بازار یزد

مجموعه‌ی تاریخی بازارهای شهر یزد از میراث‌های معماری و شهرسازی ایرانی با اصول حاکم بر معماری کویری است که به سبب اهمیّت در فهرست آثار ملّی و تاریخی به ثبت رسیده و آثاری از قرن نهم (روزگار جهانشاه قراقویونلو) تا قرن سیزدهم (دوره‌ی قاجار) را در بر می‌گیرد. این مجموعه از لحاظ پراکنش شهری از دو بخش متمایز تشکیل شده است: یکی بخش درون حصار شهر قدیم و دیگری در بیرون از این حصار (برج و باروی شهر).
بخش نخست از گوشه‌ی شرقی مسجد جامع تا محله‌ی دارالشّفاء امتداد یافته است، مهم‌ترین عناصر داخل حصار بازارچه‌ی فهّادان در محله‌ی قدیمی یوزداران و بازار چهارسوق است. بازارچه‌های کوشک‌نو، شاه ابوالقاسم (شهاب‌الدین قاسم طراز)، رباطُک، دروازه‌ی شاهی، و بازار نو نیز در این بخش جای دارند. بخش بیرون از حصار شهر کهنه، عمدتاً شامل مجموعه‌ی بازارها و میدان‌خان و از لحاظ اقتصادی فعّال‌ترین بخش بازار است. این بخش بر اثر خیابان‌کشی‌های دوره‌ی پهلوی، به خصوص خیابان قیام (سابقاً شاه) در محور شرقی - غربی دو پاره شد و با از دست دادن ساختار و نظام فضایی اصلی خود به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده است.
بخش شمالی شامل دو محور بازارخان (یکی در جهت قبله و دیگری عمود بر آن)، بازار زرگری، بازار افشار، بازار دروازه‌ی مهریز، بازار صدری، سرای وکیل، سرای شیرازی، سرای والی، سرای افشار، بازار دَقّاقی، سرای غلامعلی خراسانی، چهارسوق بازارخان، سرای پنجه‌علی، سرای تهرانی، بازار لبِ خندق، تیمچه‌ی میرافضلی، تیمچه‌ی افشار، سرای حاج عبدالحمید و سرای خانِ کهنه است. مسجد بیاق‌خان، مدرسه‌ی عبدالرّحیم‌خان، حسینیه‌ی شاهزاده فاضل و آب‌انبار دروازه‌ی مهریز در همین بخش جای دارند. بخش جنوبی، میدان‌خان، بازار قیصریه، بازار پنجه‌علی، بازار مسگری، بازار زیرمنار میدان، بازار چیت‌سازی، بازار کاشیگری، بازار مسجد ملااسماعیل، سرای شیرازی، سرای سادات، بازار تبریزیان، بازار علاقبندی، (دالان) تیمچه‌ی حاجی علی‌اکبر ریسمانی، بازار جعفرخان، بازار سرّاج‌ها، بازارچه‌ی دوگانه مشیر، بازار محمدعلی خان، سرای اعراب، سرای شیرازی، بازارچه‌ی لَرد باجوردی، بازارچه‌ی کوچه‌ی میرقطب را در بر می گیرد. مدارس خان و شفیعیه و مصلّی، مساجد میدان‌خان و ملّا اسماعیل و ریگ، حمام‌های میدان خان و منیر، آب‌انبارهای خواجه و میدان‌خان، لردهای تازیان و کوچه میرقطب و باجوردی، کاروان‌سراهای ده بالایی‌ها و ملّاحسینی و کوچه میرقطب و طزرجانی‌ها و مُشیر و بُندَرآبادی‌ها، و حسینّیه‌ی کوچه میرقطب نیز در این بخش قرار دارند.
از میان راسته‌های بازار یزد در درجه‌ی اوّل بازارخان اهمیّت دارد که از ساخته‌های محمدخان والی، حاکم یزد در قرن سیزدهم است (1) و بیشتر مغازه‌های آن در روزگار ما بزّازی و پارچه‌فروشی است. مجموعه‌ی خان شامل میدان، مدرسه و قیصریه را محمدتقی خان (متوفی 1213) با طرحی هماهنگ به وجود آورده است. قیصریه در فاصله‌ی میان میدان و مدرسه‌ی خان واقع گردیده که مشتمل بر 22 دکان و دو درب بزرگِ نفیسِ قدیمیِ آلت‌بندی شده است.
این بازار از نظر معماری و طرّاحیِ فضا از انتظام خاصی برخوردار و از فضاهای مشابه در بازار یزد متمایز است. بازار علاقبندی که از تناسبات کوچک‌تری برخوردار است، مانند قیصریه با دو در بسته می‌شده و از معدود بازارهای دو اشکوبه‌ی یزد است.
با خیابان‌کشی‌های جدید بخشی از بازار محمدعلی‌خان. بازار پنجه‌علی و تمام بازار اروسی‌دوزها از بین رفته است. در بخش شرقی میدان میرچقماق که خود اثری از قرن نهم و یادگاری از دوران حکومت امیر چقماق شامی است که از سوی شاهرخ تیموری به حکومت یزد منصوب شده بود، بازاری کهن سال به نام بازار حاجی‌قنبر وجود دارد که قدیم‌ترین بازار یزد و از قرن نهم هجری و از بناهای نظام‌الدین حاجی‌قنبر جهانشاهی است که از سوی جهانشاه قراقویونلو (841 - 872) حاکم یزد بود. در قرن سیزدهم بر سر در این بازار، تکیه‌ی زیبای بلندی به اسلوب بناهایی که در تکایای یزد دیده می‌شود، رو به غرب احداث شده است که عمده‌ی تزئینات آن کاشی معقلّی است. این بنای عظیم و فخیم که نزد مردم به تکیه‌ی امیر چقماق شهرت دارد، از دید مسافران معرّف شهر یزد است. (2)
میدان - حسینیه‌ی امیرچقماق در گوشه‌ی شرقی مجموعه‌ی بازارهای یزد، با عناصر متشکلّه‌ی پیرامون آن شامل سه آب‌انبار، مسجد امیرچقماق، حمام، کاروان‌سرا، کارگاه‌های بازاری و مقبره، از عمده‌ترین فضاهای شهری شهرِ یزد محسوب می‌شود. این میدان به لحاظ اهمیّت فضایِ شهری، با میدان نقش جهان در اصفهان و میدان گنجعلیخان در کرمان قابل مقایسه است.
نخل چوبی گوشه‌ی جنوبی میدان از عنصر متحرّک میدان - حسینیّه است که به مناسبت بزرگداشت شهادت امام حسین (علیه‌السلام) بعدازظهر عاشورا به دوش مردم دورادور حسینیّه گردانده شود.
دیگر راسته‌ بازارهای یزد عبارتند از بازار پنجه‌علی، بازار افشار، بازار جعفرخان، بازار صدری، بازار دروازه‌ی مهریز، بازار لبِ خندق، بازار چیت‌سازی و بازار علاقبندی که فعالیت عمده‌ی تجاری آنها در زمینه‌ی منسوجات است. با اینکه فروش فرش و زیلو از دیگر فعالیت‌های عمده‌ی تولیدی و اقتصادی بازار یزد است اما این صنف بازاری خاص خود ندارد و دکان‌های آن در بازارها پراکنده هستند. تنها بازارهای صنفی یزد راسته‌های مسگری، زرگری و آهنگری است. بازار اخیر با نام بازار کاشیگری مجموعه‌ای از کارگاه‌های کوچک آهنگری و تهیه‌ی ابزارهای ساده‌ی کشاورزی و لوازم موردنیاز روستاییان است.
سراها و تیمچه‌ها یعنی فضاهای تاجرنشین و عمده‌فروشی یزد، معمولاً در کنار میدان‌ها و لَردها قرار دارند.
سراها دارای صحن وسیع می‌باشند که ورود چهارپایان به داخل آن ممکن و استفاده از حیاط به عنوان بارانداز، میسّر بوده است.
سراها بیشتر دو طبقه هستند. از طبقه‌ی زیرسراها بیشتر به صورت انبار محلی استفاده می‌شود و تجارتخانه‌ها در اشکوب دوم جای دارند. از خصوصیات سراهای یزد این است که صحن و حیاط آن معمولاً به ارتفاع یک طبقه از ساختمان اطراف خود گودتر است و این امر احتمالاً به دو علت بوده است: یک امکان دسترسی آسان‌تر به آب قنات که در یزد امری حیاتی بوده و دیگری استفاده از خاک حاصل از گودبرداری برای احداث بنا و حذف زحمت حمل آن از جای دیگر. شاید مناسب‌تر بودن فضای زیرزمین برای حفظ کالاهای انبار شده و به خصوص مواد غذایی نیز در انتخاب این شیوه عمل بی‌تأثیر نبوده است. فایده‌ی دیگر نیز این است که این اختلاف سطح، ارتفاع سقف حجره‌ها را با طاق و تویزه راسته بازار مجاور که یک طبقه است برابر می‌کند که از نظر پایداری مجموعه‌ی بازار، مؤثر است. سرای سادات، سرای تهرانی، سرای افشار، سرای حاج عبدالحمید، سرای پنجه‌علی، سرای علی‌آقا، سرایِ خانِ کهنه، و سرای غلامعلی خراسانی، سرای شیرازی، سرای خواجه، سرای والی، سرای وکیل، سرای گلشن و سرای اعراب از این گونه‌اند.
تیمچه‌ها معمولاً در کنار سراها قرار دارند و فضای سرپوشیده‌ی کوچک‌تری هستند که تجارتخانه بوده‌اند. چند نمونه تیمچه‌ی بدون سقف نیز مانند تیمچه‌ی وکیل، تیمچه‌ی خجسته، تیمچه‌ی سادات در بازار یزد وجود دارد.
تیمچه‌ی تهرانی از نظر طراحی و تزیینات سقف و تیمچه‌ی میدان خان (محل سابق بانک شاهنشاهی) از لحاظ طاق و تویزه‌ی آجری و کاربندیِ نورگیر وسط آن و نیز تزیینات ورودی در مجموعه‌ی بازار بی‌نظیر است.
چهارسوق بازارخان که در محل تلاقی دو محور این بازار واقع است یکی از انواع زیبای چهارسوق در بازارهای ایران است. سقف این چهار سو با کاربندیِ نفیس آجری و در سه مرحله بر روی هم اجرا شده است. این چهارسوق از نظر مهندسی ساخت یکی از کم‌نظیرترین سازه‌های معماری سنتی یزد است که تشریح ویژگی‌های آن مجال وسیعی می‌خواهد.
کاربندی‌های دیگری که در بازار یزد اجرا شده ولی از نظر معماری اهمیّت کمتری دارند عبارتند از: کاربندی قیصریه با اندودگچی، کاربندی آجری جلوی مدرسه‌ی خان، سردر مدرسه‌ی شفیعیه در میدان خان، کاربندی آجری نورگیر بازار افشار، کاربندی آجری مسجد و مدرسه‌ی ملاّاسماعیل و کاربندی تیمچه‌ی سرای علی‌آقا.
در مجموعه‌ی بازار یزد چهارگونه فضای باز وجود دارد: میدان؛ لَرد؛ حسینیّه؛ مصلّی. کاربُرد این فضاها برحسب موقعیت استقرار، تجاری، خدماتی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی یا تلفیقی از آنها بوده است.
میدان خان محل خرید نیازهای روزمرّه‌ی مردم و در عین حال محل تعزیرات حکومتی نیز بوده است. در اطراف این میدان مسجد، مدرسه‌ی علمیّه، آب‌انبار دودهانه، ورودی قیصریّه و چند بازار، تیمچه (بانک شاهنشاهی سابق) و مغازه‌ها وجود دارند که از راه سه رواق دورادور میدان به هم ارتباط پیدا می‌کنند. میدان یا حسینّیه‌ی امیر چقماق، حسینیه‌ی بعثت (میدان شاه سابق)، حسینّیه‌ی شاهزاده فاضل و مصلّای صفدرخان از دیگر فضاهای باز شهریِ بازارها هستند که بعضی از آنها مانند صحن مصلّای میرُک بیک (معروف به مُصلّی صفدرخان) در دل مجموعه‌ی بازار مرکز گردهمایی‌های مهم اجتماعی، سیاسی، مذهبی و برگزاری مراسم بزرگ مذهبی مانند نمازهای عیدین است.
یکی از فضاهای باز بازار یزد که از وجوه تمایز این مجموعه از دیگر بازارهاست نوعی میدان کوچک به نام لَرد است که بیشتر کاربرد خدماتی داشته و دارد ولی در گذشته به صورت بارانداز از آن استفاده می‌شده است. لردها در حدفاصل بین بازار و بافت مسکونی شهر واقع‌اند و نوعی فضای مبدِّل در شهرسازی سنتی یزد به شمار می‌آیند. در کنار لردها روغنگری، کاروان‌سرا، بازارچه، مسجد و بعضاً حسینیه قرار دارد. لردهای مهم عبارتند از: لرد باجوردی، لرد حمّالون، لرد کوچه میرقطب، لرد تازیان، لرد کیوان و لرد آسیاب.
مساجد و مدارس علمیّه از عناصر تفکیک‌ناپذیر مجموعه‌ی بازار یزد هستند که خود در میان شهرهای ایران به «دارالعباده» شهرت دارد. مسجد جامع در کنار بازار چهارسوق و بازار شاهی و مدرسه‌ی علمیّه‌ی امام خمینی در داخل برج و باروی قدیم شهر قرار دارند. مسجد جامع نو یا امیرچقماق، مسجد/ مدرسه‌ی مصلّی معروف به (مصلّای صفدرخان)، مسجد بیاق‌خان، مسجد/ مدرسه‌ی ملااسماعیل، مسجد ریگ، مسجد ساباط، مسجد حاجی حسین پوستینی، مسجد شاه طهماسب، مسجد پوست‌فروشان، مسجد بازار حاجی‌قنبر، مدرسه‌ی علمیّه‌خان، مدرسه‌ی علمیّه‌ی شفیعیّه و مدرسه‌ی عبدالرحیم‌خان از اجزاء مجموعه بازار یزد هستند. این مدارس همگی به جز مدرسه‌ی شفیعیّه در دو طبقه طراحی و ساخته‌ شده‌اند. مسجد ملّااسماعیل به عنوان بزرگ‌‌ترین مسجد شهر پس از انقلاب اسلامی همواره محل برگزاری نماز جمعه بوده است.
از کاروان‌سراهای یزد که در محلّاتِ چسبیده به بازار قرار دارند، تعدادی باقی و برقرارند و بعضاً به کلی ویران شده‌اند. کاروان‌سرای پسته در محله‌ی لبِ خندق، کاروان‌سرای دهبالایی‌ها، کاروان‌سرای ملاحسینی نزدیک لَرد باجوردی، کاروان‌سرای طزرجانی‌ها، کاروان‌سرای امیرچقماق، کاروان‌سرای گودالُک، کاروان‌سرای مشیر، کاروان سرای بُندَرآبادی‌ها، کاروان سرای غلامعلی خراسانی (معروف به غلامعلی سیاه)، کاروان‌سرای ابوالقاسم، کاروان‌سرای شعبان، کاروان‌سرای سیدحیدری، کاروان‌سرای ناجی، کاروان‌سرای رسولی، کاروان‌سرای پاپُلی، کاروان‌سرای ثوابیّه، کاروان‌سرای ابوالمعالی (معروف به بولمیری)، کاروان‌سرای درِ سیّد، کاروان‌سرای بافقی‌ها، کاروان‌سرای گودال مصلّی هنوز باقی هستند. کاروان‌سرای کوچه میرقطب و کوشک‌نو همراه شهرسازی جدید تخریب شده و از میان رفته‌اند.

پی‌نوشت‌ها

1. افشار، ج 2، ص 765.
2. همان، ج 2، ص 707 - 708، 765. شکل 77.

منابع :
ابن‌بطوطه، سفرنامه‌ی ابن‌بطوطه، ترجمه‌ی محمدعلی موحد، تهران 1370 ش.
محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، آثارالباقیه عن القرون الخالیه، ترجمه‌ی اکبر داناسرشت، تهران 1352 ش.
محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران در دوره‌ی پادشاهی ناصرالدین‌شاه (المآثر و الآثار)، چاپ ایرج افشار، تهران 1363 ش.
ــــــ، مرآت البلدان، چاپ عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران 1364- 1368 ش.
ایرج افشار، یادگارهای یزد، تهران 1354 ش.
ارنست اورسول، سفرنامه‌ی اورسل: 1882 میلادی، ترجمه‌ی علی‌اصغر سعیدی، تهران [تاریخ مقدمه 1352 ش].
آدام اولئاریوس، سفرنامه‌ی آدام الئاریوس: بخش ایران، ترجمه‌ی احمد بهپور، تهران 1363 ش.
کلیفورد ادموند باسورث، تاریخ غزنویان، ترجمه‌ی حسن انوشه، تهران 1363 ش.
محمد ابراهیم باستانی پاریزی، گنجعلیخان، تهران 1362 ش.
ادوارد گرانویل براون، یک سال در میان ایرانیان، ترجمه‌ی ذبیح‌الله منصوری، تهران 1371.
رولف بنی، ایران پل فیروزه، ورونا 1978 .
ژان باپتیست تاورنیه، سفرنامه‌ی تاورنیه، ترجمه‌ی ابوتراب نوری، چاپ حمید شیرانی، اصفهان 1363 ش.
حسین بن محمدابراهیم تحویلدار، جغرافیای اصفهان، چاپ ستوده، تهران 1342 ش.
محمود توسلی، اصول و روش‌های طراحی و فضاهای مسکونی در ایران، تهران 1365 ش.
ـــــــ، ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک ایران، تهران 1360ش.
خسرو خسروی، «بازارهای روستایی در ایران»، راهنمای کتاب، سال 19، ش 1- 3 (1355 ش).
دایرةالمعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران 1345 ش، ذیل «کرمان» و «گنجعلیخان».
پیترو دلاواله، سفرنامه‌ی پیترو دلاواله: (قسمت راجع به ایران)، ترجمه‌ی شفاع‌الدین شفا، تهران 1348 ش.
ابراهیم دهگان، ابوتراب هدائی، تاریخ اراک، اراک 1329 ش.
دن‌گارسیاد سیلوا فیگوئرا، سفرنامه‌ی دن گارسیاد سیلوا فیگوئرا سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، ترجمه‌ی غلامرضا سمیعی، تهران 1363 ش.
ژان شاردن، سیاحتنامه‌ی شاردن، ترجمه‌ی محمد عباسی، تهران 1336 ش.
ولی قلی بن داودقلی شاملو، قصص الخاقانی، چاپ حسن سادات ناصری، تهران 1371 ش.
محمدرضا طباطبایی، تاریخ اولادالاطهار، تبریز 1304 ق.
علی فدایی، موقعیت اجتماعی و اقتصادی بازار کرمان، تهران، 1352 ش.
ریچارد نلسون فرای، بخارا دستاورد قرون وسطی، ترجمه‌ی محمود محمودی، تهران 1365 ش.
حسن بن حسن فسائی، فارسنامه‌ی ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1367 ش.
اوژن ناپلئون فلاندن، سفرنامه‌ی اوژن فلاندن به ایران، ترجمه‌ی حسین نورصادقی، تهران 1356 ش.
نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، تهران 1344 - 1346 ش.
ژان باپتیست فووریه، سه سال در دربار ایران، ترجمه‌ی عباس اقبال آشتیانی، تهران 1362 ش.
جرج ناتانیل کرزن، ایران و قضیه‌ی ایران، ترجمه‌ی غ. وحید مازندرانی، تهران 1362 ش.
بهمن کریمی، راهنمای آثار تاریخی شیراز، تهران 1355 ش.
محمدیوسف کیانی، «نسخه‌ی اصلی کتابخانه‌ی موزه‌ی بریتانیا درباره‌ی کاروان‌سراهای عهد صفویه در اصفهان»، مجله‌ی باستان‌شناسی و هنر ایران، ش 5 (134 ش).
گای‌لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه‌ی محمود عرفان، تهران 1364 ش.
مفضل‌بن سعد مافروخی، ترجمه‌ی محاسن اصفهان، ترجمه‌ی حسین‌بن محمدبن ابی‌رضا آوی، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران 1328 ش.
محمدرضا محتاط، سیمای اراک، تهران، 1368 ش.
عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره‌ی قاجاریه، تهران 1360 ش.
محمدصادق موسوی اصفهانی، تاریخ گیتی‌گشا، با مقدمه‌ی سعید نفیسی، تهران 1317 ش.
ناصرخسرو، سفرنامه‌ی حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، چاچ محمد دبیر سیاقی، تهران 1363 ش.
ناصرنجمی، دارالخلافه‌ی تهران، تهران 1350 ش.
محمدبن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ترجمه‌ی ابونصر احمدبن محمدبن نصر قباوی، تلخیص محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران 1363 ش.
غلامعلی همایون، استاد مصور اروپائیان از ایران: از اوایل قرون وسطی تا اواخر قرن هیجدهم، تهران 1349 ش.
محمود همّت کرمانی، تاریخ مفصل کرمان، کرمان 1364 ش.
لطف‌الله هنرفر، گنجینه‌ی آثار تاریخی اصفهان، اصفهان 1344 ش.
یاقوت حموی، معجم‌البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866 - 1873، چاچ افست تهران 1965.
J. Barbaro, A. Contarini, Travels to Tana and Persia, London 1973.
G.N. Curzon, Persia and the Persian question, London 1982.
E. Ehlers, "Rent-capitalismand unequal development in the Middle East. The case of Iran." in Work, income and equality. Payment systems in the third world, ed. F. Stewart, London 1983,32-61.
W.M. Floor, "The bankers (sarraf) in Qajar Iran”, in ZDMG , 129 (1979), 263-81.
ــــ , "Guilds and futuvvatin Iran", in ZDMG , 134 (1984), 106-114.
A. K. S. Lambton, "The Merchant in medieval Islam", in A Locust"s leg, eds. W.B. Henning and E. Yarshater, London 1962.
Thomas Herbert, Relation du Voyage de Perse et des Indes Orientates, Paris 1663.
Pierre Loti, Vers Ispahan, Paris 1925,Téhéran 1974.
A. Metz, Die Renaissance des Islams, Heidelberg 1922.
M.P. Pagnini Alberti,Strutture commerciali dipellegrinaggio:Mashhad (Iran Nord-orientale), Udine 1971.
G. Thaiss, "The bazaar as a case study of religion and social change" in Iran faces the seventies, ed. E.Yar-Shater, New York 1971,189-216.
E. Wirth, "Zum problem des bazars",Der Islam, LI (1971),203-60,LI
(1975) , 6-46.
منبع مقاله :
پروشانی، ایرج و دیگران؛ (1389)، بازار در تمدن اسلامی، ترجمه‌ی سعید ارباب‌شیرانی، تهران، نشر کتاب مرجع، چاپ اوّل