(1)دولت علویان طبرستان
نويسنده: عبدالمجید خطیب
(1)دولت علویان طبرستان
( 316 ـ 250 هـ . ق / 929 ـ 864 م)
« فهرست مطالب»
مقدمه
جغرافیای طبرستان
دورنمای اوضاع سیاسی طبرستان
مذهب علویان طبرستان
منشأ فرقة زیدیه
پاره ای از عقائد زیدیه
آشفتگی خراسان در ادامه دوره امویان
الف) قیام یحیی بن زید
ب) واقعة فخ
ج) قیام یحیی بن عمر
چکیده :
علویان در مدت حکومت خود برای دولت مرکزی بسیار مشکل ساز بودند. در بررسی سیر و علل تشکیل این دولت شیعی می توان به عوامل گوناگونی اشاره کرد، از آن جمله:
1 ـ عملکرد خلفای عباسی با علویان و شیعیان.
2 ـ عملکرد ظالمانة حکام محلی و نمایندگان خلفای عباسی در منطقة طبرستان.
3 ـ خصوصیات منحصر به فرد منطقة طبرستان و سرزمینهای رویان و دیلمان.
همچنین می توان عملکرد مناسب علویان و تقید به امور دینی و مذهبی را مؤثرترین عامل در خوشنامی و گرایش مردم به ایشان دانست. علاوه بر موارد فوق استقبال و پشتیبانی مردم منطقه از علویان، مهمترین عامل اقتدار و تداوم حکومت رهبران علوی بود.
علاوه بر موارد فوق، خصوصیات منحصر به فرد منطقة طبرستان را می توان از عوامل قدرت علویان و شکست دشمنان ایشان و عدم تداوم اشغالگری نیروهای متجاوز دانست. در پایان می توان اهمّ علل زوال دولت علویان را در چند مورد ذیل خلاصه کرد:
الف) جنگهای مکرر علویان با طاهریان، سامانیان، خلفای بغداد.
ب) جنگهای همزمان در چند ناحیة مختلف.
ج) نداشتن برنامه حکومتی.
د) اختلافات داخلی که ناشی از عقائد مذهبی ایشان بود.
کلید واژه: علویان ـ طبرستان ـ دیلمان ـ زیدیه.
مقدمه:
دشمنی مردمان این منطقه با خلفای اموی و عباسی و مقاومت سرسخت ایشان به گونه ای بود که آخرین منطقه بلاد اسلامی ومرزهای مناطق تحت کنترل مسلمانان منتهی به منطقه طبرستان و سرزمین دیلم می شد.
همچنین طبق نقل منابع تاریخی آزار و تعقیب علویان و شیعیان از طرف خلفای اموی و عباسی باعث می شد تا این افراد با فرار از مناطق تحت کنترل خلفا به مکانهای دوردست و امن پناه ببرند. این هجرت ها به صورت فردی یا دسته جمعی و خانوادگی انجام می گرفت. یکی از مناطق امنی که شیعیان و علویان فراری از جور و ستم خلفای اموی و عباسی برای پناه گرفتن و مخفی شدن به آن روی می آوردند، مناطق کوهستانی شمال و شمال شرق فعلی ایران یعنی منطقه طبرستان قدیم و سرزمین دیلم یعنی گیلان و مازندران کنونی بوده است. علاوه بر خصوصیات جغرافیایی، مخالفت و سرسختی مردم این منطقه در دشمنی با خلفای اموی و عباسی را می توان یکی دیگر از عوامل پناه بردن علویان به این منطقه شمرد. بدین دلیل این مردم شهره مخالفت و سرسختی در دشمنی با خلفای اسلامی شده بودند. در این بحث سعی برآن شده که اتفاقات این سرزمین از حدود سال 250 تا 316 هجری یعنی، دورة حکومت علویان طبرستان، مورد بررسی تاریخی قرار گیرد، ما در این بحث اهم اتفاقات این سرزمین را در دوران حکومت علویان طبرستان، در سال های مذکور را به صورت مختصر بیان می نمائیم.
همچنین اهمّ منابع تاریخی مورد استفاده در این بحث به ترتیب عبارتند از: 1 ـ تاریخ طبرستان (ابن اسفندیار)، 2ـ تاریخ طبرستان رویان و دیلمان (ظهیرالدین مرعشی)، 3 ـ مقاتل الطالبیین (ابوالفرج اصفهانی)، 4 ـ تاریخ یعقوبی، 5 ـ مقالات و الفرق، 6 ـ الفهرست ( ابن ندیم).
لازم به ذکر است پژوهش حاضر در قالب یک تحقیق کلاسی در درس دولتهای شیعی بوده است که در رشتة تخصّصی تاریخ تشیّع در مقطع علمی سطح 3 حوزوی (کارشناسی ارشد) ارائه گردیده است.
این پژوهش جهت استفاده بهتر شما عزیزان در سه شماره ارائه می گردد.
شمارة اوّل شامل مباحث سیاسی اجتماعی منطقه طبرستان بوده و شرایط و مقدمات تأسیس دولت علویان را بیان می کند؛ در شماره دوم به تأسیس دولت علویان طبرستان و معرّفی رهبران دولت علویان پرداخته و اوضاع سیاسی اجتماعی دو نفر از رهبران این دولت به نامهای حسن بن زید ـ بنیانگذار دولت علویان طبرستان ـ و محمد بن زید جانشین وی را بیان می کند؛ در شمارة سوم نیز به بیان اوضاع سیاسی اجتماعی حکومت حسن بن علی و جانشین وی حسن بن قاسم پرداخته و علل و عوامل انقراض حکومت علویان طبرستان را بیان می کند.
دولت علویان طبرستان (1)
طبرستان نام سابق مازندران و قسمتی از ایالت قدیمی فرشواذگر می باشد. این ایالت شامل آذربایجان، طبرستان، گیلان، دیلم، ری، قومس، دامغان و گرگان بوده است. طبرستان در جنوب و جنوب شرقی دریای خزر و در سرزمینی سرسبز، آباد، دارای موانع طبیعی فراوان قرار داشته است. از شهرهای آن ساری، مامطیر، ترجی، ناتل، چالوس، رویان، کلار، آمل را می توان نام برد. محل حکومت سلاطین طبرستان شهر آمل بوده است.
این سرزمین از شرق به ولایت خراسان و گرگان، از غرب به دیار گیلان و عراق عجم، از شمال به دریای خزر و از جنوب به ناحیه ری و قومس منتهی می شده است.
دورنمای اوضاع سیاسی طبرستان در نیمه قرن سوم
طبرستان از سال 226 تا 250 هـ در دست طاهریان قرار داشت. در این مدت 6 نفر از طرف آل طاهر در طبرستان حکومت داشتند. حاکمان طبرستان در این اواخر نمایندگانی را برای اداره و حکومت این سرزمین از طرف خود به منطقه گسیل می داشتند. این نمایندگان با نهایت بی-رحمی با مردم برخورد کرده و با دریافت مالیات فراوان ظلم و تعدی بسیار، مردم را مورد آزار و اذیت قرار می دادند. به همین علت مردم طبرستان شروع به مهاجرت ازاین منطقه کردند. این رفتارها خود مقدمة شروع نهضتی دوباره در این منطقه گردید. مردم ناراضی با یأس از حاکمان محلی و حکام طاهری به طرف علویان ساکن در این سرزمین که مشهور به مبارزه بر ضد عباسیان و عمال بی انصاف آنها بودند، رفتند. این علویان به طور پنهانی به فعالیت های سیاسی مشغول بوده و به خاطر عقائد خود آشکارا تأکید بر مخالفت با خلفا عباسی و حکام آنها می کردند.
مذهب علویان طبرستان
در رابطه با مذهب علویان طبرستان اگرچه عموماً گفته اند که ایشان زیدی مذهب بوده اند اما تساهل و تسامح بسیاری نسبت به شیعیان دوازده امامی از ایشان در منابع تاریخی نقل شده است. از مهمترین این موارد می توان به چند نمونه اشاره کرد:
1 ـ اعلامیة حکومتی حسن بن زید که در آن به جهر، بسم الله الرحمن الرحیم در نماز، گفتن حی علی خیر العمل در اذان و وجوب ذکر پنج تکبیر در نماز میت تأکید شده است.
2 ـ کتاب انساب الائمه و موالیدهم الی صاحب الامر که منسوب به ناصر اطروش می باشد.
3 ـ توجه زیاد محمد بن زید به مقابر ائمه اطهار(علیهم السلام) و تعمیر و بازسازی آن اماکن مقدسه.
4 ـ ناصر اطروش پدر بزرگ سید مرتضی علم الهدی بوده است که سید ازعلمای بزرگ شیعیان دوازده امامی محسوب می شود و ایشان در کتاب مسائل الناصریات اشاره به این امر نموده اند.
5 ـ طبق نقل ابن اسفندیار و اولیاء الله آملی ابوالحسن احمد فرزند ناصر اطروش نیز امامی مذهب بوده است.
6 ـ نوة ناصر کبیر یعنی فرزند علی شاعر بنام محمد بن علی شاعر از شاگردان امام حسن عسگری (علیه السلام) بوده است.4
لازم به ذکر است با وجود ذکر موارد فوق جهت اعلام نظر دقیق تر پیرامون مذهب علویان طبرستان نیاز به تحقیق و پژوهش بیشتری می باشد.
منشأ فرقة زیدیه:
زیدیه فرقه ای از مامیّه است که بعد از علی ابن الحسین (علیه السلام) اما چهارم شیعیان اثنی عشری زید بن علی ابن الحسین بن علی بن ابی طالب را امام می دانند.
پس از فوت امام چهارم شیعیان حسنی و حسینی درباره جانشینی امام اختلاف کردند و پیروان زید قائل شدند که پس از امام چهارم پسر ایشان زید بن علی امام شیعیان می باشد.
زید بن علی اولین شخص از خاندان حضرت علی ابن ابیطالب بود که پس از واقعه کربلا بر ضد امویان قیام کرد. خروج او در زمان هشام ابن عبدالملک اموی درسال 121 هـ اتفاق افتاد. قیام زید نیز به دعوت کوفیان اتفاق افتاد، اما از جمله بیعت کنندگان زید افرادی چون اهل خراسان، بصره، موصل، مدائن نیز ذکر شده اند. پس از قیام وی یوسف بن عمر ثقفی حاکم کوفه با لشکر عظیمی به جنگ با زید رفت. یاران زید پس از مدتی پراکنده شدند و خود او نیز در جنگ کشته شد، یاران وی پیکر او را در محلی مخفی کرده و آب بر روی قبر او جاری نمودند تا قبرش پیدا نباشد. اما یوسف بن عمر بدن او را پیدا کرد و مدتی به صلیب کشید و سپس در آتش سوزانده و خاکستر آن را نیمی به فرات و نیمی در کشتزار ریخت. لازم به ذکر است زید بن علی شاگرد واصل بن عطاء غزال، پیشوای فرقه معتزله بود و پس از او نیز زیدیان پیرو مذهب معتزله شدند.
پاره ای از عقائد زیدیه:
1 ـ این فرقه امام را از اولاد علی بن ابیطالب می دانند، خواه از فرزندان امام حسن (علیه السلام) یا امام حسین (علیه السلام) باشد. 5
2 ـ این فرقه قائل به لعن بر خلفای راشدین نیستند. 6
3ـ امامت مفضول را با وجود فاضل جایز می دانند. (خلافت چندین امام در زمان واحد). 7
4 ـ شرط امامت را قیام و خروج به شمشیر می دانند. 8
5 ـ قائل به صفات خاص قدوسی و ظهور تجلی الهی یا علوم غیبی نیستند.
6 ـ خداوند افعال و اختیارات خود را واگذار به بندگان کرده است در صورتی که امامیه قائل به امر بین الامرین یعنی مالکیت از آن خدا و و تمام علل به یک علت باز می گردد.
آشفتگی خراسان در ادامه دوره امویان
الف) قیام یحیی بن زید
بعد از کشته شدن زید در سال 125 هجری، یاران او مورد تعقیب عمال خلیفه اموی قرار گرفتند و اکثر ایشان به طرف ایران و به خصوص مناطق کوهستانی و صعب العبور خراسان گریختند. در بین این افراد 4 پسر زید به نامهای یحیی، حسین، عیسی، و محمد به خراسان رفته و در آنجا مخفی شدند.(9) با حضور یحیی در خراسان یک جنبش و انقلاب عظیمی بر ضد امویان در منطقه خراسان در حال شکل گیری بود به خصوص اینکه یحیی شهر به شهر حرکت می کرد و واقعه طریقة کشته شدن زید، پدرش را بیان می نمود. به همین علت یحیی توسط حاکم خراسان (نصر بن سیار) به دستور یوسف بن عصر ثقفی دستگیر شد و در مرو زندانی شد. زندانی شدن او و رسیدن نامة والی خراسان با مرگ هشام مطابق شد و او به دستور ولید آزاد شد.10
با گذشت مدتی یحیی دوباره با تشکیل سپاهی قیام کرد و در جنگ سختی با لشکر والی خراسان در نزدیکی سرخس شکست خورد. خود یحیی نیز کشته شده و کل یاران او در این جنگ کشته شدند. (11)پیکر یحیی در جوزجان بر دروازه شهر آویخته شد. اهانت به یحیی و بدن او پس از کشته شدنش، یکی از مهمترین علل قیام ابومسلم خراسانی در سال 132هجری بیان شده است.
ب) واقعه فخ
واقعه فخ در هشتم ذی الحجه سال 169 در نزدیکی مکه اتفاق افتاد. این واقعه یکی از دلخراشترین وقایعی بود که بدست خلفای عباسی در طول خلافت ایشان به دست هادی عباسی انجام شد. یحیی بن عبدا... از نوادگان امام حسن بن علی ، اول کسی بود که پس از واقعة فخ به منظور حفظ جان خود به دیلمان پناه برد. حضور یحیی بن عبدالله را می توان اولین حضور علویان در منطقة طبرستان و دیلمان دانست. وی پس از قیام بر ضد هارون الرشید با حیله و نیرنگ به اسارت هارون درآمد و در زندان وی به شهادت رسید.(12)
ج) قیام یحیی بن عمر طالبی
زمانی که متوکّل از دنیا رفت اختلاف شدیدی بین فرزندان او بوجود آمد. یحیی بن عمربن حسین بن زید بن علی بن الحسین بن علی ابن ابی طالب (علیهم السلام) در کوفه خروج کرد. وی در مذهب زیدی دعوی امامت کرد. در این زمان حاکم عراق محمد بن عبدا... طاهری یکی از سرداران خود (حسین بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسین بن مصعب) را به جنگ با یحیی فرستاد. این جنگ در نزدیک کوفه روی داد و یحیی با عدة زیادی از یاران خود کشته شد. (13)این واقعه در سال 249 اتفاق افتاد. در پی این جنگ و کشته شدن یحیی، تمام کسانی که از صحنه جنگ جان به سلامت برده بودند جهت حفظ جان خود به طرف ایران حرکت کردند. ایشان در منطقه دیلمان و طبرستان به دشمنان قسم خورده عباسیان یعنی دیلمیان اضافه شدند. این واقعه در زمان مستعین خلیفه عباسی روی داد. 14
پي نوشت :
1 ـ فرش یعنی هامون، اذ یعنی کوهستان، گر یعنی دریا، در کل یعنی پادشاه کوه و دشت و دریا، (تاریخ طبرستان، ابن اسفندیار).
2 ـ بهاء الدین محمد بن حسن ابن اسفندیار کاتب، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، ج 1، ص 56.
3 ـ شیروانی، زین العابدین، بستان السیاحه، ص382.
4ـ ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، ص 98.
5 ـ احمد بن یعقوب (ابن واضح یعقوبی)، تاریخ یعقوبی، مترجم محمد ابراهیم آیتی، چاپ هفتم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1374، ص 299.
6 ـ سعد بن عبدالله ابی خلف الأشعری قمی، المقالات و الفرق، تصحیح دکتر محمد جواد مشکور، چاپ اول، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1361، ص 19.
7 ـ همان، ص 149.
8 ـ همان، ص 18.
9 ـ تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 299.
10 ـ همان، ص 306.
11 ـ همان، ص 447.
12 ـ همان، ص 608.
13 ـ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ترجمة سید هاشم رسولی محلاتی، چاپ اول، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380، ص 183.
14 ـ همان، ص 610.
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
