مقدمه:

هرچند در قرآن کریم آی ه‏ای خاص درباره‏ی وقف نیامده است ولی می ‏توان وقف را یکی از مصادیق بارز خیر و عمل صالح دانست که مبنی بر قرآن (1) و تبعیت از پیامبر اکرم و ائمه معصومین(2) است،

از این رو موقوفات در جامعه‏ی اسلامی به صورت بسیار متنوعی دیده می ‏شود که از آن جمله است وقف قرآن به اماکن مقدسه و بقاع متبرکه، که از دیرباز وجهه‏ی همت گروهی از مردان و زنان متدین و متمکن بوده است.

از میان گنجینه‏ ی غنی قرآن های خطی وقفی آستان قدس رضوی نگاهی به تعدادی از قرآن های وقفی بانوان و تأملی در شیوه‏ی وقف ‏نامه نویسی آنان موردنظر نگارنده بوده است همچنین طبقه‏بندی القاب و عناوین آنها که به منظور روشن نمودن موقعیت هر طبقه و نمایش توان مالی و ایمانی آنان صورت گرفته است.

هر وقف‏ نامه می‏ تواند بخش هایی به شرح زیر داشته باشد:
(الف) عبارات عربی اول وقف ‏نامه ‏ها:
وقف ‏نامه‏ها معمولا با عبارات عربی که نمایانگر اعتقاد واقفین است به صورت عبارات کوتاه و گویا و گاه طولانی آغاز می ‏شود شواهد زیر از این قبیل است:

1. هو الواقف. بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الواقف علی الضمائر المطلع علی السرائر و الصلوة و السلام علی نبیه محمد صاحب المناقب و المفاخر و آله ألائمة الطاهرین خیر القبایل و اشرف العشایر و سلم تسلیما دائما الی یوم الاخر (ق) (3) قرآن شماره‏ی /238

2. هو الله الواقف علی اسرائر الضمائر ق /637

3. بعد الحمد و الصلوة ق /1918

4. بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد لله انزل علی عبده الکتاب و الصلوة و السلام علی آبائه... مقصد الرساله محمد و آله و عترته الطاهرین ق/ 936

5. هو الواقف علی الضمائر ق /1678 ق

(ب) عبارات فارسی اول وقف ‏نامه ‏ها:
علاوه بر عبارت وقف مؤبد و حبس مخلد که در اکثر وقف ‏نامه‏ ها به چشم می ‏خورد، بانوان با صفاتی چون: اختر برج عفت و طهارت بلقیس زمان، مریم دوران، قمر نقاب، خورشید احتجاب، زین العفاف و... توصیف شده‏اند و گاه با افزودن نام همسر یا پدر یاد، و نام آنها را مخلد ساختند به عنوان نمونه چند شاهد ارائه می‏ گردد:

1. وقف مؤبد، حبس مخلد نمودند سرکار نواب نور حدقه الخلافه و نور حدیقه السلطنه، مصباح مشکوة العصمه، سرادق العفه، شمس الاقبال و بدر الاجلال، عزت الدوله ملک‏زاده خانم همشیره سرکار اعلیحضرک کیوان رفت،

گردون بسطت دارا دربان، قیصر پاسبان، السلطان السلطان بن السلطان و الخاقان ابن الخاقان الخاقان ناصرالدین شاه قاجار خلد الله ملکه و سلطانه این یک جلد کلام الله مجید و تنزیل من حکیم حمید را به روضه‏ی منوره مطهره سدره مرتبه عرش آستان، ملایک پاسبان سرکار فیض آثار حضرت امام همام علی بن موسی الرضا - علیه و آله و اولاد الاف التحیه و الثناء - ق /133

2. وقف موبد و حبس مخلد نمود شمس ملک جلالت اختر برج عصمت و طهارت، بلقیس زمان و مریم دوران نوابه مستطابه همدم خانم صبیه جلیله مرحوم مبرور م یرزا تقی‏خان امیرکبیر نور الله مضجعه، یک جلد کلام الله مجید و فرقان حمید را بر کافه مؤمنین و مؤمنات که در آستانه‏ی متبرکه ولی الله الاعظم امام الانس و الجان حضرت علی بن موسی الرضا - علیه و علی الائمه الاف التحیه و الثنا - تلاوت نمایند. ق/1482

3. وقف موبد شرعی و حبس مخلد نمود این یک جلد کلام الله ربانی و فرقان حمید سبحانی را نواب قمر نقاب، خورشید احتجاب، سپهر انتساب، زین العفاف و المستورات نواب دلشاد میرزا همشیره معظمه بندگان عیوق نشان، سکندرشأن، دارا دربان اعلیحضرت ظل اللهی محمد شاه خلد الله ملکه. ق /1678

4. وقف مؤبد و حبس مخلد نمود این کلام الله را بر عموم اهالی و خدام آستانه‏ی ثامن الائمه - علیه الف الاف التحیه - علیا مخدره صبیه مرحوم مغفور جنت مکان اشرف الحاج حاجی ملا محمد علی. ق /1889

(ج) شرایط وقف ‏نامه ‏ها:
واقفان برای دوام و استمرار موقوفات خود شرط یا شرایطی را در ضمن وقف ‏نامه ‏ها آورده ‏اند، در دستنوشته‏ های آنان شرط خارج نکردن قرآن از حرم مطهر یا اختصاص ثواب تلاوت آن به روح واقف، پدر و مادر قاری آمده است و همچنین در بسیاری از وقف ‏نامه ‏ها عبارت: لا یباع و لا یوهب و لا یرهن که هیچ کس حق فروش و بخشش و رهن را ندارد آمده است چند نمونه‏ی زیر به پاره ‏ای از شرایط وقف تصریح دارد.

1. این قرآن مجید به کتابخانه مبارکه تقدیم است که در آن محل مبارکه محفوظ بود اگر ترتیبی برای مقبره مرحوم حشمت‏الدوله داده شد به همانجا برسانند والا در همان محل پاک امن تابناک بماند. ق /125

2. مشروط بر آن که بعد از تلاوت ثواب آن را به روح کثیر الفتوح واقفه مذکور قربت نمایند. ق /403

3. شروط آن که از حرم و روضه‏ی مقدسه بیرون نبرند. ق /454

4. شروط آن اینست که از کتابخانه‏ی سرکار و حرم محترم و عمارات اطراف روضه متبرکه بجای دیگر نبرند مگر در ماه مبارک رمضان که در مسجد جامع و سایر محلات و خانه‏ های ارض اقدس در هر جا تلاوت نمایند رخصت است به اذن کتابدار سرکار و نیز از بهربند مشهد بیرون نبرند. ق /490

5. شرط آن که هیچ احدی این کلام الله مجید را بلکه ورقی از اوراق این قرآن عظیم از مشهد مقدس رضیه مرضیه بیرون نبرند و احدی تصرف در آن نکند و به احدی نفروشد و نبخشد و رهن ننماید و تغییر به قواعد وقفیت این کلام الله راه ندهند. ق /2149

(د) ثواب وقف:
بسیاری از واقفان به قصد قربت حضرت حق و ارادت به ساحت

مقدس علی بن موسی الرضا علیه‏السلام قرآن وقف نموده ‏اند و ثواب تلاوت آن را نیز به روح امام همام تقدیم داشته ‏اند و پاره‏ ای هم ثواب قراءت را به روح پدر یا مادر یا خود واقف اختصاص داده ‏اند چند نمونه‏ی زیر از این قبیل است:

1. ثواب آن را بر ارواح ابا و اجداد خود هدیه نمودند. ق /133
2. ثواب این را به روح مقدس سلطان ابوالحسن علی بن موسی الرضا، ائمه اطهار - صلوات الله علیه و علی آبائه الطاهرین - هدیه نمایند. ق /238

3. واقفه را به دعای خیر یاد نمایند. ق /490
4. کافه‏ی مؤمنین اثنا عشری که به مرور دهور تلاوت و ثواب آن به روح کثیرالفتوح پدر بزرگوارشان حضرت رضوان مکان علیین آشیان نایب السلطنه عباس می رزا قرین نمایند. ق /1678

5. روح نواب مرحمت و غفران پناه گوهرشاد بیگم را از ثواب آن بهره‏مند می ‏گردانیده باشد. ق /1918

(ه) لعن و نفرین در وقف ‏نامه ‏ها:
نکته دیگری که در پاره ‏ای از وقف‏ نامه ‏ها خودنمایی می‏ کند نگرانی واقفان از تغییر و تبدیل شرایط وقف است که نفرین و لعنت خدا و رسول و یا روسیاهی نزد امام را برای متخلفین خواسته ‏اند. به چند نمونه‏ی زیر اشاره می ‏شود.

1. چنانچه اراده بیع و شرا نمایند با[ یع ]و مشتری به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شوند. ق /238

2. هرکس شروط مذکوره را به عمل نیاورد به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شود و روز قیامت در نزد علی بن موسی الرضا روسیاه باشد. ق /1127

3. خلاف کننده به لعنت خدا و نفرین حضرت رسول و ائمه هدی گرفتار گردد. ق /2149

(و) تولیت: عهده‏دار انجام امور موقوفه است که از طرف واقف به این مهم گماشته می ‏شود گاه واقفین مراقبت و ترمیم و صحافی قرآن ها را نیز یادآور شده ‏اند.

1. تولیت آن را به طریقی که سایر کتب موقوفه در کتابخانه‏ی آن حضرت مقرر دارند. ق /133

2. تولیت قرآن با متولی باشی سرکار فیض در هر عصری از اعصار است. ق /238
3. و تولیت به رسم متولی سرکار فیض آثار ق /334

4. تولیت این را به متولی جلیل الشأن آستانه‏ی سرکار فی ض آثار که ان‏شاءالله مراقبت فرموده اگر مرمت و صحافی بهم رساند در هیچ وقت مضایقه از ترمیم نفرمایند ق /637

(ز) عبارات پایانی وقف ‏نامه ‏ها:
بسیاری از متون وقف ‏نامه ‏ها با ذکر تاریخ وقف عبارت صیغه وقف جاری شد آمده است و گاه به تمام یا بخشی از آیه‏ی «فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم سوره‏ی بقره /آیه‏ی 181 «نیز مزین شده است. که چند نمونه ذیلا ارائه می ‏گردد.

1. الحمد لله اولا و آخرا و ظاهرا و باطنا و له الشکر علی کل الحال و نساله التوفیق و حسن المعاد، ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخرة حسنه و قنا عذاب النار واجعل القرآن لنا مونسا و شفیقا یوم القیامه و احشرنا مع الائمه الاطهار و الابرار و صل علی اشرف الانبیاء المرسلین ق /233

2. وقفا صحیحا شرعیا بحیث لا یباع و لا یرهن صیغه وقف جاری شد تحریرا فی سنه 1256 ق /490

3. بعدما سمعه و سعی فی ابطاله فعلیه لعنة الله و الملائکه و الناس اجمعین ق /936

4. وقفا صحیحا شرعیا بحیث لا یباع و لا یوهب و لا یرهن «فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم ق /1678

عناوین و القاب در قرآن های وقفی زنان

در گذشته حکام و سلاطین دارای عناوین و القابی چون معزالدوله، رکن‏الدوله تاج‏الملة، نظام‏الملک و... بودند، برای زنان متشخص نیز مشابه مردان القابی همراه با پسوند: الدوله، بیگم، خاتون، السلطنه، الملوک... که مبین شأن و اعتبار و موقعیت اجتماعی آنان است آورده ‏اند،

در بین زنان واقف قرآن این قبیل القاب فراوان دیده می‏ شود که در اینجا هر طبقه را بطور جداگانه همراه با شماره‏ی قرآن و تاریخ وقف فهرست نمودیم تا خواننده با یک نگاه اجمالی بتواند درصد القاب و عناوین الدوله، نساء، بی‏بی، بیگم... را دریابد .

و کسانی را که با نام پدر یا همسر و یا با نام خانوادگی مشخص شد ه‏ اند در دست ه‏ای مجزا آوردیم تا با مقایسه هر دسته درصد هر گروه که از هفتاد و هفت قرآن استخراج شده است روشن گردد.

زنان دربار

1. دلشاد میرزا دختر عباس میرزا «قرآن شماره‏ی 1678 / وقفی 1261 ه ق» (4).
2. حاجیه سلطان صفیه دختر عباس میرزا ق 1670 / وقفی 1270.
3. همدم خانم بنت میرزا تقی‏خان امیرکبیر ق 1482 / وقفی 1284.
4. عزت‏الدوله خواهر ناصرالدین شاه قاجار ق 133/ وقفی 1284.
5. شاهزاده‏ی نواب خانم دختر بهرام میرزا معزالدوله ق 1677 / وقفی 1303.
6. شاهزاده خانم صبیه احتشام‏الملک ق 130 / وقفی 1306.
7. مهدعلیا خورشید کلاه والده‏ی محمد شاه قاجار ق 334 / وقفی نامعلوم.

نساء

1. فاطمه النساء بنت حاجی محمد شفیع ق 983 / وقفی جمادی‏الثانی 1116.
2. مهرالنساء خانم دختر دیانت‏خان ق 173 / وقفی ربیع‏الثانی 1184.
3. طیب النساء خانم بنت حاج محمد هاشم تبریزی ق 238 / وقفی 1212.
4. زینب نساء خانم ق 629 / وقفی 22 شعبان 1217.
5. شاه نساء خانم ق 1722 / وقفی چهارم شهریور ماه 1354 ش.
6. فخرالنساء ق 120 / وقفی نامعلوم.

الدوله

پس از این که خلیفه مستکفی (334 -333 ه. ق) به برادران بویه لقب معزالدوله و عمادالدوله و رکن‏الدوله را اعطاء نمود (5) بتدریج القاب با پسوند الدوله به وزراء و فرماندهان و زنان متشخص نیز داده شد.
1. بانو شمس‏الدوله ق 352 / وقفی 1284.
2. بدرالدوله صبیه اعتضادالملک ق 139/ وقفی 1321.
3. بانو مفتخرالدوله ق 115/ وقفی 1338.

بیگم

زن بیگ در دوران امپراطوری مغول در هند این لفظ فقط به شاهزاده خانم های خاندان سلطنت اطلاق می ‏شد. بعدا استعمالش در مورد بانوان مسلمان خاندان های اشرافی تعمیم یافت» (6).

1. جهان‏ بانو بیگم امیر قاسم بیک حاکم اصفهان ق 403 / وقفی قرن 11.
2. شریفه بیگم بنت میرسید محمد استرآبادی ق 1127 / وقفی 1201.
3. سیده معصوم بیگم ق 323 / وقفی 1281.
4. بیگم صاحبه ق 1792 / وقفی 1325.

خاتون

عنوان ترکی و به معنی بانوی عالی‏نسب است «خاتون در معنی ملکه و زوجه‏ی خاقان سابقه‏ی استعمال بالنسبه قدیم دارد و در تداول شیعه ایران خاتون مطلق و همچنین خاتون قیامت، خاتون عرب، و خاتون کاینات غالبا کنایه از فاطمه زهرا علیهاالسلام دختر پیغمبر صلی الله علیه و اله است» (7).
1. خاتون جان ق 2149 / اوایل قرن 11.

بی‏بی

به معنی کدبانو مادربزرگ جده به زنان متشخص و محترم نیز اطلاق می ‏شده عنوان «بی‏بی شهربانو برای دختر یزدگرد بدین مناسبت بوده است» (8).
1. بی‏بی بلوچ ق 1918 / وقفی شوال 1211.
2. بی‏بی جان خانم بنت مولا دادخان ق 132 / وقفی 1220.
3. گل بی‏بی خانم بنت مرحوم حسنعلی و همسر یارخان بیگلربیگی ق 454 / وقفی 1294.
4. بی‏بی خانم ق 1797 / وقفی ربیع‏الثانی 1313.

صبیه بنت، فرزند، خواهر، دختر، والده

در گذشته غالبا شخصیت زن دستخوش تمایلات و تصورات نادرست بسیاری از مردان بود پاره‏ ای از نویسندگان به تصور حفظ شرف بانوان خود حتی‏ لامکان از آوردن نام و نشان همسر یا بستگان خویش در مکتوبات خودداری می‏ کردند.

و اگر ناگزیر می ‏شدند به صورت مضاف به شکل «صبیه بنت، فرزند، خواهر، دختر، والده...» قلمداد می‏ کردند، ممکن است این شیوه ناشی از شدت تحفظ و توجه معنوی مردان نسبت بهدختران و همسرانشان بوده است که نخواسته ‏اند حتی نام آنان برای نامحرمان آشکار شود نمونه‏ه ای زیر شاهدی گویا بر این مدعاست.

1. خواهر محمد تقی‏خان و خواهر محمد حسن‏خان ق 435 / وقفی 1110.
2. دختران شیخ اسماعیل حاجی احمدی ق 365 / وقفی 1237.
3. والده‏ی یمین‏الدوله و جلال‏الدوله ق 385 / وقفی 1284.
4. صبیه‏ی حاجی علینقی ق 331 / وقفی 1308.
5. صبیه‏ی حاج ملا محمد علی قاینی ق 1889/ وقفی 1312.
6. دختر یا همسر جمشیدخان ق 1000 / وقفی نامعلوم.
7. والده‏ی محمد تقی ق 363 / وقفی نامعلوم.

پیوند اسامی زنان واقف به نام پدر یا همسر
پیوند اسامی زنان واقف به نام پدر یا همسر را می‏توان نشانه‏ ی حرمت خاص و یا نوعی حمایت از زن به حساب آورد که گاه برای کسب اعتبار و منزلت اجتماعی زنان صورت می ‏گرفته است.

1. خراسان بنت ابی‏القاسم بن علی ق 343 / وقفی قرن ششم.
2. عایشه الحولا بنت عبدالله عبدالرحمن ق 29 / وقفی ربیع‏الثانی 954.
3. خانم جان بنت مرحوم آقا اسماعیل ق 695 / وقفی رمضان 1217.
4. موجود خانم بنت محمد امین زنگنه ق 994 / وقفی 1223.
5. معصومه خانم فرزند آقا نوروز قندهاری ق 581 / وقفی 1228.
6. گوهر بنت آقا حسین نیشابوری ق 1871 / وقفی 1258.
7. زینب خانم بنت باباعلی ق 750 / وقفی 1260.
8. گلنار خانم صبیه‏ی حضرتقلی چوله ق 1907 / وقفی محرم 1267.
9. فاطمه سلطان فرزند عبدالباقیجان ق 195 / وقفی 1285.
10. خدیجه خانم بنت عبدالحسین خان بن نظام الدوله ق 357 / وقفی 1296.
11. بانو گوهر بیات صبیه‏ی احتشام‏الملک ق 1503 / وقفی 1317.
12. شهربانو دختر محسن ق 2167 / وقفی نامعلوم.

سلطان

1. صاحب سلطان خانم ق 1544 / وقفی 1274.
2. خدیجه سلطان خانم شیرازی ق 1267 / وقفی 1297.
3. فاطمه سلطان خانم ق 637 / وقفی ذیقعده 1313.

حاجیه
1. حاجیه منوره خانم هندی ق 490 / وقفی.

2. حاجیه فاطمه خانم بنت میر شرف‏الدین ق 781 / وقفی شعبان 1059.
3. حاجیه خانم همشیره میرزا موسی‏خان ق 1354 / 1718.

خانم:
لغت ترکی متداول در فارسی که در اصل به معنی زوجه‏ی خان بوده است. و بعدها در تداول عام به معنی مطلق بانوی محترم و تقریبا آنچه در ادوار قدیمتر حره و ستی می‏گفته ‏اند بکار رفته است...» (9).

1. احتمالا فانیذی خانم ق 837 / وقفی 1090.
2. فاطمه خانم ق 1747 / وقفی 1203.
3. معصومه خانم ق 581 / وقفی 1228.
4. زینب خانم حاجی رستم قندهاری ق 216 / وقفی 1250.
5. شهربانو خانم ق 386 / وقفی 1262.
6. ستاره خانم ق 139 / وقفی 1268.
7. تاج گل خانم ق 456 / وقفی 1284.
8. منیره خانم ق 1522 / وقفی 1311.
9. جواهر خانم ق 1543 / وقفی 1315 ش.
10. نور شرف خانم مشهور به جانی خانم ق 1899 / وقفی شهریور 1340.
11. فاطمه خانم ق 2190 / وقفی 12. 1360. خانم فروغ پورهاشمی
ق 1725 / وقفی 1381.
13. خانم فرح‏دخت ق 2010 / وقفی نوروز 1349.
15. آمنه خانم فردوسی ق 2168 / وقفی شهریور ماه 1357.

بانو همراه با نام خانوادگی

1. بانو مریم خبوشانی ق 326 / وقفی 1270.
2. بانو مهرآسا سپهبدی ق 1578 / وقفی 1350.
3. بانو اشرف صدری ق 1526 / وقفی خرداد 1316.
4. بانو شیرین علیمحمدی ق 1584 / وقفی مهرماه 1328.
5. بانو جهان ارشد بختیاری ق 1964 / وقفی خردادماه 1339.
6. بانو عفت وزیری ق 1704 / وقفی تیرماه 1353.
7. بانو مریم حیدرنژاد ق 1709 / وقفی نامعلوم.

نام و نام خانوادگی

1. فاطمه‏ی زنگنه ق 1853 / وقفی 1243.
2. ضعیفه ترشیزیه ق 2112 / وقفی 1292.
3. صغری خلعتبری ق 2033 / وقفی مهرماه 1327.
4. بتول هدایت ق 1956 / وقفی شهریور ماه 1340.

با توجه به مطالب مندرج در وقف ‏نامه ‏ها و طبقه ‏بندی زنان واقف درمی‏ یابیم که زنان مسلمان از دیرباز به قرآن کریم و خاندان رسالت عشق م ی‏ورزیدند.

زنان متدین علاوه بر انجام وظایف خطیر مادری به پیروی از فرامین قرآنی و تبعیت از اسوه ‏ها ی ایمانی چون حضرت خدیجه کبری علیهاالسلام و فاطمه زهرا (س)... در عرصه اجتماع حضور می ‏یافتند و با اعمال صالحی چون:

ایجاد ابنیه خیریه، مساجد، وقف قرآن به بقاع متبرکه با مردان باایمان همقدمی می‏ کردند. این نکته هم گفتنی است که زن در دیدگاه اسلام راستین برخوردار از ارزش و کرامتی والاست (10) و نیز «همرزم مردان در میدان های فعال حیات می‏ باشد»(11).

پی نوشت:

1- قرآن کریم: (سوره‏ی کهف 18 / آیه‏ی 46) و (سوره‏ی مریم 19/ آیه‏ی 76) و (سوره‏ی آل عمران 3/ آیه‏ی 92) و (سوره‏ی مزمل 73 / آیه‏ی 20).
2- شیخ محمد بن الحسین الحر العاملی، وسایل الشیعه، تهران، المکتبه الاسلامیه، 1297، ج 6، جزء 13، ص 303.
3- در همه جای این مقاله حرف (ق) نشانه‏ی قرآن و شماره‏ی بعد از خط کج تاریخ وقف است.
4- شماره‏ های ردیف در سراسر مقاله براساس تاریخ وقف ه. ق و سپس شمسی تنظیم شده است. ضمنا در بخش عناوین و القاب شماره‏ی قرآن و تاریخ وقف از سه کتاب ارزشمند زیر اخذ شده است:
الف: احمد گلچین معانی، راهمای گنجینه‏ی قرآن، ناشر کتابخانه آستان قدس، اسفندماه 1347.
ب: محمد آصف فکرت، فهرست نسخ خطی قرآن های مترجم، ناشر کتابخانه‏ی مرکزی آستان قدس رضوی، بهمن 1363.
ج: محمد جعفر یاحقی، فرهنگنامه‏ی قرآنی، انتشارات آستان قدس رضوی، ج 1، تیرماه 1372.
5- فرهنگ معین ذیل کلمه‏ی آل بویه.
6- غلامحسین مصاحب، دایرة المعارف فارسی ذیل کلمه‏ی بیگم.
7- همان مأخذ ذیل کلمه‏ی خاتون.
8- همان مأخذ ذیل کلمه‏ی بی‏بی.
9- همان مأخذ ذیل کلمه‏ی خانم.
10- محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، یکصد و ده جلد ناشر، دار احیاء التراث العربی بیروت لبنان 1403 ه ج 103 باب فضل حب النساء از جمله حدیث عن النبی «ان أکمل المؤمنین ایمانا احسنهم خلقا و خیارکم خیارکم لنساهم» ص 226 و «أعطینا اهل البیت سبه لم یعطهن احد کان قبلنا و لا یعطاهن احد بعدنا: الصباحه و الفصاحه و السماحه و الشجاعه و العلم و الحلم و المحبة فی النساء» ص 228.
11- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ناشر کانون انتشارات ناصر، قم مقدمه ص 11.