سنجش گرايش دانش آموزان به نماز(1)
الف) خلاصه تحقيق:
سپس با محوريت شاخص گرايش نسبت به نماز تلاش نموديم عوامل درون مدرسه اي مرتبط با آن را شناسايي كنيم.
دراين پژوهش پيمايشي تمامي دانش آموزان دختر و پسر پايه هاي اول، دوم و سوم دبيرستان روزانه ي دولتي، نمونه ي مردمي و غير انتفاعي منطقه ي 5 تهران در سال تحصيلي 76 ـ 77 (29977نفر) جامعه ي آماري تحقيق را تشكيل دادند. دامنه ي سني گروه مورد مطالعه بين سنين 14 تا 18 سال در نوسان بود.
تعداد نمونه بر اساس فرمول برآورد حجم نمونه ي معادل 385 نفر محاسبه گرديد، ولي با توجه به تفكيك جامعه ي آماري بر حسب طبقاتي همچون جنس، نوع مدرسه، پايه تحصيلي و رشته ي تحصيلي و لزوم اتخاذ روش نمونه گيري طبقه اي چند مرحله اي اين حجم نمونه به تعداد 733 نفر افزايش يافت.
جمع آوري اطلاعات به طور كلي از طريق پرسشنامه توسط پرسشگران آموزش ديده صورت پذيرفت. ابزار سنجش گرايش نسبت به نماز مقياسي شامل 16 گويه بود كه اعتبار آن معادل 85 درصد يعني در حد بسيار بالا تعيين گرديد.
يافته هاي اصلي پژوهش تا آنجا كه به پرسش هاي تحقيق ارتباط دارند به طور خلاصه به شرح ذيل است:
1. ميانگين گرايش به نماز در دانش آموزان جمعيت نمونه ي تحقيق بسيار بالاتر از ميانگين نظري مقياس بوده كه نمايانگر گرايش كاملاً مثبت پاسخگويان نسبت به نماز است. اقليت بسيار ناچيزي از دانش آموزان نمونه ي تحقيقي (6/2 درصد) گرايش منفي به نماز داشته در صورتي كه اكثريت قابل توجه پاسخگويان (82 درصد) واجد گرايش مثبت به نماز بوده اند.
2. يافته هاي تحقيقي نشان داد كه تنها 7/15 درصد دانش آموزان مورد مطالعه تقيد و پايبندي به نماز نداشته اند. در صورتي كه اكثريت قابل توجه جمعيت نمونه ي تحقيقي يعني 3/84 درصد دانش آموزان نماز خوان بوده و به درجات متفاوت و يا به نحوي از انحاء (به صورت مرتب يا اكثر مواقعي يا گاهگاهي) به اين فريضه ي الهي پايبند بوده اند.
3. نتايج پژوهش در خصوص وضعيت تعهد ديني جمعيت تحقيق نشان داد كه اكثريت قريب به اتفاق دانش آموزان مورد مطالعه يعني 93 درصد آنان در زندگي شان به خداوند اهميت زيادي مي دهند. اين امر نشانگر اهميت ذهني دين در زندگي پاسخگويان است. مقايسه ي نتيجه ي حاصل از اين پژوهش با پيمايش بين المللي ارزشهاي جهاني (سال 1982 ـ 1981) در جوان ترين گروه سني يعني گروه سني 24 ـ 18 سال نشان داد كه نوجوانان مورد مطالعه در منطقه ي 5 تهران از جوانان 16 كشور جهان اهميت بيشتري به نماز مي دهند. اگر قول اينگلهارت را بپذيريم كه اين شاخص، حساس ترين معرف دينداري است (اينگلهارت 1373، 210) جوانان نمونه ي تحقيق در تهران از جوانان كليه ي كشورهاي مورد مطالعه در پيمايش بين المللي ارزشهاي جهاني ديندارترند.
4. در خصوص اعتقادات ديني پاسخگويان يافته ها نشان داد كه اكثريت مطلق دانش آموزان جمعيت تحقيق يعني 93 درصد به خداوند ايمان داشته اند.
اقليت بسيار ناچيزي از پاسخگويان يعني يك درصد (معادل 7 نفر) معتقد به خداوند نبوده و 4/6 درصد نيز در اين زمينه مردد هستند كه در مجموع نسبت ناچيزي را از كل جمعيت نمونه ي تحقيق تشكيل مي دهند.
مقايسه ي اين يافته با نتايج حاصل از پژوهش پيمايش بين المللي ارزشهاي جهاني نشان داد كه اين ميزان ايمان به خداوند در بين دانش آموزان 14 تا 18 سال جمعيت تحقيق از مقدار مشاهده شده گروه سني 24 ـ 15 سال يازده كشور جهان بيشتر و از 5 كشور كمتر است. البته اگر نسبت به بي اعتقادي به خداوند در نظر گرفته شود، جوانان تهراني نمونه ي تحقيق از جوانان هيچ كشوري (16 كشور مورد مطالعه) نسبت به خداوند بي اعتقادتر نيستند و در مقايسه با كليه ي كشورهاي مورد مطالعه كمترين ميزان بي اعتقادي به خداوند مربوط به همين گروه جوانان تهراني است.
5. اكثريت قابل توجه پاسخگويان يعني 85 درصد به زندگي پس از مرگ اعتقاد داشته در حالي كه گروه اندكي از دانش آموزان (3 درصد) اظهار عدم اعتقاد به زندگي پس از مرگ نموده اند.
6. اكثريت قريب به اتفاق دانش آموزان نمونه ي تحقيق (بيش از 84 درصد) اعتقاد به بهشت و جهنم دارند، در حالي كه اقليتي از آنان (3/3 درصد) اظهار داشته اند كه به بهشت و جهنم اعتقاد ندارند و 4/12 درصد نيز در اين خصوص مردد بوده اند.
7. پس از تركيب سه شخص بعد عقيدتي دين يعني اعتقاد به خداوند، اعتقاد به زندگي پس از مرگ و اعتقاد به بهشت و جهنم يافته هاي پژوهش نشان داد كه تنها 6/1 درصد پاسخگويان (12 نفر) نسبت به اركان اعتقادي دين بي اعتقاد محسوب مي شوند، در صورتي كه حدود 93 درصد دانش آموزان جمعيت تحقيق (679) نفر اعتقاد كاملي به معرف هاي بعد عقيدتي دين داشته اند كه نسبت كاملاً قابل توجهي است.
8. با تركيب سه بعد «اعتقادات ديني»، «پايبندي به نماز» و «تعهد ديني» متغير استنتاجي دينداري ساخته شد. نتايج به دست آمده نشان داد كه تنها اقليت بسيار ناچيزي از دانش آموزان نمونه ي تحقيق (6/2 درصد) دينداري ضعيف دارند. در مقابل اكثريت قابل توجه پاسخگويان (حدود 83 درصد) دينداري شان قوي ارزيابي شده است.
9. ضريب همبستگي ميان متغير دينداري با گرايش نسبت به نماز و معاد 71/.+ محاسبه شده كه مبين ارتباط بسيار قوي ميان اين دو متغير در دانش آموزان نمونه ي تحقيق بوده است.
10. مقادير قابل توجه ضرايب همبستگي ميان چهار متغير «گرايش نسبت به نماز» و «پايبندي به نماز» و «اعتقادات ديني» و «تعهد ديني» نمايانگر ميزان قابل توجهي از انسجام و همساني در تعلق ديني نوجوانان (18 ـ 14 سال) جمعيت تحقيق بوده و سطوح نسبتاً بالايي از پيوستگي را به نمايش مي گذارد.
11. در خصوص اثر متغيرهاي زمينه اي تحقيق (جنس، نوع، مدرسه، پايه ي تحصيلي، رشته ي تحصيلي و تحصيلات پدر و مادر) بر گرايش دانش آموزان نسبت به نماز، يافته ها نشان داد كه ميزان گرايش نسبت به نماز پسران مدارس دولتي كه پدر و مادرشان تحصيلات زير ديپلم داشته اند مثبت تر از ساير گروه هاست.
متغيرهاي پايه تحصيلي و رشته ي تحصيلي اثر معناداري بر گرايش دانش آموزان نسبت به نماز نداشته و تفاوت بارز و واقعي ميان گرايش نسبت به نماز در دانش آموزان اين گروه ها مشاهده نشده است.
نتايج آزمون تحليل واريانس نشان داد كه چهار عامل جنس (به نفع پسران)، نوع مدرسه (به نفع مدرسه دولتي)، سواد مادر (به نفع زير ديپلم) و سواد پدر (به نفع زير ديپلم) بر گرايش دانش آموزان نسبت به نماز مؤثر بوده است.
12. در خصوص اعتقادات ديني پاسخگويان تنها دو عامل سواد مادر و سواد پدر اثر معناداري بر اين بعد دين داشته است كه بيشترين مقدار مربوط به اوليايي بوده كه سواد زير ديپلم داشته و كمترين مقدار متعلق به دانش آموزاني است كه اوليايشان سواد دانشگاهي داشته اند. متغيّرهاي جنس، نوع مدرسه، پايه تحصيلي، و رشته ي تحصيلي فاقد اثر معنا دار بر بعد عقيدتي دين پاسخگويان بوده است.
13. در خصوص پايبندي به نماز (بعد مناسكي دين) يافته نشان داد كه سه عامل جنس (به نفع پسران)، سواد مادر (به نفع زير ديپلم) و سواد پدر (به نفع زير ديپلم) اثر معناداري بر اين بعد داشته است.
14. در خصوص اثر متغيرهاي زمينه اي تحقيق بر تعهد ديني (اهميت خداوند در زندگي) نتايج اين مطالعه نشان داد كه تنها عامل سواد مادر (به نفع سواد ديپلم) اثر معناداري بر اين بعد داشته است. ساير عوامل زمينه اي مانند جنس، نوع مدرسه، پايه تحصيلي، رشته تحصيلي و سواد پدر اثر معناداري بر تعهد ديني دانش آموزان جمعيت تحقيق نداشته و تفاوت مشهود و واقعي ميان تعهد ديني پاسخگويان در گروه هاي جنسي (دختر ـ پسر)، نوع مدرسه (دولتي ـ نمونه مردمي ـ غير انتفاعي)، پايه تحصيلي (اول ـ دوم ـ سوم) رشته تحصيلي (عمومي ـ رياضي ـ تجربي ـ انساني) و تحصيلات پدر (زير ديپلم ـ ديپلم ـ بالاي ديپلم) وجود نداشته است.
لازم به توضيح است كه كمترين ميزان تعهد ديني مربوط به پاسخگوياني است كه مادرشان تحصيلات دانشگاهي داشته اند. تفاوت ميان گروهي كه مادرشان تحصيلات زير ديپلم و ديپلم داشته است نيز بسيار ناچيز (ميانگين 7/13 در مقابل 8/13) ارزيابي شده است.
15. در خصوص چگونگي ارتباط عوامل درون مدرسه اي با گرايش دانش آموزان نسبت به نماز ابتدا عوامل درون مدرسه اي به سه بعد امكانات و فعاليت هاي مدرسه در زمينه ي نماز، جو مذهبي مدرسه و ميزان مقبوليت و محبوبيت نمادهاي مذهبي مدرسه (معلم ديني، مربّي تربيتي و انجمن اسلامي) نزد دانش آموزان تقسيم شد نتايج تحليل رگرسيون چند متغيّري نشان داد كه اين مجموعه عوامل تنها 19 درصد تغييرات گرايش دانش آموزان نسبت به نماز را توضيح مي دهند. در واقع گرايش دانش آموزان نسبت به نماز ارتباط كمي به عوامل درون مدرسه اي داشته و عوامل اصلي مرتبط با آن را بايد در جاهاي ديگر جستجو نمود.
پی نوشت:
[1] . پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ در حديثي فرمودند: جايگاه نماز در دين مانند جايگاه سر در بدن است (كنزالعمال، جلد 7، حديث 18972.)
فصلنامه نيايش نامه، ستاد اقامه نماز، پيش شماره 1
