آشنایی با فرقه‏هاي شيعه

در کتب ملل و نحل، براي شيعه فرقه‏هاي بسياري ذکر شده و حتي گفته شده است که حديث معروف افتراق امت (هفتاد و سه فرقه) بر فرقه‏هاي شيعه منطبق مي‏گردد، ولي بايد توجه داشت که اولا: برخي از اين فرقه‏ها مانند غلات و شعب آن و. . . ، حقيقتا از انشعابات شيعه نبوده و دانشمندان شيعه آنها را تکفير نموده‏اند، و ثانيا: حقيقت انشعاب در مذهب شيعه اين است که در مسئله امامت، که معرف مکتب تشيع است، اختلافاتي وجود داشته باشد، ولي اختلاف در مسائل اعتقادي ديگر معيار شناخت فرقه‏هاي شيعه نيست. بر اين اساس، ذکر بسياري از اين فرقه‏ها، از قبيل هشاميه، يونسيه، نعمانيه و. . . به عنوان فرقه شيعه واقع بينانه نيست، ثالثا: تعداد بسياري از فرقه‏هايي که در مسئله امامت از آنها ياد شده است، بر فرض واقعيت داشتن آنها، زمان کوتاهي بيش دوام نياورده و به کلي محو گرديده‏اند، مثلا پس از شهادت امام عسکري عليه‏السلام فرقه‏هاي چهارده گانه‏اي براي شيعه نقل گرديده که هيچ اثري از آنان يافت نمي‏شود و حتي واقعيت داشتن آنها نامعلوم است، چنانکه شيخ مفيد پس از ذکر فرقه‏هاي چهارده‏گانه گفته است:
«در اين زمان (373 هجري) جز اماميه (اثنا عشري) که به امامت‏حضرت مهدي (عج) معتقدند، فرقه‏اي وجود ندارد، و فرقه‏هاي ديگر منقرض شده و جز حکاياتي غير قابل اعتماد از آنان در دست نيست‏» . (1)
محقق طوسي نيز پس از اشاره به فرقه‏هايي که در کتاب ملل و نحل براي شيعه ذکر گرديده گفته است:
«اينها اختلافاتي است که درباره شيعه نقل شده است، ولي از اکثر آنها جز در کتابهاي غير قابل اعتماد اثري يافت نمي‏شود، و برخي از اين فرقه‏ها مانند غلات و گروهي از باطنيه خارج از اسلام‏اند» . (2)
علامه طباطبائي نيز پس از اشاره به فرقه‏هاي کيسانيه، زيديه، اسماعيليه، فطحيه و واقفيه گفته است:
«ديگر پس از امام هشتم تا امام دوازدهم که نزد اکثريت‏شيعه، مهدي موعود است، انشعاب قابل توجهي به وجود نيامد، و اگر وقايعي نيز در شکل انشعاب پيش آمده چند روز پيش نپاييده و خود به خود منحل شده است، مانند اينکه جعفر فرزند امام دهم پس از حلت‏برادر خود (امام يازدهم) دعوي امامت کرد و گروهي به وي گرويدند، ولي پس از چند روزي متفرق شدند و جعفر نيز دعوي خود را تعقيب نکرد، و همچنين اختلافات ديگري در ميان رجال شيعه در مسائل علمي کلامي و فقهي وجود دارد که آنها را از انشعاب مذهبي نبايد شمرد» . (3)

فرقه‏هاي اساسي شيعه

در مورد تعداد فرقه‏هاي اساسي شيعه (اصول فرقه شيعه) چند قول است:
بغدادي آنها را سه فرقه دانسته است: «زيديه، کيسانيه و اماميه‏» . وي در آغاز غلات را نيز از انشعابات شيعه دانسته، ولي بعدا ياد آور شده است که چون آنان از اسلام خارج شده‏اند از فرقه‏هاي اسلامي به شمار نمي‏آيند. (4)
رازي غلات را نيز بر تعداد آنان افزوده است (5) و شهرستاني اسماعيليه را نيز بر شمرده و فرقه‏هاي اصلي شيعه را پنج فرقه دانسته است. (6)
محقق طوسي نيز در قواعد العقائد با نظريه بغدادي موافقت نموده و اصول فرقه‏هاي شيعه را زيديه، کيسانيه و اثنا عشريه دانسته است. اين سه فرقه در وجوب نصب امام بر خدا اتفاق نظر دارند، ولي دو فرقه غلات و اسماعيليه امامت را واجب «من الله‏» مي‏دانند نه واجب «علي الله‏» . (7)
قاضي عضد الدين ايجي نيز اصول فرقه‏هاي شيعه را سه فرقه غلات، زيديه و اماميه دانسته است. (8) و بالاخره علامه طباطبائي انشعابات اصلي شيعه را در زيديه، اسماعيليه و اثنا عشريه خلاصه کرده است. (9)
يادآور مي‏شويم اگر ملاک در بيان فرقه‏هاي اماميه يا شيعه کلام شيخ مفيد باشد که هر کس قائل به نص در مسئله امامت‏بوده و علي عليه‏السلام را امام و جانشين بلا فصل پيامبر بداند امامي و شيعي ناميده مي‏شود، سخن شهرستاني جز در مورد غلات صحيح است و اماميه مشتمل بر فرقه‏هايي چون فطحيه و ناووسيه نيز مي‏گردد، و اگر ملاک فرقه‏هاي موجود شيعه است نه آنها که منقرض شده‏اند، در اين صورت کلام علامه طباطبائي استوار است.
ما در اين بحث، عمده فرقه‏هاي شيعه را که در مسئله امامت پديد آمده‏اند به اجمال يادآور مي‏شويم، ولي از فرقه‏هايي چون هشاميه، يونسيه، زراريه و مانند آن که ربطي به مسئله امامت ندارند بحث نخواهيم کرد و در مورد غلات نيز با نظريه بغدادي موافقيم که آنها در حقيقت جزو هيچ يک از فرقه‏هاي اسلامي نيستند، و درباره پيروان فرقه‏هايي که منقرض شده، يا در مسائل کلامي آرا و عقايد زيديه، اسماعيليه و اماميه را پذيرفته‏اند، به اختصار خواهيم گذشت. در حقيقت محور بحث مشروح ما را فرقه‏هاي زيديه، اسماعيليه و اماميه تشکيل مي‏دهند.

پي‏نوشت‏ها:

1- الفصول المختاره، ص 321.
2- تلخيص المحصل، ص 413.
3- شيعه در اسلام، ص 61.
4- الفرق بين الفرق، ص 23- 21.
5- تلخيص المحصل، ص 408.
6- الملل و النحل، ج 1، ص 147.
7- قواعد العقائد، ص 110.
8- شرح المواقف، ج 8، ص 285.
9- شيعه در اسلام، ص 32.