد، ولی در زمان عمر به علت فتوحات مسلمانان و افزایش درآمد ایشان از بابت خراج زمینهای مفتوحه، تحولاتی در شیوه دیوانداری پیدا شد. عمر عده‌ای از مدیران و دفترداران ایرانی را به كار تنظیم و دفترداری بیت‌المال گماشت. بنا به روایت عَلّی بنِ طُقْطقُی (112- 114) این تحولات را عمر به پیشنهاد هرمزان مرزبان ایرانی كه قبلاً توسط مسلمانان اسیر و سپس مسلمان شده و در مدینه ساكن گشت انجام داد، زیرا وی توضیحاتی درباره شیوه دیوانداری پادشاهان ساسانی به او داد.
سرشماری مسلمانان كه در اواخر حكومت رسول اكرم آغاز شد و پس از شمارش 1500 تن از مسلمانان به علت رحلت پیامبر ناتمام ماند، در زمان عمر تكمیل شد و برای مهاجران و انصار و سایر مسلمانان و همچنین برای فرماندهان و ماموران بیت‌المال، به تفاوت، سهمیه‌ای از درآمدهای بیت‌المال تعیین شد (مهدی صانع).
به علت گسترش فتوحات و توسعه مملكت اسلامی در زمان عمر، در ایالات و ولایتهای مختلف، بیت‌المال محلی ایجاد شد. از این تاریخ تحول دیگری در نظام دیوانداری مسلمانان پدید آمد و دولت اسلامی دارای یك بیت‌المال مركزی و چندین بیت‌المال محلی گردید. هنگامی كه زمام حكومت اسلامی به امیرالمؤمنین عیل (علیه السلام) سپرده شد، پایتخت حكومت اسلامی، پس از حدود یك سال، از مدینه به كوفه منتقل شد و مركزیت بیت‌المال نیز خود به خود بدان جا منتقل گشت (یعقوبی، ج2، 82). این انتقال كه به اقتضای شرایط سیاسی - اجتماعی وقت صورت گرفت، در عین حال مركزیت جغرافیایی بهتری برای پایتخت و مقر بیت‌المال، پس از فتح كشورهای عراق، شام، ایران و غیره، ایجاد كرد و ارتباط سریعتری را با مراكز ولایتها و بیت‌المال هر ولایت، كه با آغاز فتوحات تشكیل شده بود، ممكن ساخت.
منبع مقاله :
صدر، سیدکاظم، (1387)، اقتصاد صدر اسلام، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، چاپ دوم
