نقد کتاب چهارده سال رقابت ایدئولو‍‍ژیك شیعه در ایران

نويسنده:مصطفی جوان* - جواد عربانی**

چکیده:

هشتمین جلسه نقد كتاب چهارده سال رقابت ایدئولو‍‍ژیك شیعه در ایران در تاریخ پنج‌شنبه 5 اردیبهشت ماه 1378 با حضور مؤلف محترم كتاب حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله حسینیان ریاست مركز اسناد انقلاب اسلامی و دكتر اكبر اشرفی معاونت پژوهشی و مدیران و كارشناسان معاونت پژوهشی برگزار گردید.
در این جلسه، بخش اول كتاب توسط آقای مصطفی جوان كارشناس بخش تحقیق مركز اسناد انقلاب و بخش دوم توسط آقای جواد عربانی كارشناس گروه تاریخ شفاهی مورد نقد و بررسی قرار گرفت. در مقاله زیر به شرح نقد و بررسی كتاب با سه رویكرد شكلی، روشی و محتوایی پرداخته می‌شود.

اشاره:

معرفی كتاب:

تألیف كتابی مستند و علمی در مورد تاریخ معاصر ایران به ویژه دوره رژیم پهلوی دوم و بیان حوادث و رخدادها طی سالهای (1356-1343) هم چنین به واسطه نزدیكی آن به دوره مؤلف و افشا نشدن تمام اسناد و مدارك كاری مشكل و طاقت‌فرسا می‌باشد. مؤلف محترم كتاب چهارده سال رقابت ایدئولوژیك شیعه در ایران با توجه به حضور و نقش فعال در فعالیت‌های فرهنگی، سیاسی و مذهبی جامعه و هم چنین مطالعاتی كه در این مقطع داشته به فردی آگاه از مسائل با اطلاعات فراوان می‌باشد. از ایشان علاوه بر كتاب مذكور، آثار متعدد دیگری نیز به چاپ رسیده كه عبارتند از:
رهبری در تشیع،
حریم عفاف،
ستاره صبح انقلاب،
موسیقی و غنا از دیدگاه فقه اسلامی،
تاریخ سیاسی تشیع،
چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه،
بیست سال تكاپوی اسلام شیعی در ایران،
سه سال ستیز مرجعیت شیعه،
یكسال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه،
تجربه مشروطیت،
نقش فداییان اسلام در تاریخ معاصر ایران،
ماجراهای آغاجری،
بازخوانی نهضت ملی،
مقدمه و تصحیح تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله
هم چنین وی با بهره‌گیری از منابع مختلف از جمله: كتب، مقالات، اسناد، روزنامه‌ها و مجلات و مصاحبه‌ها بر غنای كتاب خود افزوده و به تشریح حوادث و تحلیل مسائل آن دوره می‌پردازد.
كتاب چهارده سال رقابت ایدئولوژیك شیعه در ایران تألیف حجت‌الاسلام روح‌الله حسینیان در سال 1383 در قطع وزیری با جلد گالینگور، تیراژ 2500 نسخه بالغ بر 996 صفحه در مركز اسناد انقلاب اسلامی به زیور طبع آراسته گردید. این كتاب شامل یك پیشگفتار و دو بخش است. هر بخش به سه فصل تقسیم می‌شود. كتاب با معرفی منابع و مآخذ و نمایه خاتمه می‌یابد. در این نوشتار سعی شده است به منظور آشنایی با كتاب چكیده‌ای مختصر از مباحث اصلی بخش‌ها و فصل‌های كتاب ذكر شود.
بخش اول كتاب فساد و ناكارآمدی رژیم پهلوی دوم را در بر می‌گیرد كه خود مشتمل بر سه فصل است:
1. فساد اخلاقی دربار
2. فساد سیاسی رژیم شاه
3. ناكارآمدی اقتصادی.
بخش دوم كتاب به طرح و تقابل ایدئولوژی‌های رژیم شاه پرداخته كه به سه فصل زیر تقسیم می‌شود:

1. ایدئولوژی‌سازی رژیم شاه
2. ایدئولوژی رقیب
3. ایدئولوژی و مبارزات نیروهای مذهبی.

سوال اصلی این كتاب این است كه چه علل و عواملی موجب شد كه در سال 1357 مردم ایران، شهری و روستایی، طبقه‌ی متوسط و وضعیف ، به ندای امام خمینی پاسخ گفتند و یكپارچه شعار استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی را فریاد كردند. بر اساس پرسش فوق، فرضیه‌های محقق كتاب بدین صورت مطرح می‌شود:
فساد و ناكارآمدی نظام‌های سیاسی موجب ظهور ایدئولوژی رقیب می‌گردد و هر ایدئولوژی كه توانمندتر از سایر ایدئولوژی‌ها باشد، در این رقابت بر آنها غلبه می‌نماید.
محقق معتقد می‌باشد كه بعد از سركوب قیام 15 خرداد 1342 ایدئولوژی‌های چپ و راست رژیم را به چالش كشید و در این میان ایدئولوژی‌ اسلام‌محور توانست بر سایر ایدئولوژی‌ها غلبه و تفوق نماید. هم چنین درایت و موقعیت حضرت امام خمینی (ره) به عنوان ایدئولوگ و مرجعیت روحانی در این مهم میسر بود.
در بررسی كتاب ابتدا به نقاط قوت و سپس به ابعاد شكلی و روشی و محتوایی می‌پردازیم.

نقاط قوت:

1-ارائه یك موضوع كلی به نام فساد در یك بخش كه حدود 377 صفحه را در بر می‌گیرد قابل تأمل می‌باشد. مقوله فساد در میان هیچ ملتی پذیرفته نیست و در سطح بالای جامعه، یكی از نشانه‌های نبود مشروعیت به حساب می‌آید. در واقع فساد مربوط به یك دوره تاریخی خاصی نمی‌باشد و در تمام حكومتها و دولتها وجود دارد تا جایی كه اكثر محققین و مورخین یكی از علل و عوامل اصلی در سقوط حاكمیتها را مسأله فساد در ابعاد اخلاقی، اقتصادی و فرهنگی می‌دانند. محقق گرامی نیز به این مهم معتقد بوده و در طرح مسأله و فرضیه در صدد اثبات این قضیه می‌باشد كه فساد و ناكارآمدی نظام سیاسی دربار موجب ظهور ایدئولوژی مذهب گردید كه این امر باعث سقوط پهلوی دوم شد.
2-اسناد تاریخی از مهم‌ترین و اصیل‌ترین منابع مكتوب در پژوهش‌های تاریخی به شمار می‌آیند. اسناد برای پژوهش‌های تاریخی، همچون مصالحی هستند كه مورخ با استفاده از آنها به بازسازی تاریخ می‌پردازد. از نقاط قوت كتاب استفاده فراوان از اسناد، بولتن و پرونده‌های جدید و دست اول است كه توسط محقق گردآوری و تفسیر شده است. محقق با بررسی اسناد و مدارك به نتایج فساد و سوءاستفاده‌های رژیم اشاره نموده و خواننده با مطالعه اسناد می‌تواند به عمق فساد در دربار پهلوی پی ببرد. استفاده از 265 جلد كتاب مجله و روزنامه به عنوان منبع و مأخذ كه اكثر كتب توسط درباریان و وابستگان رژیم تحت عنوان خاطرات، زندگینامه‌ها و .... نگاشته شده است و همچنین بیش از 1800 ارجاع(Reference) در این اثر به این پژوهش‌ شكل علمی و تحقیقی خاصی بخشیده است.
3- از نقاط مثبت كتاب حضور محقق در متن می‌باشد. به نوعی كه خواننده كتاب با مطالعه به نقش و تأثیرات مؤلف و هم چنین تسلط بر حوادث و وقایع تاریخی پی می‌برد. مؤلف در جریانات سیاسی و وقایع سال‌های 1356-1343 حضور داشته است كه می‌توان به نقش وی در واقعه هفدهم خرداد 1354 و حتی دیدار ایشان پس از دستگیری تقی شهرام در سال‌های آغازین انقلاب اسلامی و موارد دیگر اشاره نمود. مؤلف توانسته است با ادبیاتی روان و سیاسی به دور از تكلف و تصنع و ابهام با تكیه بر اسناد و مدارك به بیان حوادث بپردازد.
4-نكته دیگر این است كه كمترین اغلاط تایپی در متن مشاهده می‌گردد. فصل‌ها به صورت علمی و آكادمیك در زیربخش‌ها قرار گرفته و ارتباط منطقی بین فصول و بخش مشاهده می‌شود. تیترها به خوبی توانسته است محتوا را پر نماید.

روش:

روش مؤلف بر اساس یك الگوی مشخص و با روش توصیفی – تحلیلی می‌باشد. در مورد روش تحقیق در كتاب 14 سال رقابت ایدئولوژیك شیعه در ایران باید سه موضوع را از یكدیگر متمایز نمود.
الف) روش جمع‌آوری و نوع داده‌ها:
نوع داده‌ها تاریخی است، این نوع داده‌ها عمدتا داده‌های كیفی است كه در سطح مشاهده فردی گزارش شده و به عبارت دیگر، داده‌های تاریخی شرح و توصیف عمل عاملین اجتماعی یا گروههایی است كه در ذهن محقق گرامی سازمان یافته و اطلاعات دست اول محسوب می‌شود. از این رو روش جمع‌آوری به شیوه كتابخانه‌ای معین استفاده از مدارك مكتوب و تجزیه و تحلیل آنها می‌باشد.
ب) نوع نگرش:
در این كتاب سعی شده است با استفاده از تركیبی از رهیافت‌ها و دیدگاه‌های جامعه‌شناسی تاریخی و هم چنین تبیین ساختاری به بررسی مسائل بالاخص فساد و ایدئولوژی‌ها پرداخته شود. بدین معنا كه علل ساختاری بلندمدت و ساختارهای اجتماعی، سیاسی و مذهبی را مورد مطالعه قرار داده و از سوی دیگر با یك مطالعه تاریخی و فرآیندهای تغییر و تحول ساختارها و عوامل بیرونی و درونی مؤثر بر این تحولات را طی سالهای (56-1343) نشان دهد.
ج) روش آزمون فرضیه‌ها:
به تناسب مطالب ارائه شده در كتاب كه جنبه‌ی تاریخی دارد، از روش تجزیه و تحلیل تاریخی همراه با مقایسه و توصیف استفاده شده است. از آن جا كه موضوعات اصلی مورد بررسی كتاب مقوله فساد و ایدئولوژی‌ها و تبیین آنها است، خواه ناخواه روش كتاب به سمت توصیف و تحلیل پیش می‌رود.

اشكالات محتوایی و شكلی:

1-عنوان كتاب چهارده سال رقابت ایدئولوژیك در ایران یك عنوان كلی می‌باشد، عنوان هم‌خوانی بیشتری با بخش دوم كتاب یعنی ایدئولوژی‌ها دارد. در واقع بخش اول كتاب یعنی فساد در ناكارآمدی در رژیم پهلوی به عنوان یك فرضیه و ساختار نظری و مدخلی می‌باشد كه فضاسازی بخش دوم را به انجام می‌رساند.
2-پیشگفتار سه صفحه‌ای برای كتابی پرمحتوا با تنوع مطالب كه حدود هزار صفحه را در بر می‌گیرد بسیار كم و مختصر می‌باشد. مؤلف می‌توانست در پیشگفتار به طور مبسوط و جامع‌تری به مشخصات موضوعی طرح و كلیتی از آن من‌جمله طرح مسأله، تعریف مفاهیم و ابعاد موضوع، سوال اصلی و فرعی، فرضیه اصلی و رقیب، سوابق پژوهش در این باره، هدف پژوهش و اهمیت موضوع، حدود و نقطه تمركز، روش تحقیق، سازماندهی تحقیق، منابع پژوهش بپردازد.
3-در فهرست مطالب اولین مسأله كه می‌توان بدان پرداخت، تقسیم‌بندی فصول و بخش‌های كتاب است. مؤلف كتاب را به بخش و فصل و تیتر تقسیم كرده است. اما برای تیترها علامت و مشخصه‌ای را ذكر نكرده و تیترها در حالت تفكیك نشده قرار دارد. برای تیترها می‌توان از الف) ب) ج) یا 1، 2، 3 استفاده نمود. تا به عنوان جزئی از كل دیده شود. هم چنین به نظر می‌آید كه فصول كتاب از لحاظ تناسب صفحات با یكدیگر برابر نیستند به شكلی كه در فصل اول بخش اول 128 ص، فصل دوم 185 صفحه، فصل سوم 50 صفحه و در بخش دوم فصل اول 50 صفحه، فصل دوم 120 صفحه و فصل سوم 340 صفحه به صورت مبسوطی پرداخته شده است.
4-در فصل اول در گفتار بوروكراسی طبقاتی دربار (ص 32)، وراثت و پیوند خونی خاندان پهلوی از مؤلفه‌های رسیدن به قدرت مطرح شده است كه این عوامل باعث ایجاد یك بوروكراسی طبقاتی در خاندان پهلوی دوم (فرح – اشرف – شمس – غلامرضا و ...) شده است. با عنایت به این مسأله كه بوركراسی و دیوان‌سالاری صرفا مختص به دربار و دستگاه پهلوی نبود و هم چنین طبقات حاكمه و دربارایان و مقامات بلندپایه كشوری و لشكری را شامل می‌گردید. در این بحث می‌توان مطالب را در جهت بوركراسی طبقات حاكمه و درباریان بالاخص وزیران و مقامات نظامی به صورت مبسوط مورد بررسی و تشریح قرار داد.
5-در فصل دوم با عنوان فساد سیاسی رژیم در قسمت ساواك (صص 183-141) مؤلف محترم پس از ارائه تاریخچه و اهداف تشكیلات، نقش سازمان‌های جاسوسی و ارائه اسناد و مدارك در ارتباط با ساواك به نقش و تأثیرات مخرب افرادی چون (بختیار، پاك‌روان، نصیری، مقدم) و هم چنین در قسمت وابستگی رژیم شاه به آمریكا از رؤسای جمهوری آمریكا (كندی، نیكسون، كارتر و ...) اشاره می‌كند. اگر در این راستا تصاویری از این اشخاص در داخل متن یا در ضمایم آورده می‌شد بر غنای طرح افزوده می‌شد و یك تنوعی از لحاظ تصاویر حاصل می‌آمد. در بخش دوم كتاب در صفحه 381 پاراگراف اول خط دوم مؤلف محترم از ناسیونالیسم راست‌گرایان سخنی به میان آورده است كه خواننده را با ابهام مواجه كرده و توضیحی در این راستا نمی‌دهد. هم چنین در ص 382 بكار بردن لفظ ناسیونالیسم ملی‌گرا كه از لحاظ معنی این دو كلمه دارای معنی یكسانی می‌باشد كه بهتر می‌بود از كلمه ناسیونالیسم به صورت مجزا سخن به میان می‌آمد. در صفحه 406 نام هوبرماگا "به عنوان رئیس‌جمهور كشور داهومی" بكار رفته است كه عنوان كشور مذكور و رئیس‌جمهور برای خواننده مبهم می‌باشد. در صفحه 417 درباره تغییر تاریخ هجری شمسی به تاریخ شاهنشاهی محقق محترم می‌توانست از نامه اعتراض‌آمیز آیت‌الله گلپایگانی در قبال این تغییر و فرمان امام خمینی (ره) در مورد تحریر سال شاهنشاهی سخنی به میان آورد. مؤلف محترم در این كتاب از جبهه ملی چهارم سخنی به میان نیاورده است. در بخش دوم ص 478 پاراگراف سوم مطلبی با این عنوان آمده "رهبر حزب كمونیست چین بر قتل‌گاه هزاران شهید 17 شهریور 1357 با محمدرضا شاه نرد عشق بازی كرد" این جمله به بیان كدام واقعه تاریخی می‌پردازد. صفحه 499 نویسنده محترم سازمان مجاهدین خلق را دارای تفكرات التقاطی و با ایدئولوژی اسلامی – ماركسیستی و با ظاهری اسلامی بیان كرده اما در صفحه 529 در تشریح اعدام صمد لبافیه توسط رژیم پهلوی لفظ شهادت را برای وی بكار برده است كه با اندیشه‌های مجاهدین ماركسیست مغایرت دارد. در صفحه 650 در مورد فوت آیت‌الله محسن حكیم و ارسال 2 پیام تسلیت مجزا برای آیات عظام شریعتمداری و خوانساری توسط شاه چه دلیلی می‌توانست داشته باشد كه جا داشت محقق برای روشن شدن سیاست تفرقه افكنانه در میان علمای ایران به بیان این مطلب اشاره كمی می‌داشتند. در صفحه 699 در قسمت اندیشه‌‌سازان مبارز جا داشت از آیت‌الله رفسنجانی به دلیل ترجمه كتاب سرگذشت فلسطین یا كارنامه سیاه استعمار و آیت‌الله طالقانی و دیگر علما كه تأثیر زیادی بر اندیشه‌سازی رژیم پهلوی داشتند نام برده می‌شد. در صفحه 776 مؤلف محترم تنها از كتاب انسان و مكتب‌های مغرب زمین دكتر شریعتی صحبت به میان آورده است كه در این قسمت بهتر بود از دیگر تألیفات نیز اشاره می‌شد.
6-در زمینه ارجاعات و پانویس‌ها مؤلف روش یكسانی را به كار نبرده است،‌گاهی معرفی كامل كتاب گاهی فقط به عنوان مؤلف و گاهی عنوان كتاب را ذكر می‌كند و در ارجاعات مجدد به یك كتاب نیز به شیوه‌های مختلف عمل می‌كند كه این مطالب در صفحات 41، 165، 185، 203، 207، 285 و ... ملاحظه می‌شود. هم چنین در صفحه 470 در بیان نام روزنامه‌های حزب توده "رهبر" و "مردم" از گیومه استفاده نشده كه بهتر می‌بود در داخل گیومه قرار بگیرد. در تقسیم‌بندی مطالب نیز در ص 739 مطالب با روش انتخاب اعداد صحیح در تیترها خواننده را سر در گم می‌كند. در صورتی كه می‌بایست ابتدا مطالب با اعداد صحیح 1، 2، 3 و ... تقسیم‌بندی شود و در تقسیم‌بندی‌های حزئی‌تر با حروف الفبا از یكدیگر متمایز گردد.
7-در فهرست منابع (ص 907) عناوین كتابها، تماما برجسته (بلد) شده است ولی در منابع‌های 79، 87، 168 عناوین بلد نشده و در میان كتب دیگر نامشخص و مفقود می‌باشد. هم چنین در منبع شماره 48 (صفحه 905) عنوان كتاب چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه می‌باشد كه به اشتباه چهارده سال تلاش شیعه برای ماندن و توسعه تایپ شده است. هم چنین در منابع شماره (118-114)، (37-35)، (191-177) مؤلف كتاب یك نفر می‌باشد كه می‌توان به جای تكرار شهرت نویسنده خطا تیره و موازی كشید. این قضیه در قسمت آرشیو اسناد نیز مورد تكرار می‌باشد.
8-نكته آخر اینكه كتاب پرمحتوا و حجیم چهارده سال رقابت ایدئولوژیك شیعه در ایران نیاز به یك نتیجه‌گیری كلی نیاز دارد تا خواننده و محقق بتواند با خواندن نتیجه كلیتی از كتاب را در ذهن تداعی و محورهای اصلی و دغدغه‌های نویسنده كتاب را بشناسد.
*كارشناس بخش تحقیق مركز اسناد انقلاب اسلامی
**كارشناس گروه تاریخ شفاهی مركز اسناد انقلاب اسلامی

نقد کتاب چهارده سال رقابت ایدئولو‍‍ژیك شیعه در ایران

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته