بازار اصفهان

نخستین اطلاع از بازارهای اصفهان شرح مافروخی در محاسن اصفهان، به نقل از حمزه اصفهانی (متوفی 350 - 360) در اشاره به بنای شهر «یهودیه» در زمان خلافت ابوجعفر منصور عباسی، سال یک صد و پنجاه و اندی از هجرت است: بازاری که دارای میدان‌هایی بود برای تجّار و کسبه و کارگران در کنار یهودیه و در محلی که به میدان تبانان (کاه‌فروشان) معروف است.
«مقدسی» درباره‌ی اصفهان و بازار آن می‌نویسد: «این شهر، شهر تجارت و معاملت است، مصنوعات و منسوجات اصفهان را به اطراف و اکناف عالم می‌برند... بازارهای این بلد بعضی بی‌سقف و برخی مسقف است». (1) مافروخی در محاسن اصفهان به بازار «جورین» در دروازه‌ی «جور» اصفهان اشاره کرده و می‌نویسد: هنگام نوروز به مدت دو ماه در آن، مراسم باشکوهی برپا می‌شده است.
ناصرخسرو در قرن نهم هجری از بازارهای اصفهان چنین یاد می‌کند: بازاری دیدم از آن صرافان که اندر او دویست مرد صراف بود و هر بازاری را دربندی و دروازه‌ای و کاروان‌سراهای پاکیزه بود و کوچه‌ای بود که آن را کوطَراز می‌گفتند و در آن کوچه پنجاه کاروانسرای نیکو و در هر یک بیاعان و حجره‌داران بسیار نشسته. (2)
کهن‌ترین بخش بازار اصفهان در پیوند تنگاتنگ با مسجد جمعه قرار داشت. بازار با رشد شعاعی شهر اصفهان گسترش یافت و کاروان‌سراهایی متصل به بازار احداث شد. تعداد کاروان‌سراهای اصفهان بالغ بر یکصد ذکر شده است. در برخی منابع، محل، ابعاد، و نوع کار هر کاروان‌سرا آمده است. (3) از کاروان سراهای معروف اصفهان، کاروان سرای جده یا مادرشاه است که متعلق به مادرِ شاه سلطان حسین بوده است. این کاروان‌سرا در مجاورت ضلع شرقی مدرسه‌ی سلطانی چهارباغ واقع شده و در حال حاضر با حفظ نماهای داخلی آن و تعمیر و ترمیم کاشی‌کاری‌های اطراف صحن آن و اضافات و الحاقاتی چند به اصل بنا، به صورت مهمانخانه‌ی بزرگی درآمده است. (4) اصفهان در دوران صفویه رشد پیدا کرد، در نتیجه بازارهای آن بیشتر اساس و شالوده‌ای صفوی دارد. با انتخاب این شهر به عنوان پایتخت، میدان نقشِ جهان نیز اهمیت پیدا کرد و دنباله‌ی بازار به سوی این میدان ادامه یافت. چهار بازار در چهار ضلع آن احداث شد و در نتیجه شبکه‌ای بسیار گسترده پدید آمد. طرح مجموعه‌ی باارزش و کم نظیر میدان نقش جهان و بناهای شکوهمند پیرامون آن و شبکه‌ی بازارهای وابسته به آن را، از جمله بازار شاهی و سردر قیصریه، باید از شاهکارهای شهرسازی به شمار آورد. در کتاب قصص‌الخاقانی سال پایان بنای بازار شاهی و دیگر بازارهای گرداگرد میدان نقش‌جهان، 1014 ذکر شده است. شاردن (5) بازار بزرگ شاهی را بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین بازار اصفهان می‌داند که بهترین پارچه‌ها برای فروش در آنجا عرضه می‌شده است. او می‌نویسد: سقف این بازار پوشیده شده است و در وسط بازار، محوطه‌ی بزرگ گردی است که گنبد بسیار بلندی چون سقف بازاربر آن زده شده است. میان این محوطه، چهارسو قرار دارد. یک سو ضراب‌خانه و سوی دیگر کاروان‌سرای باشکوهی موسوم به کاروان‌سرای شاه قرار گرفته است. اولئاریوس (6) اشاره می‌کند که گران‌ترین پارچه‌ها و اجناس کشور در آنجا عرضه می‌شده؛ دکان‌ها و کالاها آنقدر مختلف و فراوان بوده‌اند که نادرترین اشیای دنیا در این بازار یافت می‌شده است.
طول مجموعه‌ی بازار اصلی اصفهان که شامل راسته‌های مختلف است حدود 1/5 کیلومتر ذکر شده و طول بلندترین راسته‌ی آن - از اول بازارچه حسن‌آباد تا چهارسو مقصود - 550 متر است. عرض راسته‌ها حدود پنج‌متر و بلندی سقف آنها بین هفت تا 7/5 متر است که همه‌ی آنها طاق‌های قوسی دارند. سقف بازار با نورگیرهایی که نورشکسته به درون می‌تاباند و جریان هوا را برقرار می‌سازد، تزیین شده است. راسته بازارهای عمده و معروف کنونی اصفهان عبارتند از: بازار قیصریه، بازار گلشن یا جارچی، بازار دروازه‌ی اشرف، بازار لواف‌ها، بازار آهنگرها، بازار کفشدوزها، بازار رنگرزها، چهارسو یا بازار مقصودبیک، بازار نیماورد (از بخش‌های بسیار قدیمی بازار)، بازار زرگرها، بازار قنادها (در عهد صفویه خاص قلم‌زن‌ها و قندیل‌سازها بود)، بازار مجلسی، و بازار بزرگ که از میدان نقش جهان شروع و به بازار طوقچی ختم می‌شود و در طول آنها، سراها، تیمچه‌ها، مسجدها، مدرسه‌ها، و حمام‌های فراوان وجود دارد.
تغییراتی که در شبکه‌ی شهر اصفهان به ویژه از آغاز دوران پهلوی صورت گرفت، لطمه‌های شدیدی به بافت تاریخی بازار اصفهان وارد ساخت؛ تعداد زیادی از بازارها ویران شد از جمله: بازار زین‌سازها، مسگرها، میدان چهارحوض (غرب میدان نقش جهان)، ریخته‌گرها، چهارسوی فراشخانه، چهارسو و سرای الماسیه، بازار مشعلدارباشی، بازار عرب‌ها، و بازار لله‌بیک، هم‌زمان با از میان رفتن بازارها، تعداد چشمگیری از حرفه‌های دستی و هنری نیز به دست فراموشی سپرده شد که تعداد آنها به حدود سی‌رشته می‌رسد، از جمله: گلابتون‌دوزی، نقده‌دوزی، خزدوزی، شمشیرسازی، زره‌سازی، زنجیربافی.
از بازارهای اصفهان در 1294 چنین یاد شده است: دروازه‌ی مزبور (حسن‌آباد) متصل است به بازارچه‌ی بایره و به چهارسوق نقاشی که طاق آن چهارسوق گنبدی است رفیع و وسیع. در زیر طاق، چهارطاق نما دارد، مصور به تصویرات بی‌نظیر کارهای نقاشان بزرگِ زمانِ پیش که مجالسِ حضرت یوسف و صورت‌های پهلوانان و بهادران شاه‌عباس را چنان کشیده‌اند که در این اوان هیچ مصوری از عهده‌ی آن بر نمی‌آید. بعد از این، به بازارچه‌ی طویل چهارسوق مقصود می‌رسد و بعد دنباله‌ی آن به بازارِ عقبِ میدان نقش جهان می‌کشد... آن بازار از جانب جنوب به شمال مستقیماً متصل است به بازارها... که قریب سه ربع فرسنگ (4/5 کیلومتر) طول بازار همین یک خط است. (7) سردر قیصریه که در شمال میدان نقش جهان و در برابر دهنه‌ی بازار شاهی در سال 1026 بنا شده با توجه به مقرنس‌بندی‌های سقف و دیوارهای نقاشی شده‌ی آن از جمله شاهکارهای ارزشمند دوران صفویه و برگزیده‌ترین سردر بازارهای ایران و شرق به شمار می‌رود. از میان صحنه‌های نقاشی شده‌ای که با گذشت زمان، سالم‌تر به جا مانده یکی راجع به جنگ شاه عباس با ازبکان، و دیگری صحنه‌ی شکار، از کارهای جالب رضاعباسی، است کاشی‌کاری دو سوی قوسِ سردر قیصریه، نقش برج قوس (صورت انسانی در حال کشیدن کمان، که نیمه‌ی پایین بدن او به شکل اندام ببر و دم آن اژدها گونه رسم شده) است. این نقش را به اعتبار نشانه‌ی پایه‌گذاری شهر اصفهان در این ماه می‌دانند. در عهد صفویه تا پایان عهد قاجار در دو سوی سردر، بنای نقاره‌خانه قرار داشت که ویران شده است. سال پایان بنایِ سردر را 1026 ذکر کرده‌اند.

پی‌نوشت‌ها

1. اعتمادالسلطنه، ج 4، ص 157.
2. ناصرخسرو، ص 9 - 13.
3. محمدیوسف کیانی، ص 44-49؛ تحویلدار، ص 58-59؛ به نقل هنرفر، ص 834 - 835.
4. هنرفر، ص 711.
5. ج 7، ص 359.
6. ج 1، ص 536.
7. تحویلدار، ص 30.

منبع مقاله :
پروشانی، ایرج و دیگران؛ (1389)، بازار در تمدن اسلامی، ترجمه‌ی سعید ارباب‌شیرانی، تهران، نشر کتاب مرجع، چاپ اوّل