آسیب شناسی مداحی و عزاداری (2)
نويسنده: حجت الاسلام سيد احمد خاتمى
2. غلو
در رابطه با غلات چهار كتاب زيرخواندنى است.
1. الجذور التاريخيه و النفسيه للغلو و الغلاه تأليف سامى العزيزى؛
2. شبهه الغلو عنه الشيعه تأليف دكتر عبدالرسول غفار؛
3. پژوهشى در باره طوايف غلاه تا پايان غيبت صغرى و موضع ائمه در اين باره تأليف اسكندر اسفنديارى؛
4. غاليان كاوشى در جريانها و بر آيندها تأليف نعمت الله صفرى فروشانى.
با اين همه انزجارى كه ما از اهل بيت(ع) از غلات مىبينيم متأسفانه مىبينيم كه همچنان در برخى از عزاداريها بازنمونههايى از غلو مطرح مىشود كه تأثير فراوانى در تخريب چهره ائمه(ع) داشته ودارد و سبب مىشود چهره شيعهكه پيوسته چهرهاى دين مدار منطقى بوده، چهرهاى تحريف شده و نادرست معرفى گردد.
3. دروغ
نقل چند نكته در اينجا گفتنى است:
1. برخى مطالبى كه در رابطه با سالار شهيدان گفته مىشود دروغ بودنش بيّن است مثل آنكه گفته مىشود طولنيزه سنان 60 ذراع بوده و از بهشت آمده و يا عدد كساني كه با امام حسين جنگيدند 000/600 نفر سواره بودند، يكميليون پياده! و يا 000/800 نفر امام حسين 000/300 نفر آنها را كشت! حضرت عباس 000/ 25 نفر آنها را در حالىكه نص تاريخى مورد اعتماد مىگويد عدد لشكر يزيد 000/30 يا 000/80 يا 000/100 بيشتر نبوده است و عدد كساني كه سيد الشهدا كشته 1800 نفر بودهاند... برخى مطالب است كه دروغ بودنش بين نيست ما بايد در برابرمطالب دروغ بيّن موضع داشته باشيم اما دروغ غير بين را بايد تأمل كرد.
2. بايد توجه داشت پرورش روضه يعنى متن را محور قراردادن و همان را توضيح دادن دروغ نيست آنچنانكهزبان حال هم اگر وهنآميز نباشد دروغ نيست.
3. ملاك صحت و سقم و راست و دروغ بودن هم تنها منابع معروف نيست چه بسا مطلبى كه در منابع دستدوم هست و صادق است و چه بسا مطلبى كه در منابع دست دوم هست و صادق است و چه بسا مطلبى كه درمنابعدست اول هست و دروغ است بهر حال دروغ از آفات هميشه مجالس عزا بوده است ليكن حرف اين است فراوانندكسانيكه مىخواهند روضه درست بخوانند وليكن منبع مورد اعتماد ندارد منابعى مثل نفس المهموم، لهوف و...بخشى از روضههاى راست است نه همه آنها.
در اينجا، جا دارد كه از حوزههاى علميه گله كنيم كه آيا اين همه كه از روضههاى دروغ مىناليد آيا گامى درجهت تدوين روضههاى درست برداشتهايد؟ سوگوارانه بايدگفت نه فراوانند جوانهاى متدين مىگويند ما مىخواهيم روضه درست و صحيح بخوانيم شما كتاب به ما معرفى كنيد ولى متأسفانه كار نشده است. به هر حال دروغ هميشه حرام است بويژه آنجا كه با آن مقدسات هتك شود. مسوغات كذب در فقه ما روشناست: يكى در مقام ضرورت است الدين اكره و قلبه مطمئن بالايمان و ديگر جهت اصلاح بين مردم المصلح ليسبكذاب. هيچ نداريم كه گرياندن مردم براى اهل بيت(ع) هم از مسوغات كذب است!
4. مطالب ذلت آميز
1. رهايم كن از همان راهى كه آمدم برگردم!
2. يا بگذار بروم به مرز و سر حدات ترك و با آنها بجنگم!
3. و يا مرا پيش يزيد ببر تا دستم را در دست او بگذارم و با او بيعت كنم تا او خودش در باره من حكم كند!
عمر بن سعد اين سه پيشنهاد را از طرف حسين(ع) به ابن زياد گزارش داد اما ابن زياد هيچكدام را قبول نكرد وبه عمر سعد نوشت حسين بيش از اين دو راه ندارد يا بايد زير فرمان من در آيد و به حكم من تسليم شود و يا كشتهشود!
اين قطعاً دروغ است ذلت است و با ساحت مقدس سيد الشهدا(ع) سازگارى ندارد گرچه آن را ابن قتيبه دينورى، ابوالفرج اصفهانى، ابن عساكر دمشقى ابن اثير جزرى ومانند آنها نقل كردهاند.
5. طرح سست معارف اسلامى
اين مدعيان در طلبش بى خبرانند
آن را كه خبر شد خبرى باز نيامد
از مراجع عظام تقليد چنين سؤال شده است:برخى از افراد در جلسات يا عزادارى ادعاى ارتباط با معصومين خصوصاً امام زمان(عج) كرده و بدينوسيلهضمن استفادههاى مادى از احساسات دينى مردم سوء استفاده مىنمايند و اينگونه مسائل در جلسات مختلفخصوصاً مجالس زنانه رو به ازدياد است با توجه به ادعاى ارتباط با معصومين و واسطه بودن آنان و برخى تبعاتاخلاقى كه موجب سست شدن اعتقادات مردم به مسائل دينى مىشود مستدعى است نظر مبارك را در باره شركت دراين جلسات و هرگونه تقويت وترويج اين افراد بيان فرماييد؟
آيت‌الله العظمى صافى چنين پاسخ دادهاند: ادعاى ارتباط خاص با حضرت حجت عجل الله تعالى فرجهالشريف در زمان غيبت دروغ است و شركت در مجالسى كه چنين ادعاها ميشود حرام است و مؤمنين بايد بى اساسبودن چنين ادعا را براى مردم بيان كنند كه گمراه نشوند.
آيت‌الله العظمى سيستانى: اين افراد دروغگو و دجالند و در صورتيكه امكان هدايت آنها نباشد بايد مردم رامتوجه نموده تااز آنان دورى كنند.
آيت‌الله العظمى تبريزى: اين مطالب اساس ندارد و تقويت و ترويج اين امور موجب وهن مذهب و جايز نيستمؤمنين بايد با شركت نكردن در اين مجالس و تذكر دادن به افراد كارى كنند كه اين مجالس از بى رونقى تعطيل شود.(39)
خواب و مكاشفه
معارفاسلامى شده و اگر خواب مقدس شد چون راهى براى اثبات و نفى آن نيست حربهاى مىشود بدست شيادان كه از اينرهگذر دروغهاى خود را جابياندازند. در پايان عرض مىكنم من منكر برخى از ملاقاتهاى راستين كه از ناحيه بزرگانبيان مىشود و نيز مكاشفات صادقانه نيستم لكن معتقدم كه اينها نبايد مبنا قرار گيرد.
6- جدايى دين از سياست
لازم به ذكر است نمىگوئيم مجالس مذهبى ما همانند كانونهاى حزبى محل جار و جنجالهاى سياسى باشد، امااينكه در رابطه با اصل نظام اسلامى بى تفاوت باشند اين آسيب جدى است. نظامى كه با رنجهاى بسيار بدست آمدهاست. جلسات عزادارى اهل بيت كاملاً سياسى بود هم تولّى داشت و هم تبرى. در شرايط آنچنانى ديدند تبرى كارسختى بود اما داشتند.
7. اظهار مطالب موهن
هر كى مىخواد هر چى بگه
من سگ كوى زينبم
بهشت جاودان ز تو
كران و بيكران ز تو
سلطنت جهان ز تو
من سگ كوى زينبم
اهل بيت ذلت را براى پيروانشان نمىپسندند: لا ينبغى للمؤمن ان يذل نفسه. سزاوار نيست مؤمن خود را ذليلكند البته تواضع و ابراز محبت به اهل بيت ذلت نيست.
از مراجع عظام تقليد سؤال شده است: برخى مداحان شعراى نامناسب خوانده مانند من حسين اللهىام ياقلاده سگ به گردن انداخته يا صداى سگ در مىآورند وظيفه ما در برخورد با اين افراد چيست آيت‌الله العظمىتبريزى فرمودند: مداحى و خواندن اشعار در مجالس اهل بيت(ع) بايد طورى باشد كه موجب وهن شيعه نباشد و بهانهبه دست دشمنان شيعه ندهد در مجالس اهل بيت(ع) بايد اشعارى خوانده شود كه فضايل آن بزرگواران بيان شود ومصائب و مظلوميت آنها براى مردم گفته شود ائمه از ما نخواستهاند كه خود را به صورت حيوان در آوريم آنچه كه از ماخواستهاند اين است كه مؤمن صالح باشيم و اخلاق ما اخلاقى باشد كه از آن بزرگواران رسيده است.(40)
اينها برخى آسيب‌هاى محتوايى عزاداريها و اينك مىپردازيم به آسيب‌هاى شكلى:
آسيب‌هاى شكلى
از آسيب‌هاى شكلى عزاداريها، استفاده از موسيقىهاى لهوى و حرام در عزاداريهاست. برخى مداحانترانههاى طاغوتى ديروز و يا ترانههاى لس آنجلسى امروز را گوش مىدهند آهنگ همان آهنگ است محتوا را عوضمىكنند اين قطعاً حرام است نمىتوان به بهانه انجام مستحبى مرتكب حرام شد مرحوم شيخ اعظم انصارى مىفرمايدالاترى انه لايجوز ادخال السرور فى قلب المؤمن و اجابته بالمحرمات آيا نمىبينى كه جايز نيست شاد كردن مؤمن واجابت دعوت او با محرمات باشد. اسلامى كه مىگويد قرآن را حق نداريد با لحن ا هل فسق بخوانيد قطعاً اين اسلاماجازه نمىدهد كه از آهنگهاى حرام در عزاداريها استفاده شود. نبى اكرم (ص) فرمود: اقرأ و القرآن بالحان العرب و اصواتها و اياكم و لحون اهل الفسق و اهل الكبائر. (41) قرآن رابا لحن عربى بخوانيد و از لحنهاى اهل فسق و گناهان كبيره بپرهيزيد. و يا در بعضى عزاداريها ديده مىشود بجاى آنكهنوحه خوانى شود تنها آهنگ مىنوازند و زنجير مىزنند اينها بىترديد تحريف عزادارى است و مورد رضاى سالارشهيدان نيست. از مراجع عظام تقليد پرسيده شده است كه: استفاده از آلات موسيقى مانند ارگ در مراسم عزادارىچطور است؟
مقام معظم رهبرى آيت‌الله العظمى خامنهاى فرمودهاند: استفاده از آلات موسيقى مناسب با عزادارى سالارشهيدان نيست و شايسته است مراسم عزادارى به همان صورت متعارفى كه از قديم متداول بوده برگزار شود.
آيت‌الله العظمى بهجت فرمودهاند آنچه موجب وهن عزادارى است بايد اجتناب شود. استعمال آلات موسيقىدر عزادارى خالى از اشكال نيست.
آيت‌الله العظمى تبريزى استفاده از آلات موسيقى در عزادارى حرام است.(42)
2- اكتفا به مداحى
اكتفا به مداحى و سينهزنى ديگر آسيب مجالس عزادارى است. درست است كه اين شورها و عشقها وسينهزنىها و حالها در نهايت تقويت دين است، ما به سهم خودمان خوشحاليم از اينكه ببينيم بجاى اينكه جوانان درمجالس گناه باشند در اين مجالس حضور يابند. ليكن سخن اين است كه اگر اين شورها با شعور گره نخورد، ماندگارنخواهد بود. ليكن متأسفانه در برخى مجالس تنها اكتفا، به مداحى است و اين آسيب پذيرى آنگاه عمق بيشترى پيدامىكند كه ملاحظه كنيم كم كم مجالس فاتحه هم باين سمت و سو مىرود كه تنها مداح دعوت مىكند در حالى كه اينمجالس از فرصتهاى مناسب توجه دادن مردم به دين و قيامت است اهل بيت(ع) مىپسنديدند كه مجالسى كه بنام آنهاشكل مىگيرد مجالس محتوائى باشد. حضرت امام صادق(ع) به عبدالله بن حماد بصرى فرمود: بلغنى ان قوماً يأتونه يعنى الحسين من نواحى الكوفه و ناساً غيرهم و نساء، يندبنه و ذلك فى النصف من شعبانفمن بين قارء يقرء. _ محتمل است يعنى قرآن مىخوانند و محتمل است كه كتاب مىخوانند _ اخبار مناقب _ و قاصيقص و نادب يندب و قائل يقول المراثى فقلت له نعم جعلت فداك قد شهدت بعض ما تصف فقال الحمد الله الذىجعل فى الناس من يفد الينا و يمدحنا و يرثى علينا و جعل عدونا من يطعن عليهم من قرابتنا او من غيرهم يهددونهم ويقبحون ما يصنعون.(43) به من گزارش دادند كه زن و مرد نيمه شعبان به زيارت امام حسين(ع) مىآيند قرآن مىخوانند _ كتاب مناقبمىخوانند قصههاى اهل بيت را مىگويند، روضه خوانى و مرثيه سرائى دارند گفتند آرى فدايت شوم در برخى از اينمراسم من بودهام حضرت فرمود سپاس خداى را كه در بين مردم كسانى را قرار داد كه ما را مدح مىكند براى ما مرثيهمىخوانند و از دشمنان ما كسانى از نزديكان و غير نزديكان ما كسانى را قرار داد كه تهديد كنند آنها را و رفتار زشتشان راتضييع نمايند. شهيد مطهرى گويد: معلوم مىشود فلسفه اين كار گريستن به تهديد دشمن و تقبيح كار آنهاست. مجالس عزادارى در طول تاريخ منشأ روشنگرى رهيابى به حقيقت بوده است خطيبان خطابه مىخواندند ومرثيه سرايان مرثيه سرائى حداكثر ثوابش ثواب ذكر است پيامبر حلقه علم را بر حلقه ذكر ترجيح داد. در روايتى آمدهاست: و خرج رسول الله(ص) فاذا فى ا لمسجد مجلسان مجلس يتفقهون و مجلس يدعون الله تعالى و يسألونه فقالكلا المجلسين الى خير امّا هؤلاء فيدعون الله و اما هؤلاء فيتعلمون و يفقهون الجاهل هؤلاء افضل بالتعليم ارسلت ثمقعد معهم.(44) پيامبر گرامي (ص) از منزل خارج شد به طرف مسجد آمد ديد در مسجد دو مجلس است يك مجلس مجلس آموزشدين است و مجلس ديگر مجلس دعا فرمود هر دو مجلس خوب است اينان دعا مىكنند و اينان آموزش مىبينند وآموزش مىدهند اينان افضلند كه من براى تعليم مبعوث شدم آنگاه حضرت در مجلس آموزش دين نشست.
مجالسى كه در آن تعليم و تعلم معارف دينى است بوستانهاى بهشت است: عن رسول الله(ص) اذا امررتم برياض الجنه فارتعوا قالوا يا رسول الله و ما رياض الجنه قال حلق الذكر فان للهسيارات من الملائكه يطلبون حلق الذكر فاذا اتوا عليهم حفّوا بهم. (45) پيامبر اكرم(ص) فرمود آنگاه كه گذر به بوستانهاى بهشت كرديد بهرهمند شويد گفتند اى رسول خدا بوستانهاىبهشت كجاست حضرت فرمود حلقههاى ياد خدا همانند خداوند را فرشتگان بسيارى است كه به دنبال حلقههاى ذكرخدا مىگردند وقتى حلقه ذكر يافتند آنها را احاطه مىكنند.
قال بعض العلماء حلق الذكر هى مجالس الحلال و الحرام كيف تشترى و تبيع و تصلى و تصوم و تنكح و تطلق وتحج و اشباه ذلك.(46) بعضى از علماء گفتهاند حلقههاى ذكر مجالس حلال و حرام است چگونه بخرى چگونه بفروشى نماز بخوانى، روزه بگيرى، نكاح و طلاق داشته باشيم، حج انجام دهى.
اكثر مشتريان مجالس با حال مذهبى را جوانان تشكيل مىدهد، مطلوب ائمه از جوانان تفقه در دين بوده امامباقر(ع) فرمود: لو اتيت بشاب من شباب الشيعه لايتنفقه فى الدين لادبته.(47) اگر جوانى از جوانان شيعه را نزدم بياورندكه آموزش دينى ندارد تحقيقاً تأديبش مىكنم. سخن اين نيست كه مداحى نباشد سخن اينست مانند گذشته هر كسى كار خودش را كه خطيب براى مردمقرآن، حديث، فقه بگويد مداح هم مرثيه سرائى كه در اين صورت كه شور و شعور توأم شده نقش آفرينى مىكند ومهمتر از اينها مسئله رهبرى انديشه جوانان است كه بايد قطعاً به دست عالمان دين شناس تحصيلكرده حوزههاىعلميه باشد.
3- برخورد كاسبكارانه
ديگر آسيب عزاداريها برخورد كاسبكارانه با اين مقوله است كه از مصاديق بارز استئكال به اهل بيت(ع) است.كه در روايات مورد نكوهش قرار گرفته است و هر چه هم تورم بالا مىرود با قيمتهاى نجومى بالا مىبرند قيمت را! امام صادق(ع) فرمود: من اراد الحديث لمنفعه الدنيا لم يكن له فى الاخره نصيب و من اراد به الاخره اعطاه اللهخير الدنيا و الاخره.(48)آن كس كه حديث را براى منفعت دنيا بخواهد در آخرت بهرهاى ندارد و آنكس كه حديث را براى خدا و آخرتبخواهد خداوند خير دنيا و آخرت را به او عطا خواهد كرد. حضرت امام(ع) فرمود: از راه ما _ حديث ما، محبت ما ومانند آن _ ارتزاق نكن.(49) يا اباالنعمان لا تستأكل بنا الناس فلا يزيدك الله بذلك الافقراً. از راه ما ارتزاق نكن كه خداوند بر فقرت خواهدافزود.(50) اين مربوط به آنان است كه برخورد كاسبكارانه با معارف، مدايح، مراثى اهل بيت(ع) دارند و همانند كالا با آنبرخورد مىكنند. حساب آنان كه تنها براى خدا در عرصه نشر معارف و گسترش فضايل و مناقب اهل بيت تلاشمىكنند و مردم از سر عشق به خاندان عصمت و طهارت به آنها هديه مىدهند طبق تصريح روايات معصومين از اينانجداست و اينان مورد نكوهش نيستند.
ج. راهكارها
1. آنكه پيوسته در بيان و نقد اين آسيب‌ها توجه داشته باشيم كه اصل عزادارى آسيب نبيند. نبايد بگونهاىانتقاد كرد كه برپا كننده مجلس مداح، خطيب و مانند آن به كلى دلسرد شوند.
2. بايد در رابطه با اين آسيب‌ها همان شيوهاى را كه در فقه آمده آرام و به تدريج مقابله صورت گيرد بسيارى ازاين نابساماني‌ها با نصيحت موعظه و منطق قابل حل است نبايد به گونهاى برخورد شود كه موجب لجبازى بيشتر گردد.
3. بايد اين آسيب‌ها آنقدر از سوى بزرگان مطرح شود كه ناهنجارى و ضد ارزش بودن اينها به صورت يكگفتمان و فرهنگ در آيد اين هم نياز به شجاعت دارد هم آبرو دادن براى دين نبايد از جوسازيها هراسيد و بايد بهتكليف عمل كرد.
در ديدارى كه هفته قبل با برخى از مراجع عظام تقليد داشتم نكات آموزندهاى از برخورد صريح بزرگان با غلوشنيدم كه عبرتآموز است: آيت‌الله العظمى صافى فرمودند: ذاكرى نزد آيت‌الله العظمى بروجردى خواند:
هذه فاطمه بنت الاسد
اقبلت تحمل لاهوت الابد
يعني: اين فاطمه بنت اسد است كه خداى ابدى را با خود حمل مىكند. آن مرحوم برخورد كرد و ديگر اجازه ادامه مداحى را باو نداد و وقتى يكى از بزرگان در اين رابطه وساطت كردآقاى بروجردى فرمود ما نبايد از كنار غلو سطحى بگذريم بعد آن مرحوم فرمود شنيدم مداحى مىخواند:
تو باين جمال و خوبى چه به طور جلوه آئى
ارنى بگو به آن كس كه بگفت لن ترانى
اين غلو است چرا اين گونه اشعار در مداحي‌ها خوانده مىشود. از شاگردان امام شنيدم امام در مجالس روضه خوانى بر درست خواندن مقتل و رعايت موازين بسيار مصربودند.
علماء دين پاسدار مكتبند نبايد بگذارند از هيچ ناحيهاى مكتب آسيب ببيند، بزرگانى كه سر سلسله جنبان ديندر بلددند بر اين مطلب حساس باشند اگر ديدند خطيبى غلو مىگويد، مداحى غلو مىگويند ملاحظات را كناربگذارند و نهى از منكر كنند، ممكن است برخى جوسازى كرده حتى آبروريزى كنند اما قطعاً خداوند جبران خواهدكرد كه ان الله يدافع عن الذين آمنوا... خداوند از مؤمنان دفاع خواهد كرد.
4. بايد در عرصه انتقاد هم از افراط و تفريط خوددارى كنيم نمىتوان هر روايتى كه منقبتى بلند از مناقباهل بيت(ع) را گفته است و در حد فهم ما نيست بلافاصله رمى به غلو كنيم. كه فرمودند: نزلونا عن الربوبيته و قولوا فيناما شئتم. ما را از خدائى پايين بياوريد آنگاه هر چه در فضلمان خواستيد بگوييد. يا هر مطلبى كه به گوشمان خورد و مادر كتابها آن را نديده بوديم آنرا رمى به كذب كنيم كه اين عكس مطلوب را نتيجه مىدهد و يا در جانب تفريط ازجوسازيها بهراسيم در مقابل غلو صريح موضع نگيريم در مقابل دروغ صريح موضع نگيريم كه مبادا ما را رمى به ضدولايت كنند كه ما بايد مصداق الذين يبلغون رسالات الله و يخشونه و لا يخشون احداً الا الله. آنان كه رسالت الهى خودرا انجام داده و تنها از او خشيت_ خوف همراه با تعظيم _ داشته و جز از خدا از كسى ديگر خشيت ندارند، باشيم.
5. دراين رابطه طرحى در سال1368 خدمت مقام معظم رهبرى ارسال كردهام كه خلاصه آن اين است كه بايدجريان مداحى در كشور سامان يابد اين سامان بايد از سوى خود مداحها باشد نه دولتى كه قطعاً نتيجه نمىدهد به اينترتيب كه مداحان هر استان مثلاً از هر پنجاه مداح يك نفر نماينده تعيين كنند، اينها در تهران جمع شوند مثلاً تعداد حدود پنجاه مداحى كه منتخب مداحان كشورند مجمع عمومى باشند از بين خود 7 يا 9 نفر را به عنوان مجمع مركزىمداحان برگزينند اين مجمع عهده دار ساماندهى امر مداحى در امورذيل گردد:
1. از علما مجتهد تاريخ در حوزه بخواهند در ابواب مقتل همه معصومين درست از نادرست مشخص كنند، بهاين ترتيب كه از كل مداحها بخواهند كه آنچه مثلاً در رابطه با حضرت اباالفضل(ع) مىخوانند ارسال كنند و اينها درجمع عالمان مجتهد تاريخ در حوزه ارزيابى گردد آنچه دروغ صريح است اعلام شود وآنچه پرورش روضه است و ياقطع به كذب آن نيست اعلام شود به اين ترتيب به تدريج چه بسا به تهيه مقتل عصرى مىرسيم.
2. آموزش مداحى در كشور سامان دهند و اين عرصه مقدس را از ابتذال موسيقى لهوى حفظ كنند.
3. تخلفات حرفهاى را معرفى كرده و خود شيوه برخورد را تبيين كنند.
4. در مناسبتهاى ويژه هم شعر و هم سبك جديد مناسب را به مداحها عرضه كنند.
5. مداحان شايسته را تشويق و به رسانهها اعلام كنند و به مداحان خاطى ابتدا تذكر كتبى دهند و در ادامهبرخورد قانونى كنند. _ برخورد قانونى كه خود مجمع مركزى مداحان مشخص مىكند _ و برخى وظائف ديگر.
جهت ساماندهى اين تشكيلات براى دوره اول اين انتخاب نمايندهاى از سوى مقام معظم رهبرى مدظلّهنظارت كنند تا افراد صالح گزينش شوند براى ادوار بعدى خود همين مجمع آيين نامه نوشته و جهت سلامت جرياننماينده مقام معظم رهبرى فيلتر نهايى باشد.
اين پيش نويس آنچيزى است كه در رابطه با مداحى به نظر مىرسد. روشن است كه نظرات عزيزان مىتوانداين پيش نويس را كامل و قابل عرضه كند.
پي نوشت :
26. سوره نساء، آيه 171.
27. سوره مائده، آيه 77.
28. مسند احمد بن حنبل.
29. بحارالانوار، ج25، ص284.
30. بحارالانوار، ج18، ص552 مستدرك الوسائل، ج18، ص17.
31. بحارالانوار، ج25، ص266.
32. اهل البيت فى الكتاب و السنه.
33. مجموعه آثار، ج17، ص613.
34. سوره منافقون، آيه 8.
35. ارشاد مفيد 260. 259. تاريخ طبرى، ج4، ص318 و ص319.
36. عوائد الايام، ص700.
37. رسائل شيخ انصارى.
38. كفايه الاصول، ج2، ص70.
39. مسائل جديد از ديدگاه علما و مراجع تقليد.
40. مسائل جديد از ديدگاه علما و مراجع تقليد، ج4، ص111 و ص112.
41. وسائل الشيعه، ج4، باب 24 ابواب قراءه القرآن، ص858، ح1.
42. مسائل جديد از ديدگاه علما و مراجع تقليد.
43. كامل الزيارات، باب 108، ح1، با تصحيح علامه امينى.
44. منيه المريد، ص106.
45. همان.
46. همان.
47. المحاسن، ج1، ص357. ميزان الحكمه، ج4، ص1401_ كلمه شباب _.
48. اصول كافى، ج1، ص46.
49. اصول كافى، ج2، ص338.
50. امالى شيخ مفيد، ص182.
