شخصیت حضرت فاطمه(س) از دریچه منابع اهل سنّت

مقدمه:
در منابع تفسیری، حدیثی، رجالی و تاریخی اهل سنت صدها آیه (با پژوهش نگارنده، 135 آیه به دست آمد) در شأن فاطمه(س) و صدها روایات در باره فضایل و كمالات معنوی و شخصیت بی‏نظیر ام‏ابیها، سرور زنان همه عالم، دختر یگانه رسول اكرم(ص) یافت می‏شود. بحث و تحلیل و جمع‏آوری آنها نیازمند چندین جلد كتاب سترگ است. در این مقاله برتری فاطمه(س) بر مریم(س) از دیدگاه قرآن، روایات شیعی و سنی و دیدگاه دانشمندان اهل سنت بحث شده است، به امید اینكه همه ما از شفاعت ایشان در روز محشر بهره‏مند شویم.

برترین زن جهان

«و إذْ قالتِ الْملائكةُ یا مریمُ إنّ اللّه‏ اصطفیكِ و طَهَّركِ و اصْطفیكِ علی نساء العالمین؛(1) به یاد آر زمانی را كه ملائكه گفتند: ای مریم، بدان خدا تو را برای اهدافی كه دارد انتخاب كرد و پاكیزه گرداند و از میان همه زنان عالم برگزید.»
دانشمندان اهل سنت در ذیل این آیه روایات زیادی در باره برتری و فضل چهار زن آورده‏اند. این روایات را صحابه معروفی همچون ابن‏عباس، انس، ابی‏لیلی، ابوهریره، عایشه، عبدالرحمن بن‏ابی‏لیلی، جابر بن‏عبداللّه‏، ابوسعید، حذیفه، ام‏سلمه، ابواسلمی، ابن‏مسعود، ابن‏عمر، عمران بن‏حصین، جابر بن‏سمره، ابی‏بریده اسلمی و دیگران گزارش كرده، از اهل بیت امام علی(ع) و از خودِ حضرت فاطمه(ع) نقل كرده‏اند. نمونه‏هایی از این گونه روایات را ذكر می‏كنیم.
رسول خدا(ص) خطاب به فاطمه(ع) فرمود: «یا فاطمة ألا ترضین أنْ تكونی سیدة نساء العالمین، و سیدة نساء هذه الامة، و سیدة نساء المؤمنین؛(2) ای فاطمه، آیا خشنود نیستی كه برترین بانوی زنان جهان و بانوی زنان این امت و بانوی زنان باایمان باشی!»
این حدیث را حاكم و ذهبی صحیح می‏دانند.(3) بغوی گفته: «بر درستی این حدیث، اتفاق نظر هست».(4) پیامبر(ص) در جاهای مختلف و متعدد با تعابیر گوناگون بر افضلیت و برتری فاطمه زهرا(ع) بر همه زنان عالم تأكید داشت. هنگامی كه فاطمه بیمار شده بود و پیامبر این سخن را به اصحاب گفت، آنان همراه پیامبر برای عیادت فاطمه به خانه‏اش آمدند. پیامبر از بیرون خانه صدا زد كه: دخترم، خودت را بپوشان چون جمعی از یاران به عیادت تو می‏آیند، از آنجا كه لباس دخترش فاطمه كافی نبود عبای خود را از پشت در به او داد. پیامبر و یاران وارد شدند و بعد از عیادت از خانه بیرون آمدند، رو به یكدیگر كرده از بیماری فاطمه اظهار تأسف می‏كردند، پیامبر به آنها فرمود: «اما إنّها سیدة النساء یوم القیامة؛(5) بدانید او بانوی تمام زنان در قیامت است.»
عایشه روایت می‏كند: «روزی فاطمه نزد پیامبر آمد. راه رفتن او درست مانند راه رفتن رسول اكرم بود، پیامبر فرمود: خوش آمدی دخترم، پس او را طرف راست یا چپ خود نشاند، بعد رازی در گوش او گفت و به دنبال آن فاطمه گریان شد. گفتم: چرا گریه می‏كنی؟ [پاسخ نداد] بار دیگر پیامبر راز دیگری به او گفت، فاطمه خندان شد. گفتم: تا امروز شادی كه چنین با غم نزدیك باشد ندیده بودم. از علت آن سؤال كردم. فاطمه گفت: سرّ رسول خدا را فاش نمی‏كنم! رازداری ادامه داشت تا پیامبر از دنیا رفت. آنگاه سؤال كردم، گفت: مرتبه اوّل پیامبر به من فرمود: جبرئیل هر سال یك بار قرآن را بر من عرضه می‏داشت، امسال دو بار عرضه داشت، فكر می‏كنم فقط به این دلیل است كه اجل من نزدیك شده، و تو اولین كسی خواهی بود كه به من ملحق می‏شوی. هنگامی كه این سخن را شنیدم گریه كردم.
سپس فرمود: «اما ترضین أنْ تكونی سیدة نساء أهل الجنة أو نساء المؤمنین؛ خشنود نمی‏شوی كه بانوی زنان بهشت یا زنان باایمان باشی» هنگامی كه این سخن را شنیدم شاد و خندان شدم.»(6)
در برخی روایات از سیادت چهار زن صحبت شده است. پیامبر اكرم(ص) فرمود: «افضل نساء العالمین خدیجة، و فاطمة و مریم و آسیة امرأة فرعون».(7)
در روایات تعابیر مختلفی آمده همچون: «خیر نساء العالمین أربع مِنْهُنّ فاطمة؛ أفضل نساء أهل الجنة أربع منهن فاطمة؛ سیدة نساء اهل الجنة أربع منهن فاطمة» كه مضمون همگی برتری بانوی آفتاب بر تمامی زنان است. همچنین «كمل مِن الرجال كثیر و لم یكمل مِن النساء إلا مریم بنت عمران و آسیه بنت‏مزاحم (امرأة فرعون) و خدیجة بنت خویلد و فاطمة بنت محمد؛(8) بسیاری از مردان، كامل گشتند و از میان زنان، اینان كامل شدند: «مریم (دختر عمران) آسیه (دختر مزاحم و زن فرعون) خدیجه (دختر خویلد) و فاطمه (دختر محمد)».

فاطمه برتر است یا مریم؟!

برای روشن شدن این مسئله باید به دو منبع اصلی یعنی قرآن و روایات رجوع كنیم تا معلوم شود كدام افضل معرفی شده است.
فاطمه افضل از مریم از منظر قرآن:
در آیه است: «و إذْ قالت الملائكةُ یا مریمُ إنّ اللّه‏ اصطفیكِ و طهرّكِ و اصطفیكِ علی نساء العالمین یا مریمُ اْقنُتی لربّكِ و اسْجدی و ارْكعی مع الراكعین؛(9)
و به یاد آر زمانی را كه ملائكه گفتند: ای مریم، بی‏شك خداوند تو را برگزیده و تو را طهارت بخشیده و بر زنان عالم برتری داده است. ای مریم، برای پروردگارت فروتن و مطیع باش و سجده كن و با سایر ركوع‏كنندگان ركوع كن.»
در این آیات دو نكته قابل دقت است.
1ـ برگزیدن (اصطفاء) مریم بر زنان عالم: ممكن است در ابتدا به ذهن برسد مریم بر همه زنان عالم (چه فاطمه و چه غیر او) برتری دارد زیرا «علی نساء العالمین» گفته است. این آیه درست مثل آیه «یا بنی‏اسرائیل اْذكروا نعمتی التی انعمتُ علیكم و إنّی فضَّلتُكم علی العالمین»(10) می‏باشد. روشن است كه بنی‏اسرائیل به طور نسبی امت برگزیده در عصر و زمان خویش می‏باشند، نه امت برگزیده در همه قرون و اعصار، زیرا خداوند به امت اسلامی خطاب كرده می‏فرماید: «كنتم خیر امة»(11) یعنی شما (مسلمانان) بهترین امت هستید. خیر و بهتر و افضل امت، امت اسلامی است، نه بنی‏اسرائیل. همین طور است برگزیدن مریم بر زنان زمان خویش. چنین برداشتی از روایات هم به دست می‏آید. در تفسیر این آیه ابن‏عباس، حسن و ابن‏جریج گفته‏اند: «مراد از (اصطفاء) مریم، برتری او بر زنان زمان خودش می‏باشد».(12) ابن‏انباری همین قول را به اكثر نسبت داده كه برگزیدن همین قول یعنی برتری مریم بر زنان عصر خویش را انتخاب كرده‏اند.(13)
مانند همین گفته از ابن‏عباس و دیگران از جمله سدی(14) هم نقل شده است و بسیاری از مفسران سنی همین قول را انتخاب كرده‏اند.(15)
2ـ ركوع با ركوع‏كنندگان:
به مریم امر شده «و اركعی مع الراكعین» همان طور كه به بنی‏اسرائیل امر شده بود «و اقیموا الصلاة و اتوا الزكوة و اركعوا مع الراكعین؛(16)
و نماز را به پا دارید و زكات بپردازید و با ركوع‏كنندگان ركوع كنید.»
در هر دو آیه به حضرت مریم و بنی‏اسرائیل امر شده كه با ركوع‏كنندگان ركوع كنند. از این دو آیه به دست می‏آید كسانی كه برتر از مریم و بنی‏اسرائیل هستند وجود دارند، زیرا مریم و بنی‏اسرائیل را دستور داده كه همراه و پشت سر آنان باشند. ركوع‏كنندگان چون امام و پیشوای حضرت مریم و بنی‏اسرائیل‏اند، از اینها افضل هستند. قرآن مجید این ركوع‏كنندگان را در آیه ولایت معرفی كرده است: «إنّما ولیكم اللّه‏ ... و هم راكعون».(17) ركوع‏كنندگان، اهل بیت عصمت و طهارت(ع) می‏باشند، به ویژه امام اوّل حضرت علی بن‏ابی‏طالب(ع).(18)
فاطمه زهرا(س) باعث افتخار مریم(س) است زیرا قرآن مجید دو سوره در حق فاطمه(س) و در مدح و ستایش ایشان نازل كرده است، یعنی سوره دهر(19) و سوره كوثر؛(20) همچنین آیه تطهیر(21) بر عصمت و طهارت آن بانو تأكید كرده، این آیه مخصوص اهل بیت به ویژه فاطمه(س) است.(22) در آیه مودت(23) محبت فاطمه را بر همه مسلمان تا روز قیامت واجب قرار داده،(24) در سوره احزاب(25) صلوات پیوسته مؤمنان را بر وجود فاطمه(س) دستور داده است.(26) همچنین دهها آیات قرآنی(27) بر فضیلت و برتری فاطمه(س) دلالت دارند. این همه فضایل برای مریم كجا سراغ دارید؟!
فاطمه زهرا(ع) حجت خدا بر مردم بوده،(28) در آخرت مقام شفاعت را دارد.(29) محبت وی در صد جای هولناك به كار آدم می‏آید(30) وی پاره تن پیامبر می‏باشد.(31) همچنین غضب او غضب خدا و رضای او رضای خداوند است.(32) فاطمه(ع) با مریم(س) اصلاً قابل قیاس نیست.
در پایان شایان ذكر است: برخی از دانشمندان اهل سنت همچون «نسفی» برگزیدن مریم به خاطر ولادت حضرت عیسی بدون پدر دانسته‏اند.(33)

برتری فاطمه علیهاالسلام از دیدگاه برخی دانشمندان اهل سنت

1ـ گفته آلوسی: وی در ذیل آیه 42 آل عمران می‏نویسد: «با این آیه افضلیت مریم بر فاطمه اثبات می‏شود، البته اگر مراد از «نساء العالمین» زنان تمام اعصار و ادوار باشد اما از آنجایی كه گفته شده، مراد، زنان زمان مریم می‏باشد، پس او بر فاطمه زهرا برتری ندارد و افضل نیست.»
او در ادامه می‏نویسد: «حدیثی را پیامبر فرمود: «انّ فاطمة البتول أفضل النساء المتقدمات و المتأخرات؛ فاطمه بر تمامی زنان گذشته و آینده برتر است.»
با این حدیث برتری و افضلیت فاطمه بر تمام زنان ثابت می‏شود، زیرا او روح و روان رسول خدا می‏باشد، از این‏رو بر عایشه نیز برتری می‏یابد.»(34)
2ـ سهیلی: وی حدیث معروف «فاطمة بضعة منی» را ذكر می‏كند، سپس می‏گوید: «هیچ كس را مساوی با بضعة (جگرگوشه) رسول اللّه‏ نمی‏دانم.»(35)
3ـ زرقانی: «آنچه كه امام مقریزی، قطب الخضیری و امام سیوطی با دلیل‏های واضح برگزیده‏اند آن است كه فاطمه افضل از همه زنان عالم حتی مریم است.»(36)
4ـ سفارینی: «فاطمه افضل از خدیجه است، به خاطر لفظ سیادت و همین طور افضل از مریم می‏باشد.»(37)
5ـ ابن‏الجكنی: «بنا بر قول صحیح‏تر فاطمه از همه زنان افضل است».(38)
6ـ شیخ رفاعی: «فاطمه افضل از همه زنان است، بنا بر آنچه عده‏ای زیادی از بزرگان متقدمین و دانشمندان جهان، صحیح دانسته‏اند.»(39)
7ـ دكتر محمدطاهر القادری برخی احادیث افضلیت چهار زن را یادآور می‏شود، سپس می‏گوید: «در بین این احادیث هیچ تعارضی نیست زیرا، افضلیت دیگران (مانند مریم، آسیه و خدیجه) مربوط به زمان خودشان است، یعنی آنها در زمان خودشان از همه زن‏ها افضل بودند، لیكن افضلیت سرور جهان، عام و مطلق است و شامل همه عالم و همه زمان‏هاست.»(40)

برتری فاطمه(ع) بر مریم از نگاه اقبال:

مریم از یك نسبت عیسی عزیز
از سه نسبت حضرت زهرا عزیز
نور چشم «رحمة للعالمین»
آن امام اولین و آخرین
آن كه جان در پیكر گیتی رسید
روزگار تازه آیین آفرید
بانوی آن تاجدار «هل اتی»
مرتضی مشكل‏گشا شیر خدا
مادر آن مركز پرگار عشق
مادر آن كاروان سالار عشق
آن یكی شمع شبستان حرم
حافظ جمعیت خیر الأُمَم
تا نشینند آتش پیكار و كین
پشت پا زد بر سر تاج و نگین
و آن دگر مولای ابرار جهان
قوّت بازوی احرار جهان
در نوای زندگی سوز از حسین
اهل حق حریت‏آموز از حسین
سیرت فرزندها از اُمّهات
جوهر صدق و صفا از اُمّهات
بهر محتاجی دلش آن گونه سوخت
با یهودی چادر خود را فروخت
مزرع تسلیم را حاصل بتول
مادران را اسوه كامل بتول(41)

برتری فاطمه(ع) بر مریم از منظر روایات اهل سنت

در روایت صحیح پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود:
«یا فاطمة ألا ترضین أنْ تكونی سیدة نساء العالمین و سیدة نساء هذه الامة و سیدة نساء المؤمنین.»(42)
این روایت را حاكم و ذهبی هر دو صحیح می‏دانند. این روایت رساترین دلیل بر افضلیت فاطمه(ع) بر همه زنان عالم (از حوا تا قیام قیامت) است و هر گونه برداشت نادرست را برطرف كرده است.
در روایتی دیگر پیامبر گرامی اسلام(ص) خطاب به دختر عزیزش می‏فرماید: «ألا ترضین أنّك سیدة نساء العالمین.» فاطمه عرض می‏كند: مریم چه می‏شود؟ فرمود: «تلك سیدة نساء عالمها؛(43) او سرور زنان زمان خویش بود.»
در یك حدیث طولانی ابن‏عباس از رسول خدا(ص) روایت كرده: «ابنتی فاطمه فإنّها سیدة نساء العالمین مِن الأوّلین و الآخرین؛(44) دخترم فاطمه بی‏شك سرور زنان عالمین از اولین و آخرین است.»
در روایتی دیگر در ضمن حدیث طولانی پیامبر اكرم(ص) فرمود: «در دفعه چهارم خداوند نظر كرد و فاطمه را بر زنان همه عالم برگزید.»(45)
ابن‏عباس از پیامبر(ص) روایت كرده: «اربع نسوة سیدات عالمهن. مریم بنت عمران، و آسیة بنت مزاحم، و خدیجة بنت خویلد، و فاطمة بنت محمد و افضلهن عالِما فاطمة؛(46) چهار زن، برتر و سرور زنان دوران خود هستند: مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم، خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمد كه در بین آنان از همه عالم‏تر، فاطمه است.» در روایت دیگر به نقل ابن‏عباس فرمود: «افضل العالمین مِن النساء الأولین و الآخرین فاطمه».(47)

برتری فاطمه(ع) بر مریم از دیدگاه روایات شیعه

در منابع روایی و تفسیری شیعه روایات بسیار زیادی بر فضایل حضرت فاطمه(ع) دلالت دارند كه نقل آنها كتاب یا كتاب‏های مستقلی می‏طلبد. در این مقاله برخی از آنها گذرا ذكر می‏شود.
پیامبر اكرم حضرت محمد مصطفی(ص) در ضمن یك حدیث نسبتا طولانی فرمود:
«ابنتی فاطمة و إنّها لسیدة نساء العالمین، فقیل یا رسول‏اللّه‏! أ هی سیدة نساء عالمها؟ فقال(ص) ذاك لمریم بنت عمران فأمّا ابنتی فاطمة فهی سیدة نساء العالمین مِن الاولین و الاخرین و انّها لتقوم فی محرابها فیسلّم علیها سبعون ألف ملك مِن الْمقربین و ینادونها بما نادتْ به الملائكةُ مریمَ فیقولون: یا فاطمة، إنّ اللّه‏ اصطفیكِ و طَهّركِ و اصْطفیكِ علی نساء العالمین؛(48)
دخترم فاطمه بی‏شك او سرور زنان عالمیان است، گفته شد: ای رسول خدا، آیا او سرور زنان زمان خویش است؟ پیامبر اكرم(ص) فرمود: مریم بنت عمران، سرور زنان زمان خویش بود اما دخترم فاطمه سرور زنان عالمیان است، از اولین تا آخرین. هر گاه فاطمه در محراب عبادت می‏ایستد، هفتاد هزار ملائكه مقرب بر وی درود می‏فرستند و سلام می‏كنند و او را مانند مریم ندا می‏دهند: ای فاطمه، خداوند برگزید تو را، و پاكیزه ساخت و برگزید بر زنان عالمیان.»
در حدیث دیگر پیامبر اكرم(ص) فرمود: «دخترم فاطمه بانوی زنان جهان از اولین و آخرین است. او پاره تن من، نور چشم و میوه دل من است. روح من در بدن من است. او حوریه‏ای انسانی (و به وجود آمده) از من است. هر وقت در محرابش برای عبادت در پیشگاه پروردگار می‏ایستد، نور او برای فرشتگان آسمان می‏درخشد، چنان كه نور ستارگان برای اهل زمین می‏درخشد، و خدای عزیز و جلیل به فرشتگانش می‏فرماید: فرشتگان من، خدمتگزار من فاطمه، سرور خدمتگزاران مرا بنگرید كه در پیشگاه من ایستاده و اندامش از خوف و خشیت من لرزان است. با قلب خود به عبادت من روی آورده است، گواه باشید كه پیروان او را از آتش دوزخ امان بخشیدم ...».(49)
در حدیث دیگری آمده: «إنّ آسیة بنت مزاحم و مریم بنت عمران و خدیجة یمشین أمام فاطمة كالحجاب لها إلی الجنة؛(50)
بی‏شك آسیه دختر مزاحم، مریم دختر عمران و خدیجه مانند حجاب برای فاطمه پیشاپیش او به طرف بهشت راه می‏روند.»
در حدیث دیگر از ائمه آمده: «ما تكاملتْ نبوةُ نبیٍ مِنْ الاْءنبیاء حتی أقرٍّ بفضلها و محبتها و هی الصدیقة الكبری و علی معرفتها دارتِ الْقرون الاولی.»(51) مضمون روایت این است: چقدر عظمت فاطمه(ع) در روایات دیده می‏شود كه بدون اقرار و پذیرش برتری و محبت او نبوت پیامبران تكمیل نمی‏شود. در حدیث شگفت دیگری امام باقر(ع) می‏فرماید:
«و لقد كانت(ع) مفروضة الطاعة علی جمیع مِن خلق اللّه‏، مِن الجن و الانس و الطیر و الوحش و الانبیاء و الملائكة؛(52)
اطاعت فاطمه(ع) بر همه آفریده‏هایی كه خداوند خلق كرده، واجب بود، از جن و انس و پرنده و درنده گرفته تا انبیا و ملائكه همه باید از فاطمه(ع) اطاعت كنند.» بی‏شك فاطمه(ع) سرّی از اسرار خداوند در جهان امكان است و وجود هیچ كس مانند مادر یازده امام(ع) نیست.

پی نوشت

1 ـ آل‏عمران، 42.
2 ـ حاكم نیشابوری، المستدرك، (بیروت: دارالمعرفه، بی‏تا)، ج3، ص156.
3 ـ همان.
4 ـ شرح السنه، (بیروت: دارالفكر، 1998م)، ج8، ص122.
5 ـ ابی‏نعیم اصبهانی، حلیة الاولیاء، (بیروت: دارالكتاب العربی، 1987م)، ج2، ص42.
6 ـ محمد بن‏اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (بیروت: دارالجیل، بی‏تا)، ج4، ص248 (كتاب بدءالخلق، باب علامات النبوة فی الاسلام).
7 ـ جلال‏الدین سیوطی، الدر المنثور، (بیروت: دارالفكر، 1993م، ج2، ص193.
8 ـ احمد بن‏حنبل، المسند، (بیروت: دار صادر، بی‏تا)، ج2، ص511؛ ابن‏صباغ مالكی، الفصول المهمه، (بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1988م)، ص127.
9 ـ آل عمران، 43 ـ 42.
10 ـ بقره، 47.
11 ـ آل عمران، 110.
12 ـ عبدالرحمن بن‏جوزی، زادالمسیر، (بیروت: دارالكتب العلمیه، 2001م)، ج1، ص315.
13 ـ همان.
14 ـ جلال‏الدین سیوطی، الدر المنثور، ج2، ص194؛ اسماعیل بن‏كثیر دمشقی، تفسیر القران العظیم، (بیروت: دار المعرفه، 1987م)، ج2، ص647.
15 ـ محمود آلوسی، روح المعانی، (تهران: انتشارات جهان، بی‏تا)، ج3، ص138؛ علی خازن، تفسیر الخازن، (بیروت: دار الكتب العلمیه، بی‏تا)، ج1، ص244؛ حسن بصری، تفسیر الحسن البصری، (قاهره: دار الحدیث، بی‏تا)، ج1، ص212؛ عتیق بن‏محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، (تهران: فرهنگ نشر نو، 1381ش)، ج1، ص281.
16 ـ بقره، 43.
17 ـ مائده، 55.
18 ـ جلال‏الدین سیوطی، الدر المنثور، ج3، ص105.
19 ـ محمود زمخشری، الكشاف، (بیروت: دارالمعرفه، بی‏تا) ج4، ص167، برای آشنایی بیشتر رجوع شود به كتاب نگارنده، «شخصیت حضرت زهرا(س) در قرآن از منظر تفاسیر اهل سنت»، بحث سوره دهر.
20 ـ تفسیر فخر رازی، (بیروت: دارالفكر، 1985م)، ج32، ص124؛ نظام‏الدین نیشابوری، غرائب القرآن، (بیروت: دار الكتب العلمیه، 1996م)، ج6، ص576؛ ابراهیم بقاعی، نظم الدرر، (بیروت: دارالكتاب العلمیه، 1995م)، ج8، ص549؛ محمد شفیع، معارف القرآن، (كراچی: ادارة المعارف، 1999م)، ج8، ص828. برای آشنایی بیشتر ر.ك: همان، بحث بررسی سوره كوثر.
21 ـ احزاب، 33.
22 ـ محمد بن‏جریر طبری، جامع‏البیان، (بیروت: دارالفكر، 1988م)، ج12، ص7، برای آشنایی بیشتر رجوع شود به همان، بحث آیه تطهیر.
23 ـ شوری، 23.
24 ـ الدر المنثور، ج7، ص348، برای آشنایی بیشتر به همان، بحث آیه مودت رجوع شود.
25 ـ احزاب، 56.
26 ـ صحیح البخاری، ج8، ص95، به همان، بحث صلوات رجوع شود.
27 ـ رجوع شود در همه بحث‏های مطرح شده در كتاب نگارنده.
28 ـ ابراهیم جوینی، فرائد السمطین، (بیروت: مؤسسة المحمودی للطباعة و النشر، 1978م)، ج2، ص آخر؛ سلیمان قندوزی، ینابیع الموده، (قم: منشورات مكتبة بصیرتی، 1966م)، ص787؛ موفق بن‏احمد خوارزمی، مقتل الحسین، (تهران: مكتبة نینوی الحدیثه، بی‏تا)، ج1، ص95.
29 ـ احمد قرمانی، اخبار الدول و آثار الاول، (بیروت: عالم الكتب، بی‏تا)، ص88.
30 ـ موفق بن‏احمد خوارزمی، همان، ص59.
31 ـ حاكم نیشابوری، المستدرك، ج3، ص158.
32 ـ همان، ص153.
33 ـ تفسیر عبداللّه‏ نسفی، (بیروت: دارالكتب العلمیه، 1995م)، ج1، ص255.
34 ـ محمود آلوسی، روح المعانی، ج3، ص138.
35 ـ روض الانف، (مصر: مكتبة الكلیات الازهریه، بی‏تا)، ج1، ص279.
36 ـ همان، ص178.
37 ـ همان.
38 ـ همان.
39 ـ همان.
40 ـ الدرة البیضاء فی مناقب فاطمه الزهراء، (لاهور: منهاج القرآن، 2003م)، ص33، در حاشیه كتاب.
41 ـ محمد اقبال، كلیات اشعار اقبال، (لاهور: چاپ نسائی)، ص103.
42 ـ المستدرك، ج3، ص156.
43 ـ محمد شوكانی، فتح القدیر، (بیروت: دار المعرفه، 1996م)، ج1، ص439.
44 ـ ابراهیم جوینی، فرائد السمطین، ج2، ص35.
45 ـ سلیمان قندوزی، ینابیع المودة، ص247، باب 56.
46 ـ الدر المنثور، ج2، ص194.
47 ـ المناقب المرتضویه، ص113، به نقل از غلامرضا كسائی، مناقب الزهراء، (قم: مطبعة مهر، 1398ه••• )، ص62.
48 ـ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، (بیروت: مؤسسة الوفاء، 1983م)، ج43، ص24، ح20.
49 ـ حسین شیخ‏الاسلامی، مسند فاطمة الزهراء، (قم: مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1377)، ص72.
50 ـ همان.
51 ـ محمدفاضل مسعودی، الاسرار الفاطمیه، (مؤسسة الانوار الفاطمیه، 2002م، بی‏جا)، ص219.
52 ـ ابی‏جعفر محمد بن‏جریر بن‏رستم طبری، دلائل الامامة، (قم: منشورات الرضی، 1363)، ص28.