پلوراليزم در تقابل با «صراط المستقيم» قرآن

پلوراليزم يا تكثر اديان از مباحث فلسفه دين است كه در قرن حاضر به صورت جدى متفكران غرب آن را مطرح كرده اند. قرائت و معناى شايع و متبادر آن پذيرفتن حقانيت تمامى اديان است و لازمه آن تعدد صراط هاى مستقيم است. پيش از هر چيز لازم به يادآورى است: پلوراليزم يا تكث ر اديان از مباحث فلسفه دين است كه در قرن حاضر به صورت جدى متفكران غرب آن را مطرح كرده اند. قرائت و معناى شايع و متبادر آن پذيرفتن حقانيت تمامى اديان است و لازمه آن تعد د صراط هاى مستقيم است. پيشينه اين بحث در ايران حدودا به چند دهه گذشته البته نه با اصطلاح پلوراليزم بلكه به عنوان تعد د اديان بر مى گردد. اين مقوله در آن عصر نيز براى خود طرفداران و مخالفانى داشته است كه مى توان به دو فيلسوف و متفكر معاصر يعنى علامه طباطبايى و شهيد مطهرى اشاره كرد كه هر دو گام در اين عرصه نهادند و به ابطال پلوراليزم پرداختند. در سال هاى اخير دوباره مشعل اين بحث روشن شده است و اين بار مدعيان ، آن را در مجامع و تريبون هاى مختلفى براى عموم مردم مطرح كردند كه چه بسا موجب سر در گمى مخاطبانى گردد كه آشنايى كامل با مبانى نظريه پلوراليزم و اسلام ندارند و به تعبير متفكر شهيد مطهرى عصر ما از نظر دينى و مذهبى خصوصا براى طبقه جوان، عصر اضطراب و دودلى و بحران است. از اين رو ضرورت ارايه يك بحث شفاف و به دور از هرگونه غرض ورزى و افراط و تفريط براى نسل جوان بيش از پيش احساس مى شود.

ضرورت دين

در ابتداى بحث تكثر اديان بايد اين نكته تنقيح گردد كه انسان به وجود دين و بعثت پيامبران نيازمند است يا نه در پاسخ مختصر آن بايد گفت: كه هدف از آفرينش انسان رسيدن به ساحل نجات و خوشبختى است و تامين آن با شكفته شدن استعدادهاى نهفته او ميسر مى شود. در اينجا اين سوال به وجود مى آيد كه آيا انسان ، خود توان شناخت استعدادهاى نهفته خود را دارد ، يا نه علاوه بر آن آيا انسان مى تواند قوانين اساسى فردى اجتماعى به منظور تامين سعادت خود و اجتماع وضع كند ، يا نه تا عصر حاضر هيچ فيلسوفى و دانشمندى مدعى شناخت انسان و نيازهاى فطرى او نشده است و هر روز كه قافله علم و فلسفه به پيش مى تازد ، بر مجهولات انسان در اين زمينه افزون مى شود ؛ و لذا در تعريف انسان گفته شده است كه انسان موجودى است ناشناخته. از اين رو ، حكمت و لطف الهى اقتضا مى كند كه انسان را در اين ره بى رهنما نگذارد و با فرستادن پيامبران هادى انسان گردد.

مواجهه با اديان ناسازگار

بعد از احساس ضرورت انتخاب دين و بعثت انبيا ، انسان وقتى قدم در عرصه انتخاب دين مى گذارد ، در نگاه آغازين ، متوجه وجود اديان و مكاتب متكثرى مى شود كه هر كدام كثيرى از مردم را به سوى خود جذب كردند. در همين نگاه آغازين ، متوجه تعارض بنيادين ميان اديان موجود مى شويم ، براى نمونه ، مى توان به اديانى كه به آسمانى معروفند ، اشاره كرد. دين يهوديت و مسيحيت ، هر يك به نوعى به شرك و تعدد اله معتقدند. آيين زرتشت با طرح دوگانه پرستى (يزدان و اهريمن) در اعداد اديان شرك آلود قرار گرفته است ؛ و از سوى ديگر اسلام منادى توحيد محض است و خطاب به قوم يهود و مسيح ، در قرآن كريم آمده است: ياهل الكتب تعالوا الى كلمه سوآء بيننا و بينكم الا نعبد الا الله ولا نشرك بهشيا (آل عمران ، ۶۴).
از وجود تناقضات در اركان اديان آسمانى موجود به راحتى مى توانيم وضعيت اديان ديگر را تشخيص بدهيم ، مكاتب و اديانى كه يا به كلى منكر وجود امر قدسى هستند و يا فقط قايل به وجود امر قدسى و عالم ماوراء طبيعت هستند و منكر وجود خداوند و نبوت اند ؛ مثل مكتب كمونيستها و آيين هند.

يك دين يا چند دين؟

در برخورد و مواجهه با اديان مختلف اين سوال براى ذهن هر متفكرى مطرح مى شود كه آيا به راستى همه اين اديان مختلف و بعضا متناقض ، بر حقند يا اين كه دين حق و صراط مستقيم يكى بيش نيست و بقيه اديان از حقيقت و خواسته الهى دور شده اند. حكم عقل به وحدت اديان آسمانى آيا ممكن است كه خداوند خيرخواه اديان مختلف از حيث ماهيت براى بشر بفرستد با تامل در حكمت ضرورت دين كه عبارت است از وجود نيازهاى فطرى و ثابت انسان و از سوى ديگر يكى بودن فرستنده اديان ، به نظر مى رسد پاسخ سوال مذكور چندان مشكل نباشد ؛ زيرا فرستنده دين خداوند حكيم و خيرخواه است كه با برآوردن نيازهاى فطرى انسان و به فعليت رساندن استعدادهايش سعادت او را تامين مى كند. در اين صورت ، فرستادن اديانى كه با يكديگر از حيث ماهيت مختلفند ، توجيه پذير نيست ، زيرا تفسير ماهوى يك برنامه و آيين در صورتى موجه است كه العياذبالله ماهيت و لب اديان پيشين فاقد محتوا و توانايى لازم در جهت هدايت انسان باشد ؛ خداوند دين ناقص فرستاده باشد. اين فرض با براهين عقلى و فلسفى ناسازگار است و خرد آن را نمى پذيرد. فرض ديگر اين كه نقصان از سوى خود انسان باشد كه به خاطر هواى نفسانى از قرار گرفتن در ركاب ره يافته گان سرباز مى زند، لازمه اين فرض ، نه تغيير ماهوى دين، بلكه تاكيد و راهنمايى و نصيحت بيشتر است. فرض سوم اين كه تغيير ماهوى اديان مستند به تغيير شرايط زمانى و مكانى و نيازهاى جديد بشرى باشد. در پاسخ اين احتمال كه امروزه طرفدارانى دارد بايد گفت كه گوهر اديان الهى مشتمل بر معارفى بنيادى است كه ناظر به سعادت انسان و نيازهاى فطرى و ثابت اوست مثلا دين از انسان خواسته است كه از خداوند و پيامبرانش اطاعت كنند و به اصول اخلاقى ثابت مثل نوع دوستى، عدالت پايبند باشند. اديان الهى براى تعالى روح انسانى و برقرارى عدالت نازل شده اند و اين معارف و اصول نيز به هيچ وجه با گذشت زمان تغيير نمى كند. مگر بشر چندگونه فطرت و سرشت و طبيعت مى تواند داشته باشد. بلى تغيير زمان و نيازهاى جديد و غير ثابت انسان، تغيير برخى احكام و فروع، يا تكميل آن ها را مى طلبد ولى لازمه آن تغيير و تكامل شريعت است نه دين. شهيد مطهرى در اين زمينه مى گويد تفاوت و اختلاف تعليمات انبياء با يكديگر از انواع اختلاف برنامه هايى است كه در يك كشور هر چندبار به مورد اجرا گذاشته مى شود و همه آن ها از يك قانون اساسى الهام مى گيرد. همه آنان [پيامبران] مردم را به يك شاهراه و به سوى يك هدف دعوت مى كردند.

قرآن و وحدت دين

با رجوع به قرآن كريم در مى يابيم كه خداوند نه تنها دين حضرت محمد(صلى الله عليه وآله) را اسلام مى نامد ؛ دين پيامبران پيشين را نيز به همين نام توصيف مى كند ، مثلا در آيه اى آيين حضرت ابراهيم(عليه السلام) را اسلام مى شمرد: ما كان ابراهيم يهوديا و لانصر انيا و لكن كان حنيفا مسلما (آل عمران ، ۶۷) و در آيه ديگر ، پيامبراسلام با اشاره به اسلام كه تنها صراط مستقيم است ، از راه هاى ديگر منع مى كند: و ان هذا صراطى مستقيما فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بكم عن سبيله (انعام ، ۱۵۳)
استاد شهيد با تذكر اين نكته كه دين در اصطلاح مورخان و مردم به صورت جمع و متعدد بكار مى رود ، موضع قرآن را چنين تقرير مى كند:
از نظر قرآن دين خدا از آدم تا خاتم يكى است، همه پيامبران اعم از پيامبران صاحب شريعت و پيامبران غير صاحب شريعت به يك مكتب دعوت مى كرده اند. اصول مكتب انبياء كه دين ناميده مى شود ، يكى بوده است. استاد در جاى ديگر ، آيه فاقم وجهك للدين حنيفا فطرت الله التى فطرت الناس عليها (روم ، ۳۰) را دليل وحدت دين مى شمارد.

تكامل دين و اختلاف شرايع

از مطالب گذشته روشن شد كه دين اصول اعتقادى ثابت مطابق نيازهاى فطرى بشرى است و شريعت تعدادى احكام فردى و اجتماعى است كه بعضى از آن ها بر حسب ضرورت و تحول نيازهاى بشر قابل تغيير است. به ديگر سخن ، ماهيت دين در همه اعصار يكى است اما با بالا رفتن استعدادها و قابليت هاى مخاطبان ، دين نيز جامع تر مى شود. استاد شهيد، تعدد پيامبران را به تعدد معلمان و كتب آسمانى به كتب درس دوره هاى مختلف تحصيلى تشبيه مى كند و مى گويد: بشر در تعليمات انبياء مانند يك دانش آموز بوده كه او را از كلاس اول تا آخرين كلاس بالا برده اند. اين تكامل دين [است] نه اختلاف اديان. قرآن هرگز كلمه دين [را]به صورت اديان نياورده است.
خطاى تشبيه پيامبران به فلاسفه مدعيان پلوراليزم پنداشته اند كه همان طور كه در جهان نه يك فلسفه بلكه فلسفه هاى مختلفى هست كه نشات گرفته از اختلاف انديشه هاست به همين شكل نيز اديانى كه پيامبران مختلف مى آورند، مانند مكاتب فلسفى، رنگ اختلاف به خود مى گيرند. بطلان اين قياس نيازمند توضيح بيشترى نيست زيرا منشا اختلاف در فلسفه ها به اختلاف فيلسوفان و افكار مختلف يك فيلسوف بر مى گردد در حالى كه مصدر اديان ، خداوند حكيم و عالم است كه علم او ازلى و تغيير ناپذير است. پيامبران، علاوه بر برخوردارى از نبوغ ، از طريق وحى به مبدا هستى و علم ازلى نيز متصل اند. تفاوت پيامبران با نوابغ و فلاسفه بزرگ اين است كه فلاسفه هر كدام مكتب مخصوص به خود داشته اند، از اين رو هميشه در جهان فلسفه ها وجود داشته نه فلسفه ولى پيامبران الهى هميشه مويد و مصد ق يكديگر بوده اند و يكديگر را نفى نكرده اند، هر كدام از پيامبران اگر در محيط و زمان پيامبر ديگر مى بود مانند او قانون و دستورالعمل مى آورد. راز ختم نبوت از مطالب گذشته مى توان به راز ختم نبوت به دست پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله) پى برد زيرا انسان بعد از طى مراحل مختلف، قابليت دريافت برنامه كلى هدايت خود را پيدا مى كند و از اين مرحله به بعد انسان با رشد و تكامل عقلانى خود مى تواند بدون پيامبر و با اتكا به كتاب مقدس او و ائمه هدى طى طريق نمايد ، همان گونه كه شهيد مطهرى مى گويد: بشر در مسير تكاملى خود مانند قافله اى است كه در راهى و به سوى مقصد معينى حركت مى كند ، ولى راه را نمى داند.
هر چند يك بار به كسى برخورد مى كند كه راه را مى داند و با نشانه هايى كه از او مى گيرد دهها كيلومتر راه را طى مى كند. . . تا تدريجا خود قابليت بيشترى براى فراگيرى پيدا مى كند و مى رسد به شخصى كه نقشه كلى راه را از او مى گيرد و براى هميشه با در دست داشتن آن نقشه از راهنمايى هاى جديد بى نياز مى گردد.