نویسنده: عباسعلی تفضّلی
در 1354 ش، استانداری خراسان به بهانه‌ی سامان‌بخشیدن و بهسازی محیط اطراف حرم حضرت رضا (علیه‌السّلام) که به صورتی آشفته و ناهنجار رشد و گسترش یافته بود، ساختمان‌ها، دکان‌ها و بازارچه‌های سنتی اطراف حرم مطهّر را ویران کرد و به جای آن، بازاری دوطبقه و سرپوشیده در امتداد خیابان شهید اندرزگو، در فاصله‌ی میان دو میدان بیت‌المقدس و هفده شهریور کنونی، با طرح و مصالحی سنتی و نو بنا کرد که به بازار رضا شهرت یافت. این بازار در حقیقت نمونه‌ی جدیدی از بازارهای زیارتی است؛ طول آن حدود 720 متر، عرضش سی‌متر، و ارتفاعش پانزده‌متر است. بازار رضا به دو راسته‌ی موازی، و هر راسته‌ی آن به شش راسته‌ی صدمتری تقسیم شده است. در ابتدا و انتهای بازار و در فاصله‌ی میان راسته‌های صدمتری جمعاً 6 فضای سرپوشیده قرار دارد که در حقیقت به منزله‌ی چهارسوهای سنتی است. این فضاها در کف به شکل مستطیل و به منزله‌ی راه‌های خروجی است و در سقف به شکل چهارگوش و دارای مقطعی مسطّح به ضلع هفده متر و مزیّن به سه ردیف در سه ردیف گنبد آجری است. چهارگنبد واقع در چهارگوشه‌ی سقفِ چهارسو کوتاه و باقی بلندتر بنا شده‌اند؛ رأس همه‌ی گنبدها مانند مقطع آنها هشت‌گوش است.
سقف راسته‌ها با طاق ضربی گهواره‌ای و از آهن و آجر و با پوششی از سیمان ساخته شده است. سردر مغازه‌ها با طرح‌های حصیری و هندسی آجرکاری شده، و در طبقه‌ی دوم، حدفاصل سردر مغازه‌ها تا زیرسقف در طول راسته، با شبکه‌ی آجریِ سراسری تزیین شده است. بخش اندکی از نور و هوای راسته‌ها، از این شبکه‌ها، و از دهانه‌ی گنبدها، و خروجی‌ها تأمین می‌شود.
در دو سوی راسته‌ها یکی در جهت شرق رو به میدان هفده شهریور و دیگری در غرب رو به میدان بیت‌المقدس سه مدخل، هر کدام از سه ردیف آجرکاری با قوس کم‌خیز ساخته شده که مدخل میانی بلندتر و عریض‌تر است؛ فضای بالای هر مدخل و نیز سه کتیبه مستطیل شکل بالای آنها، با کاشی‌کاری معرّق تزیین شده است.
مغازه‌های دو سوی هر راسته، دوبه‌دو روبروی هم قرار گرفته و جمعاً بیش از هزار مغازه احداث شده که دارای شکل و ابعاد یکسان هستند. طبقه‌ی اول را دکان‌های گوناگون خرده‌فروشی و طبقه‌ی دوم را حجره‌های تجاری و کارگاه‌های کوچک تولیدی اشغال کرده‌اند. در این راسته‌ها بیشتر، کالاهای باب سوغات و مورد نیاز مسافران و زایران عرضه می‌شود.
با اینکه بازار رضا از لحاظ شکل معماری و کاربرد و مصالح ساختمانی شباهت‌هایی با بازارهای سنتی ایران دارد، از بعضی جهات نیز با آنها متفاوت است. مهم‌ترین اختلاف آن با دیگر بازارها نداشتن بعضی انشعابات اصیل و سنتیِ مانند سرا، تیمچه، مدرسه، حمام و به خصوص مسجد است که از دیرزمان عنصر پیوسته و اصلی بازارها شمرده می‌شد. پیش‌بینی محل برای شعبه‌های بانک که از بعضی جهات جانشین صرافی‌های قدیم شده، و نیز ایجاد راه‌های خروجی متعدد در طول بازار و انتهای راسته‌های صدمتری و همچنین احداث راهروهای رواق مانند در دو سوی دیوارِ خارجی بازار، خصوصیاتی جدید هستند. متأسفانه توقفگاه برای وسایل نقلیه که امروز از ضروریات هر ساختمان عمومی است در زیر یا اطراف این بنا پیش‌بینی نشده است.
منبع مقاله :
پروشانی، ایرج و دیگران؛ (1389)، بازار در تمدن اسلامی، ترجمه‌ی سعید ارباب‌شیرانی، تهران، نشر کتاب مرجع، چاپ اوّل
