آثار علمي پيشوايان معصوم ( ع )
وظيفه ي اصلي اي که ائمه ( ع ) با توجه به آن ، حرکتها و فعاليتهاي خود را تنظيم مي کردند ، حفظ و بيان مسيري بود که پيامبر ( ص ) بنيان نهاده بود . شيوه ي امامان ، خصوصا پس از امام حسين ( ع ) ، تغيير جامعه به صورت آرام و با روشهاي غير انقلابي بود . اين شيوه ، هر چند براي تأثير گذاري ، نياز به زمان داشت ، اما اثري عميق را با خود به همراه داشت . در اين شيوه بيان انحرافات فکري و ناهنجارهاي فرهنگي و تبيين شريعت الهي ، اصلي ثابت بود . فعاليت ائمه ( ع ) پس از حادثه ي کربلا ، به طور عمده ، رنگ و بوي فرهنگي داشت . از اين پس ، ائمه ( ع ) ، به طور مستقيم در مسائل و درگيري هاي سياسي وارد نشده ، تلاش محسوسي براي کسب قدرت سياسي انجام ندادند . و ايفاي رسالت خود را در قالب نهضت فرهنگي به انجام مي رساندند . سياست ائمه ( ع ) از اين پس ، دوري ازحاکمان سياسي و پيمودن راه مسالمت آميز با آنان و پرداختن به مسائل فرهنگي امت اسلامي بود . آنان ، به هيچ وجه در شرايط عادي پيشنهادهاي حکومت براي همکاري را نپذيرفتند ؛ زيرا اين کار ، موجب مشروعيت بخشيدن به اعمال حاکمان بود .
از سوي ديگر ، علم ائمه ( ع) ، علم مخصوصي بود که از گونه ي علوم بشري نبود ؛ زيرا آنان نيز همچون پيامبر ( ص ) ، نه به مکتبي رفتند و نه نزد معلمي شاگردي کردند و نه از هيچ راوي اي روايتي نقل کردند . (1) آنان ، در ميان چهره هاي فرهنگي عصر خود ، چهره ي شاخص فرهنگي به حساب مي آمدند ، چنانکه مراجعات زهري ( از فقهاي مشهور ) به امام سجاد ( ع ) نشان از اهميت و موقعيت علمي امام مي کند . همچنين است وضعيت امام باقر ( ع ) و امام صادق ( ع ) ، که تعاريف بسياري از سطح دانش اين بزرگواران در زبان ديگر علما ، همچون ابوحنيفه ، آمده است .
مطالب اين گفتار ، در دو قسمت آثار ائمه و روايات آنان ، عرضه مي شود .
در کتب رجال ، گزارشهايي درباره ي آثاري که به يکي از ائمه ( ع ) مي رسد ، به چشم مي خورد که احتمالاً نوشته ي خود ائمه و يا املاي آنان بوده است . از اين آثار ، بيشتر با عنوان ((نسخه )) نام برده مي شود .( 2)البته بيشتر کتابهايي که از امامان دانسته شده و يا منسوب به آنان است ، توسط صحابيان ايشان ، گردآوري شده است و آنان به دست خود تأليف نکرده اند ؛ بلکه به عادت معهود آن عصر ، اين کتب ، غالبا املا و بازنوشت بعدي مجالس ايشان است ؛ همچنان که از تمام معصومان ( ع )، بدون استثنا ، جملات حکمت آميز ، خطبه ها و نامه ها ي بسياري باقي مانده است .
تعدادي از آثار منسوب به ائمه (ع)، به شرح زير است :
صحيفه ي علي . اين کتاب ، نخستين کتابي است که در زمينه ي روايت و حديث ، تدوين گرديد و کتابي بود که به املاي رسول خدا و به خط علي ( ع ) به رشته تحرير درآمد و به آن ، (( صحيفه )) و يا ((جامعه )) مي گفتند . درباره ي اين کتاب ، تعابيري همچون : جامعه ، جفر ، صحيفه و کتاب الفرائض ، توسط امامان ( ع ) به کار رفته است . در روايات آمده که امام باقر ( ع ) ، براي پاسخ دادن به مسئله اي ، به (( کتاب علي ( ع ) )) مراجعه کرده و از روي آن ، پاسخ گفته است .(3) در مورد ديگر ، زيد بن علي ، سبب توانايي علمي ائمه ( ع ) براي پاسخگويي به هر سؤالي را در اختيار داشتن کتاب علي ( ع ) مي داند ،(4) چنانکه امام صادق (ع ) ، اين کتاب را جامع تمام مسائل حلال و و حرام ، ذکر مي کند .(5) از روايات ديگري بر مي آيد که زراره و محمد بن مسلم ، اين کتا ب را ديده و بخش مر بوط به ارث آن را خوانده اند .(6)
در منابع حديثي اهل سنت نيز به صحيفه علي ( ع ) اشاره شده است . در صحيح البخاري ، در مواردي به اين کتاب ، اشاره شده و محتواي کتاب را مسائلي درباره ي ديات ، شرايط آزادي اسير و عدم قتل مسلمان دربرابر کافر ذکر کرده است . (7)
از روايات چنين برمي آ يد که امام علي ( ع ) ، دو کتاب داشته است : صحيفه ي کوچکي بوده که در دستگيره ي شمشير ، جاي مي گرفته و شامل مجموعه احکامي درباره ي مسائل ديات و احکام آزادي اسيران بوده است ، وکتاب حجيم ديگري نيز داشته که به توارث ، در اختيار ائمه بعدي بوده و از آن، استفاده مي کرده اند .(8)
نهج البلاغه . اين کتاب ، توسط شريف رضي ( م 406 ق ) گردآوري شده و مجموعه اي از خطبه ها ، نامه ها و سخنان کوتاه علي ( ع ) است . نهج البلاغه ، شامل 240 خطبه ، 79 نامه ، 480 کلام از سخنان کوتاه آن حضرت است که بيشتر موارد آن در ايام خلافت و زمامداري ، در مجامع گوناگون اجتماعي ، سياسي و نظامي ايراد گرديده است . خطبه هاي علي ( ع ) ، مورد توجه ياران حضرت قرار گر فته ودر ضبط اين سخنان ، گامهايي برداشتند ، به گونه اي که در همان قرن اول ، عده اي به عنوان گردآورندگان خطبه هاي علي ( ع ) شناخته شدند . شيخ طوسي ، در شرح حال زيد بن وهب ( م 96ق ) ، براي وي کتابي با عنوان خطبه هاي الميرالمؤمنين بر منابر و در اعياد ، نام مي برد .(9) نجاشي نيز در شرح حال مسعده بن صدقه ، از اصحاب امام صادق ( ع ) ، يادآور شده که او کتاب خطب أميرالمؤمنين را تأليف کرده است.(10)
پيش از سيد رضي ، بنا بر منا بع مکتوب ، همچون الفهرست طوسي و رجال النجاشي و الذريعه ، دست کم ، ده تن کتابهايي با عنوان (( خطب أميرالمؤمنين )) داشته اند . (11)
همچنين ، پيش از نهج البلاغه در بعضي منابع ، بخشهايي از سخنان ، خطبه ها ، نامه ها و سخنان کوتاه آن حضرت آمده است . از جمله اين کتب ، مي توان به موارد زير اشاره کرد : کتاب ( وقعه ) صفين نصر بن مزاحم ،کتاب الغارات ثقفي ، أخبار الطوال ، تاريخ اليعقوبي ، تاريخ الطبري ، أنساب الأشراف ، الطبقات الکبري ، مروج الذهب ..... ، الکافي کليني و الارشاد شيخ مفيد .
بعد از آن ، سيد رضي ( م 406 ق ) به گردآوري خطبه ها و نامه ها و سخنان کوتاه امام پرداخت . او در صدد جمع آوري همه ي سخنان آن حضرت نبود ؛ بلکه سخناني را که از حيث فصاحت و بلاغت ، ممتازتر از ساير سخنان وي تشخيص مي داد ، در مجموعه اي گرد آورد . اين مجموعه ، منتخباتي از بليغ ترين سخنان علي ( ع ) است . بدين سبب ، پس از سيد رضي ، دانشمندان ، در مقام تکميل کار او کتبي با عنوان متمم و يا مستدرک نهج البلاغه پرداختند . . هشت نمونه از اين تأليفات ، در مصادر نهج البلاغه و أسانيده آمده است . (12)
سيد رضي ، جز در شانزده مورد ، مآخذ خود را ذکر نکرده و کتاب ، برخلاف اکثر تصانيف حديثي از سند متصل از مؤلف کتاب تا معصوم برخوردار نيست . همين موضوع ، موجب تشکيک در صحت انتساب بعضي خطبه هاي نهج البلاغه به علي ( ع ) شده ا ست . اما از آنجا که بسياري از خطبه ها و رسائل نهج البلاغه درمنابع ، قبل از سيد رضي ، با سند متصل ، قابل شناسايي است ، مشکل چنداني ندارد . احتمالاً سيد رضي ، از آن جهت که محتواي نهج البلاغه ، مجموعه اي اخلاقي ، سياسي و اجتماعي بوده ، سعي در مستندنويسي نکرده است ؛ زيرا اهتمام علما در مستند نويسي ، عمدتا در حوزه ي احکام و تکاليف بوده است .
در نتيجه ، تلاشهايي که بعد از سيد رضي در مستند کردن نهج البلاغه شده است ، تاکنون براي 140 خطبه از 240 خطبه ، 62 نامه و فرمان از 79 نامه و 340 حکمت و سخن کوتاه از 489 مورد ، سند و مأخذي از مصادر شيعه و اهل سنت به دست آمده است . (13)
نهج البلاغه از زمان گردآوري ، همواره مورد توجه دانشمندان قرار گرفته ، به گونه اي که آقا بزرگ ، نزديک به يکصد و پنجاه کتاب به عنوان شرح نهج البلاغه معرفي کرده است .(14) از ميان اين شروح ، شرح ابن ابي الحديد معتزلي از علماي اهل سنت ، و شرح ابن ميثم بحراني ، از شيعيان ، از موقعيت ممتازتري برخوردارند .
تعداد ديگري از دانشمندان نيزبه جمع آوري سخنان کوتاه آن حضرت اقدام کرده اند . از جمله ي آنها جاحظ است که کتاب مئه کلمه ، جمع آوري اوست ( اين کتاب ، چاپ شده ا ست . )
همچنين ، غرر الحکم و درر الکلم نيز توسط عبدالواحد آمدي ( م 510ق )جمع آوري شده است که شرح فارسي آن ، توسط آقا جمال خوانساري انجام گرفته است ( اين کتاب نيز چاپ شده است . )
صحيفه ي سجاديه ، اين کتاب ، شامل دعاهايي است که امام براي فرزندان خود ، زيد و محمد باقر ( ع ) املاکرده و اسناد صحيفه نيز به آن دو منتهي مي شود . شيخ طوسي و نجاشي که متکفل بر شماري از مواريث شيعه بوده اند ، در کتب خود،از صحيفه ياد کرده اند .(15) آقا بزرگ ، از پنجاه شرح براي صحيفه ياد مي کند . که همه از قرن يازدهم به بعد ، نگاشته شده اند .(16)
فصاحت و بلاغت صحيفه ، به همراه مضامين عالي اخلاقي ، عرفاني و تربيتي آن موجب شده که از آن به (( زبور آل محمد ( ص ) )) ياد شود . اين کتاب ، شامل 54 دعاست که براي پالايش اخلاقي و روحي انسانها برنامه اي بسيار کارساز است . امام ، در ضمن اين ادعيه ، در سه قلمرو فرد ، خانواده و اجتماع ، به تبيين معارف اسلامي پرداخته و بهترين برنامه را براي مقابله با فساد اجتماعي و اخلاقي که در اثر حکومت امويان ، دامنگير جامعه ي مسلمانان شده بود ، عرضه کرده است . دعاها در موضوعاتي همچون : طلب توبه ، براي نگهبانان مرزها ، طلب روزي ، مکارم اخلاق ، وداع ماه رمضان ، روزه عرفه و مناسبتها و موضوعات ديگر است .
صحيفه سجاديه ، مورد عنايت امام باقر (ع) ، زيد بن علي و امام صادق ( ع) بوده و از آن ، نسخه اي داشته اند . مسعده ، يکي از ياران امام صادق ( ع ) ، از او مي خواهد به او دعايي آموزش دهد که در مواقع مهم ، آن را بخواند . امام صادق ( ع ) کتابي قديمي به او مي دهد که از آن نسخه بر دارد و مي فرمايد (( اين ، دعاي جدم علي بن حسين ( ع ) است )) .( 17)
صحيفه ي سجاديه ، شروح بسياري دارد که بهترين آنها رياض السالکين سيد عليخان شيرازي است . همچنين ، ترجمه هاي متعددي به زبان فارسي دارد که از جمله آنها ترجمه ي ابو الحسن شعراني ، جواد فاضل و فيض الاسلام و سيد جعفر شهيدي است .
رساله ي حقوق . متن اين رساله در تحف العقول ابن شعبه ( م 381 ق ) و الخصال شيخ صدوق ( م 382 ق ) آمده است . نجاشي ( م 450 ق ) ، از اين رساله در کتاب خود ، نام برده است .(18)
موضوع رساله ، بيان وظايف و تکاليف و حقوق انسان در عرصه هاي گوناگون زندگي است . در اين رساله ، 51 حق ذکر شده و به حقوقي همچون : حق خدا ، حق ا عضا وجوارح ، حق نماز و روزه ، حق معلم و رعيت ، حق پدر و مادر و همسر و فرزند ، حق همسايه و دوست ، حق همکيشان و اهل ذمه و ديگر حقوق ، پرداخته شده است .
اهليلجه . رساله اي است از امام صادق ( ع ) در رد ملحدان و احتجاج بر آنها . راوي اين کتاب نيز مفضل بن عمر جعفي است . (21)
رساله عبدالله نجاشي . نامه اي است از امام به حاکم اهواز . نجاشي فهرست نگار ، اين رساله را تنها تصنيف امام صادق ( ع ) ذکر مي کند .(22) مي توان نظر نجاشي را چنين توجيه کرد که اين رساله ، تنها اثري است که به دست خود امام صادق (ع ) ، تدوين شده است ؛ اما آثار ديگر ، املا و يا جمع آوري است .
کتاب الامامه . ابن نديم ، آن را در الفهرست خود ، ذکر کرده است .(23)
کتا ب الفضائل . ابن نديم آن در الفهرست خود ، ذکر کرده است .(24)
رساله اي در احکام و مسائل شرعي و رساله اي در غنا يم و خمس . در تحف العقول ، از آنها ياد شده است . (25)
رساله ي آن حضرت به يارانش . امام از اصحابش خواسته اين رساله را مباحثه و بدان ، عمل کنند . کليني ، اين رساله را در آغاز روضه ي الکافي آورده است . (26)
رساله هاي ديگري نيز از امام صادق ( ع ) موجود است که در تحف العقول ، الفهرست ابن نديم و کشف الظنون به آنها اشاره شده است . (27)
مصباح الشريعه . موضوع اين کتاب ، برر سي آداب و معارف و اخلاق و سنن مذهب شيعه ي جعفري است . اين کتاب ، منسوب به امام است و از سوي علماي شيعه ، به دليل اشکالات موجود در سند کتاب و محتواي آن ، مورد ترديد قرار گرفته است . عبارات کتاب با فرهنگ صوفيه تطابق دارد و در آن ، مصطلحات صوفيه و مشايخ آنان ( همچون ربيع بن خثيم ) ، يافت مي شود که نشان از تأليف کتاب توسط يکي از متصوفه دارد .
طب الرضا يا الرساله المذهبه . 29)امام رضا ( ع ) ، اين کتاب را که درباره ي صحت مزاج و راهنمايي او به غذاهاست ، براي مأمون نوشته و شامل اطلاعاتي درباره ي بدن انسان و دستورهايي در بهداشت فردي و عمومي است .
مجلسي در جلد چهارم بحارالانوار ، تمام اين رساله را آورده است . همچنين ، اين رساله که در حدود سي صفحه است ، در مجموعه آثار کنگره امام رضا ( ع ) به چاپ رسيده است .(30)
صحيفه الرضا ( ع ) . اين کتاب ، در بر دارنده ي تعداد 204 روايت از سخنان امام رضا ( ع ) است که چون در نقل احاديث ، امام ، اسناد آن را از طريق پدران خود تا پيامبر ( ص ) ادامه داده ، به السلسله الذهبيه نيز مشهور است . احاديث اين کتاب ، در موضوع توحيد ، عبادات ، احکام ، تفسير ، فضايل پيامبر ( ص ) و اهل بيت ( ع ) آن حضرت است . همچنين ، درباره اخلاق ، آداب خوردني ها و طب ، مطالبي در بردارد . اين کتاب ، که يکي از اصول چهارصدگانه اوليه و از منابع کتا بهايي همچون التوحيد صدوق و عيون أخبار الرضا ( ع ) شمرده مي شود ، از طريق هشتاد سند مختلف ، نقل شده و به دست ما رسيده است .(31)
فقه الرضا ( ع ) . درانتساب اين کتاب به امام ، ترديد شده است . محققان معتقدند اکثر عبارات کتاب با عبارات کتاب الشرائع علي بن بابويه ، تشابه و توافق دارد . سيد حسن صدر ، معتقد است اين کتاب ، همان التکليف شلمغاني است . علامه مجلسي در بحارالأنوار ، از اين کتاب استفاده کرده و به آن ، استناد کرده است . محققان ، مجهول بودن هزار ساله ي آن و يافت نشدن هيچ اشاره از آن ، حتي به صورت نام در ميان اصحاب ائمه رادليل بر عدم صحت انتساب آن به امام مي دانند .(32)
رساله اي در بيان مسائل حرام وحلال . ابن شهر آشوب ، اين رساله را در مناقب ، آورده است .(36)
از اميرمؤمنان ( ع ) ، 911 روايت
از امام مجتبي ( ع ) ، 48 روايت
از امام حسين ( ع ) ، 28 روايت
از امام سجاد ( ع ) ، 300 روايت .
از امام باقر( ع ) ، 7969 روايت
از امام صادق ( ع ) ، 31325 روايت
از امام کاظم ( ع ) ، 2958 روايت
از امام رضا ( ع ) ، 2312 روايت
از امام جواد ( ع ) ، 421 روايت
از امام هادي ( ع ) ، 473 روايت
از امام عسگري ( ع ) 204 روايت .(37)
از مقايسه آمار ياد شده ، به اين نتيجه مي رسيم که اولا ، در حديث شيعه ، روايات وارد شده از امام باقر ( ع ) و امام صادق ( ع ) ، درصد بيشتري را تشکيل مي دهد . ثانيا، پس از روايات آن دو بزرگوار ، بيشترين روايات ، متعلق به امام هفتم و امام هشتم است ؛ اما از دوران امام نهم به بعد ، علاوه برآنکه تعداد روايات صادر شده کاستي مي گيرد ، روايات به صورت مکاتبه و توقيع است ، نه سماع و شرفيابي و اين خود ، مي توان نموداري از شاخص تقيه و جو اختناق باشد .
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
از سوي ديگر ، علم ائمه ( ع) ، علم مخصوصي بود که از گونه ي علوم بشري نبود ؛ زيرا آنان نيز همچون پيامبر ( ص ) ، نه به مکتبي رفتند و نه نزد معلمي شاگردي کردند و نه از هيچ راوي اي روايتي نقل کردند . (1) آنان ، در ميان چهره هاي فرهنگي عصر خود ، چهره ي شاخص فرهنگي به حساب مي آمدند ، چنانکه مراجعات زهري ( از فقهاي مشهور ) به امام سجاد ( ع ) نشان از اهميت و موقعيت علمي امام مي کند . همچنين است وضعيت امام باقر ( ع ) و امام صادق ( ع ) ، که تعاريف بسياري از سطح دانش اين بزرگواران در زبان ديگر علما ، همچون ابوحنيفه ، آمده است .
مطالب اين گفتار ، در دو قسمت آثار ائمه و روايات آنان ، عرضه مي شود .
آثار ائمه ( ع)
در کتب رجال ، گزارشهايي درباره ي آثاري که به يکي از ائمه ( ع ) مي رسد ، به چشم مي خورد که احتمالاً نوشته ي خود ائمه و يا املاي آنان بوده است . از اين آثار ، بيشتر با عنوان ((نسخه )) نام برده مي شود .( 2)البته بيشتر کتابهايي که از امامان دانسته شده و يا منسوب به آنان است ، توسط صحابيان ايشان ، گردآوري شده است و آنان به دست خود تأليف نکرده اند ؛ بلکه به عادت معهود آن عصر ، اين کتب ، غالبا املا و بازنوشت بعدي مجالس ايشان است ؛ همچنان که از تمام معصومان ( ع )، بدون استثنا ، جملات حکمت آميز ، خطبه ها و نامه ها ي بسياري باقي مانده است .
تعدادي از آثار منسوب به ائمه (ع)، به شرح زير است :
الف ) آثار منسوب به امام علي ( ع )
صحيفه ي علي . اين کتاب ، نخستين کتابي است که در زمينه ي روايت و حديث ، تدوين گرديد و کتابي بود که به املاي رسول خدا و به خط علي ( ع ) به رشته تحرير درآمد و به آن ، (( صحيفه )) و يا ((جامعه )) مي گفتند . درباره ي اين کتاب ، تعابيري همچون : جامعه ، جفر ، صحيفه و کتاب الفرائض ، توسط امامان ( ع ) به کار رفته است . در روايات آمده که امام باقر ( ع ) ، براي پاسخ دادن به مسئله اي ، به (( کتاب علي ( ع ) )) مراجعه کرده و از روي آن ، پاسخ گفته است .(3) در مورد ديگر ، زيد بن علي ، سبب توانايي علمي ائمه ( ع ) براي پاسخگويي به هر سؤالي را در اختيار داشتن کتاب علي ( ع ) مي داند ،(4) چنانکه امام صادق (ع ) ، اين کتاب را جامع تمام مسائل حلال و و حرام ، ذکر مي کند .(5) از روايات ديگري بر مي آيد که زراره و محمد بن مسلم ، اين کتا ب را ديده و بخش مر بوط به ارث آن را خوانده اند .(6)
در منابع حديثي اهل سنت نيز به صحيفه علي ( ع ) اشاره شده است . در صحيح البخاري ، در مواردي به اين کتاب ، اشاره شده و محتواي کتاب را مسائلي درباره ي ديات ، شرايط آزادي اسير و عدم قتل مسلمان دربرابر کافر ذکر کرده است . (7)
از روايات چنين برمي آ يد که امام علي ( ع ) ، دو کتاب داشته است : صحيفه ي کوچکي بوده که در دستگيره ي شمشير ، جاي مي گرفته و شامل مجموعه احکامي درباره ي مسائل ديات و احکام آزادي اسيران بوده است ، وکتاب حجيم ديگري نيز داشته که به توارث ، در اختيار ائمه بعدي بوده و از آن، استفاده مي کرده اند .(8)
نهج البلاغه . اين کتاب ، توسط شريف رضي ( م 406 ق ) گردآوري شده و مجموعه اي از خطبه ها ، نامه ها و سخنان کوتاه علي ( ع ) است . نهج البلاغه ، شامل 240 خطبه ، 79 نامه ، 480 کلام از سخنان کوتاه آن حضرت است که بيشتر موارد آن در ايام خلافت و زمامداري ، در مجامع گوناگون اجتماعي ، سياسي و نظامي ايراد گرديده است . خطبه هاي علي ( ع ) ، مورد توجه ياران حضرت قرار گر فته ودر ضبط اين سخنان ، گامهايي برداشتند ، به گونه اي که در همان قرن اول ، عده اي به عنوان گردآورندگان خطبه هاي علي ( ع ) شناخته شدند . شيخ طوسي ، در شرح حال زيد بن وهب ( م 96ق ) ، براي وي کتابي با عنوان خطبه هاي الميرالمؤمنين بر منابر و در اعياد ، نام مي برد .(9) نجاشي نيز در شرح حال مسعده بن صدقه ، از اصحاب امام صادق ( ع ) ، يادآور شده که او کتاب خطب أميرالمؤمنين را تأليف کرده است.(10)
پيش از سيد رضي ، بنا بر منا بع مکتوب ، همچون الفهرست طوسي و رجال النجاشي و الذريعه ، دست کم ، ده تن کتابهايي با عنوان (( خطب أميرالمؤمنين )) داشته اند . (11)
همچنين ، پيش از نهج البلاغه در بعضي منابع ، بخشهايي از سخنان ، خطبه ها ، نامه ها و سخنان کوتاه آن حضرت آمده است . از جمله اين کتب ، مي توان به موارد زير اشاره کرد : کتاب ( وقعه ) صفين نصر بن مزاحم ،کتاب الغارات ثقفي ، أخبار الطوال ، تاريخ اليعقوبي ، تاريخ الطبري ، أنساب الأشراف ، الطبقات الکبري ، مروج الذهب ..... ، الکافي کليني و الارشاد شيخ مفيد .
بعد از آن ، سيد رضي ( م 406 ق ) به گردآوري خطبه ها و نامه ها و سخنان کوتاه امام پرداخت . او در صدد جمع آوري همه ي سخنان آن حضرت نبود ؛ بلکه سخناني را که از حيث فصاحت و بلاغت ، ممتازتر از ساير سخنان وي تشخيص مي داد ، در مجموعه اي گرد آورد . اين مجموعه ، منتخباتي از بليغ ترين سخنان علي ( ع ) است . بدين سبب ، پس از سيد رضي ، دانشمندان ، در مقام تکميل کار او کتبي با عنوان متمم و يا مستدرک نهج البلاغه پرداختند . . هشت نمونه از اين تأليفات ، در مصادر نهج البلاغه و أسانيده آمده است . (12)
سيد رضي ، جز در شانزده مورد ، مآخذ خود را ذکر نکرده و کتاب ، برخلاف اکثر تصانيف حديثي از سند متصل از مؤلف کتاب تا معصوم برخوردار نيست . همين موضوع ، موجب تشکيک در صحت انتساب بعضي خطبه هاي نهج البلاغه به علي ( ع ) شده ا ست . اما از آنجا که بسياري از خطبه ها و رسائل نهج البلاغه درمنابع ، قبل از سيد رضي ، با سند متصل ، قابل شناسايي است ، مشکل چنداني ندارد . احتمالاً سيد رضي ، از آن جهت که محتواي نهج البلاغه ، مجموعه اي اخلاقي ، سياسي و اجتماعي بوده ، سعي در مستندنويسي نکرده است ؛ زيرا اهتمام علما در مستند نويسي ، عمدتا در حوزه ي احکام و تکاليف بوده است .
در نتيجه ، تلاشهايي که بعد از سيد رضي در مستند کردن نهج البلاغه شده است ، تاکنون براي 140 خطبه از 240 خطبه ، 62 نامه و فرمان از 79 نامه و 340 حکمت و سخن کوتاه از 489 مورد ، سند و مأخذي از مصادر شيعه و اهل سنت به دست آمده است . (13)
نهج البلاغه از زمان گردآوري ، همواره مورد توجه دانشمندان قرار گرفته ، به گونه اي که آقا بزرگ ، نزديک به يکصد و پنجاه کتاب به عنوان شرح نهج البلاغه معرفي کرده است .(14) از ميان اين شروح ، شرح ابن ابي الحديد معتزلي از علماي اهل سنت ، و شرح ابن ميثم بحراني ، از شيعيان ، از موقعيت ممتازتري برخوردارند .
تعداد ديگري از دانشمندان نيزبه جمع آوري سخنان کوتاه آن حضرت اقدام کرده اند . از جمله ي آنها جاحظ است که کتاب مئه کلمه ، جمع آوري اوست ( اين کتاب ، چاپ شده ا ست . )
همچنين ، غرر الحکم و درر الکلم نيز توسط عبدالواحد آمدي ( م 510ق )جمع آوري شده است که شرح فارسي آن ، توسط آقا جمال خوانساري انجام گرفته است ( اين کتاب نيز چاپ شده است . )
ب ) آثار منسوب به امام سجاد ( ع )
صحيفه ي سجاديه ، اين کتاب ، شامل دعاهايي است که امام براي فرزندان خود ، زيد و محمد باقر ( ع ) املاکرده و اسناد صحيفه نيز به آن دو منتهي مي شود . شيخ طوسي و نجاشي که متکفل بر شماري از مواريث شيعه بوده اند ، در کتب خود،از صحيفه ياد کرده اند .(15) آقا بزرگ ، از پنجاه شرح براي صحيفه ياد مي کند . که همه از قرن يازدهم به بعد ، نگاشته شده اند .(16)
فصاحت و بلاغت صحيفه ، به همراه مضامين عالي اخلاقي ، عرفاني و تربيتي آن موجب شده که از آن به (( زبور آل محمد ( ص ) )) ياد شود . اين کتاب ، شامل 54 دعاست که براي پالايش اخلاقي و روحي انسانها برنامه اي بسيار کارساز است . امام ، در ضمن اين ادعيه ، در سه قلمرو فرد ، خانواده و اجتماع ، به تبيين معارف اسلامي پرداخته و بهترين برنامه را براي مقابله با فساد اجتماعي و اخلاقي که در اثر حکومت امويان ، دامنگير جامعه ي مسلمانان شده بود ، عرضه کرده است . دعاها در موضوعاتي همچون : طلب توبه ، براي نگهبانان مرزها ، طلب روزي ، مکارم اخلاق ، وداع ماه رمضان ، روزه عرفه و مناسبتها و موضوعات ديگر است .
صحيفه سجاديه ، مورد عنايت امام باقر (ع) ، زيد بن علي و امام صادق ( ع) بوده و از آن ، نسخه اي داشته اند . مسعده ، يکي از ياران امام صادق ( ع ) ، از او مي خواهد به او دعايي آموزش دهد که در مواقع مهم ، آن را بخواند . امام صادق ( ع ) کتابي قديمي به او مي دهد که از آن نسخه بر دارد و مي فرمايد (( اين ، دعاي جدم علي بن حسين ( ع ) است )) .( 17)
صحيفه ي سجاديه ، شروح بسياري دارد که بهترين آنها رياض السالکين سيد عليخان شيرازي است . همچنين ، ترجمه هاي متعددي به زبان فارسي دارد که از جمله آنها ترجمه ي ابو الحسن شعراني ، جواد فاضل و فيض الاسلام و سيد جعفر شهيدي است .
رساله ي حقوق . متن اين رساله در تحف العقول ابن شعبه ( م 381 ق ) و الخصال شيخ صدوق ( م 382 ق ) آمده است . نجاشي ( م 450 ق ) ، از اين رساله در کتاب خود ، نام برده است .(18)
موضوع رساله ، بيان وظايف و تکاليف و حقوق انسان در عرصه هاي گوناگون زندگي است . در اين رساله ، 51 حق ذکر شده و به حقوقي همچون : حق خدا ، حق ا عضا وجوارح ، حق نماز و روزه ، حق معلم و رعيت ، حق پدر و مادر و همسر و فرزند ، حق همسايه و دوست ، حق همکيشان و اهل ذمه و ديگر حقوق ، پرداخته شده است .
ج ) آثار منسوب به امام باقر ( ع )
د ) آثار منسوب به امام صادق ( ع)
اهليلجه . رساله اي است از امام صادق ( ع ) در رد ملحدان و احتجاج بر آنها . راوي اين کتاب نيز مفضل بن عمر جعفي است . (21)
رساله عبدالله نجاشي . نامه اي است از امام به حاکم اهواز . نجاشي فهرست نگار ، اين رساله را تنها تصنيف امام صادق ( ع ) ذکر مي کند .(22) مي توان نظر نجاشي را چنين توجيه کرد که اين رساله ، تنها اثري است که به دست خود امام صادق (ع ) ، تدوين شده است ؛ اما آثار ديگر ، املا و يا جمع آوري است .
کتاب الامامه . ابن نديم ، آن را در الفهرست خود ، ذکر کرده است .(23)
کتا ب الفضائل . ابن نديم آن در الفهرست خود ، ذکر کرده است .(24)
رساله اي در احکام و مسائل شرعي و رساله اي در غنا يم و خمس . در تحف العقول ، از آنها ياد شده است . (25)
رساله ي آن حضرت به يارانش . امام از اصحابش خواسته اين رساله را مباحثه و بدان ، عمل کنند . کليني ، اين رساله را در آغاز روضه ي الکافي آورده است . (26)
رساله هاي ديگري نيز از امام صادق ( ع ) موجود است که در تحف العقول ، الفهرست ابن نديم و کشف الظنون به آنها اشاره شده است . (27)
مصباح الشريعه . موضوع اين کتاب ، برر سي آداب و معارف و اخلاق و سنن مذهب شيعه ي جعفري است . اين کتاب ، منسوب به امام است و از سوي علماي شيعه ، به دليل اشکالات موجود در سند کتاب و محتواي آن ، مورد ترديد قرار گرفته است . عبارات کتاب با فرهنگ صوفيه تطابق دارد و در آن ، مصطلحات صوفيه و مشايخ آنان ( همچون ربيع بن خثيم ) ، يافت مي شود که نشان از تأليف کتاب توسط يکي از متصوفه دارد .
ه ) آثار منسوب به امام کاظم ( ع )
و ) آثار منسوب به امام رضا (ع )
طب الرضا يا الرساله المذهبه . 29)امام رضا ( ع ) ، اين کتاب را که درباره ي صحت مزاج و راهنمايي او به غذاهاست ، براي مأمون نوشته و شامل اطلاعاتي درباره ي بدن انسان و دستورهايي در بهداشت فردي و عمومي است .
مجلسي در جلد چهارم بحارالانوار ، تمام اين رساله را آورده است . همچنين ، اين رساله که در حدود سي صفحه است ، در مجموعه آثار کنگره امام رضا ( ع ) به چاپ رسيده است .(30)
صحيفه الرضا ( ع ) . اين کتاب ، در بر دارنده ي تعداد 204 روايت از سخنان امام رضا ( ع ) است که چون در نقل احاديث ، امام ، اسناد آن را از طريق پدران خود تا پيامبر ( ص ) ادامه داده ، به السلسله الذهبيه نيز مشهور است . احاديث اين کتاب ، در موضوع توحيد ، عبادات ، احکام ، تفسير ، فضايل پيامبر ( ص ) و اهل بيت ( ع ) آن حضرت است . همچنين ، درباره اخلاق ، آداب خوردني ها و طب ، مطالبي در بردارد . اين کتاب ، که يکي از اصول چهارصدگانه اوليه و از منابع کتا بهايي همچون التوحيد صدوق و عيون أخبار الرضا ( ع ) شمرده مي شود ، از طريق هشتاد سند مختلف ، نقل شده و به دست ما رسيده است .(31)
فقه الرضا ( ع ) . درانتساب اين کتاب به امام ، ترديد شده است . محققان معتقدند اکثر عبارات کتاب با عبارات کتاب الشرائع علي بن بابويه ، تشابه و توافق دارد . سيد حسن صدر ، معتقد است اين کتاب ، همان التکليف شلمغاني است . علامه مجلسي در بحارالأنوار ، از اين کتاب استفاده کرده و به آن ، استناد کرده است . محققان ، مجهول بودن هزار ساله ي آن و يافت نشدن هيچ اشاره از آن ، حتي به صورت نام در ميان اصحاب ائمه رادليل بر عدم صحت انتساب آن به امام مي دانند .(32)
ز ) آثار منسوب به امام هادي ( ع )
ح ) آثارمنسوب به امام حسن عسکري ( ع )
رساله اي در بيان مسائل حرام وحلال . ابن شهر آشوب ، اين رساله را در مناقب ، آورده است .(36)
روايات ائمه ( ع )
از اميرمؤمنان ( ع ) ، 911 روايت
از امام مجتبي ( ع ) ، 48 روايت
از امام حسين ( ع ) ، 28 روايت
از امام سجاد ( ع ) ، 300 روايت .
از امام باقر( ع ) ، 7969 روايت
از امام صادق ( ع ) ، 31325 روايت
از امام کاظم ( ع ) ، 2958 روايت
از امام رضا ( ع ) ، 2312 روايت
از امام جواد ( ع ) ، 421 روايت
از امام هادي ( ع ) ، 473 روايت
از امام عسگري ( ع ) 204 روايت .(37)
از مقايسه آمار ياد شده ، به اين نتيجه مي رسيم که اولا ، در حديث شيعه ، روايات وارد شده از امام باقر ( ع ) و امام صادق ( ع ) ، درصد بيشتري را تشکيل مي دهد . ثانيا، پس از روايات آن دو بزرگوار ، بيشترين روايات ، متعلق به امام هفتم و امام هشتم است ؛ اما از دوران امام نهم به بعد ، علاوه برآنکه تعداد روايات صادر شده کاستي مي گيرد ، روايات به صورت مکاتبه و توقيع است ، نه سماع و شرفيابي و اين خود ، مي توان نموداري از شاخص تقيه و جو اختناق باشد .
پی نوشت ها:
1-مناقب آل أبي طالب ، ج 1 ، ص 313
2-رجال النجاشي ، ص 224 ، 227 ، 228 ، 229 ، 282 ، 355 ، و.... ( ش 586 ؛ 599 ؛ 602 ، 606 ، 750 ، 950 و ..... )
3-همان ، ص 360 ( ش 966 )
4-اختيار معرفه الرجال ، ص 376 ( ش 706 )
5-الکافي ، ج 1 ، ص 242 .
6-همان ، ج 7 ، ص 94 .
7-بخاري ، محمد بن اسماعيل ، صحيح البخاري ، ج 1 ، ص 36 و ج 2 ، ص 221 و ج 4 ، ص 67 ، ج 8 ، ص 45 و 48 .
8-براي اطلاع بيشتر از اختلاف عناوين کتابهايي همچون جفر ، جامعه کتاب الفرائض با کتاب يا صحيفه علي (ع ) يا يکي بودن همه اين عناوين به کتاب حسين مدرسي مراجعه شود . منقولات و توضيحاتي که از صحيفه فاطمه ( س ) در منابع وجود دارد ، مطابق با توضيحاتي است که درباره کتاب علي ( ع ) به چشم مي خورد ، مدرسي ، حسين ، ميراث مکتوب شيعه ، ص 22 .
9- الفهرست ، طوسي ، ص 72 ، ( ش 291 )
10- رجال النجاشي ، ص 415 ( ش 1108 )
11- الذريعه الي تصانيف الشيعه ،ج 7 ، ص 187
12- حسيني ، عبدالزهراء ، مصادر نهج البلاغه و أسانيده ، ج 1 ، ص 202
13- تعدادي از کتابها که به همين منظور تدوين شده ، به شرح زير است :
مدارک نهج البلاغه ، اثر شيخ هادي آل کاشف الغطاء ؛ استناد نهج البلاغه ، اثر امتياز عليخان عرشي ؛ مصادر نهج البلاغه و أسانيده ، از عبدالزهراء خطيب حسيني ؛ پژوهشي در اسناد و مدارک نهج البلاغه ، از سيد محمد مهدي جعفري ؛ مدارک نهج البلاغه ، از رضا استادي ؛ نهج السعاده في مستدرک نهج البلاغه ، از محمد باقر محمودي .
14- مصادر نهج البلاغه و أسانيده ، ج 1 ، ص 267 .
15- رجال النجاشي ، ص 427 ( ش 1144) ؛ الفهرست ، طوسي ، ص 477 .
16- الذريعه الي تصانيف الشيعه ، ج 13 ، ص 345 .
17- الأمالي ، طوسي ، ص 15 .
18- رجال النجاشي ، ص 116 ( ش 296 )
19- الفهرست ، ابن نديم ، ج 36
20- رجال النجاشي ، ص 416 ( ش 1112 )
21- الذريعه الي تصلانيف الشيعه ، ج 2 ، ص 484 .
22- رجال النجاشي ، ص 101 ( ش 253 )
23- الفهرست ، ابن نديم ، ص 198 .
24- همان
25- تحف العقول ، ص 331
26- الکافي ، ج 8 ، ص 2 .
27- تحف العقول ، ص 383
28- معروف به الرساله الذهبيه
29- تحقيق نسخه را محمد مهدي نجف انجام داده است ( ر. ک: مجموعه ي آثار کنگره ي امام رضا ( ع ) ، ص 357 . )
30- ر.ک مقدمه ي کتاب صحيفه ي الامام الرضا ( ع ) ، تحقيق مدرسه ي الامام المهدي ( ع ) ، ص 43 .
31- تحقيقي پيرامون کتاب فقه الرضا ( ع ) ، ص 360 .
32- تحف العقول ، ص 458 .
33- منا قب آل أبي طالب ، ج 4 ، ص 435 .
34- تحف العقول ، ص 458 .
35- محمد جواد بلاغي ، رساله اي در رد انتساب کتاب به امام عسکري ( ع ) نوشته است . همچنين رضا استادي در مقاله اي اقوال مخالفان و موافقان را در اين باب جمع کرده است ( استادي ، رضا ، الرسائل الأربعه عشر ، ص 162 و 187 )
36- مناقب آل أبي طالب ، ج 4 ، ص 457 .
37-اين ارقام با استفاده ي از برنامه رايانه اي درايه النور ، استخراج شده است . شايان ذکر است .که اين ارقام ، تکراري است ، يعني اگر حديثي در هر چهار کتاب آمده ، چهار کتاب آمده ، چهار بار شماره شده است .
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
