روسیه و شكل گیری انقلاب مشروطه

شعله های انقلاب ۱۹۰۵ روسیه، به نزدیك ترین كشور هم مرز با آن نیز سرایت كرد و هر روز در ایران آتش مخالفان صدراعظم اتابك و شاه تندتر می شد.
در تبریز، تهران، یزد و شهرهای دیگر، روحانیون پیشاپیش مردم نارضایتی خود را از حكومت شاه و صدراعظم نشان می دادند. تجار كه از تعرفه های جدید گمركی سخت ناراضی بودند به جنب و جوش آمده و علیه مسیو نوز بلژیكی و همكارش پریم كه هم دست پنهانی روس ها بودند، تظاهرات وسیعی به راه انداختند و بازارها نیز تعطیل شدند. احمد كسروی می نویسد: «در پایان محرم ۱۳۲۲ در تهران در بسیاری از منبرها گله و بدگویی از نوز بلژیكی می شد. نوز كه سخت متمایل به سیاست روس ها بود، با تعرفه گمركی جدید خود، بازارهای ایران را برای كالاهای روس گشود و اندك صنعتی كه در ایران بود به حال احتضار افتاد. مسیو نوز كه خود یهودی بود بیشتر كارها را به ارمنیان سپرده بود. در همین زمان عكسی از نوز با عمامه و عبا بین مردم پخش شد كه هیجانی در توده ها به وجود آورد. در همین زمان بانك استقراضی روس گورستانی را خریده و به بنای ساختمانی در آن پرداخت و در حین كار ساختمان جنازه زنی مسلمان از زیر زمین بیرون آمد. این خبر كه به طباطبایی و بهبهانی رسید، واعظان به هیجان آمده و همه منابر سنگر و دژ آزادیخواهان در حمله به اعمال حكومت شد. در واقع با همین مقدمات بود كه بهبهانی و طباطبایی هم دست شده علیه ستمگری درباریان به پا خاستند و به حضرت عبدالعظیم پناهنده شدند و مقدمات انقلاب مشروطیت را كه چند ماه بعد و در سال ۱۹۰۶ روی داد، فراهم ساختند. منظور آن بود كه با توسعه انقلاب روسیه در ایران نیز زمینه انقلاب مشروطیت فراهم می شد و در واقع آغاز جنبش مشروطه را باید در سال ۱۳۲۲ ۱۹۰۵ دانست كه دو مرد بزرگ طباطبایی و بهبهانی با هم در مبارزه علیه حكومت خودكامه مظفرالدین شاه پیمان بستند.
انقلاب روسیه الهام بخش یك نسل انقلابی در قفقاز نیز بود كه آنها هم به نوبه خود به ویژه كارگران نفت باكو در انقلاب مشروطیت ایران، به ویژه در منطقه آذربایجان حائز نقش مهمی بودند. از دیگر عوامل موثر در شكل گیری انقلاب مشروطه اعطای وام های چندمیلیونی روسیه به ایران بود كه دومین وام، ایران را به كلی به صورت یك مستعمره اقتصادی روس در شمال درآورد و اداره گمرك های ایران به استثنای گمرك های فارس و بندر خلیج فارس به روسیه داده شد. خبر وام های پی در پی و سفرهای پرهزینه مظفرالدین شاه به فرنگستان در حالی كه مردم در فقر و مشقت به سر می بردند، موج اعتراض عمومی را در پی داشت و زنگ ها برای بیدار شدن ملت از خواب سنگین سیصدساله به صدا درآمد. در تهران شبنامه ای انتشار یافت كه در آن امین السلطان را به خیانت در مملكت متهم كرده بودند. در این شبنامه نوشته شده بود: «امین السلطان صدراعظم نهایت جد و جهد را مبذول داشته تا ایران را جزء روسیه كند و یك مامور روس را سلطان و ارباب ایرانی ها كند. هدف او تسلیم مملكت به روس ها است.» وام های گزاف روسیه به ایران در سفر مظفرالدین شاه به فرنگستان در اوت ۱۹۰۲ خرج شد و مذاكرات وام جدید از دولت روسیه آغاز شد. این ماجرا تا انقلاب مشروطیت ادامه داشت. اعلام ممنوعیت اخذ وام از بیگانگان توسط مجلس اول، یكی از دلایلی بود كه باعث شد تزار دستور بمباران مجلس اول را صادر كند. در بررسی دلایل حمایت انگلستان از انقلاب مشروطه باز هم به روسیه می رسیم. سیاستمداران انگلیسی وقتی دریافتند جنبش عمیق است و نارضایتی مردم به اوج رسیده، به حمایت از آن پرداختند. در واقع روزهایی كه انقلاب مشروطه در ایران جوانه می زد، روس ها بر نفوذ خود در ایران می افزودند. بدیهی است در چنین شرایطی سیاستمداران انگلیسی مایل به سقوط رجال سیاسی متمایل به روس ها باشند.
منبع: روزنامه شرق