نویسندگان:
رمضان رضایی و یدالله رفیعی

طبقه‌ی اوّل

نخستین گروه مفسران شیعه، تعدادی از اصحاب پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار (علیهم السّلام)، هستند که روایات تفسیری را نقل کرده، یا ضبط نموده‌اند. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین صحابه مانند: ابن عبّاس، بن مسعود، اُبیّ بن کعب، جابر بن عبدالله انصاری و همچنین جمعی از تابعین مانند: سعید ابن جبیر، یحیی بن یعمر، ابو صالح میزان بصری، طاووس بن کیسان معروف به یمانی، محمد بن سائب کلبی، جابر بن یزید جعفی، اسماعیل سدی کوفی، ابوحمزه ثمالی و نیز جمعی دیگر که از علما و مفسران شیعه می‌باشند، علوم خود را از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه (علیهم السلام) کسب نموده‌اند و طلایه‌داران علم تفسیر هستند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- ابن عبّاس

که از شیعیان و شاگردان علی (علیه السّلام) است. در زمان رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت. (1) بیشتر علوم خود را نزد علی (علیه السّلام) آموخت. (2) و در جنگ صفّین یکی از فرماندهان ایشان بود. (3)
ابن قتیبه در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده است. او می‌گوید:
«ابن عباس گفت: خلیل من رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...» آنگاه گفت: «... خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی (علیه السلام) و مرا بمیران به مردن علی (علیه السلام)» سپس چشم از جهان فرو بست. (4)

2- ابیّ بن کعب

که «سیّد القرّا» نامیده شده است. از نخستین مفسّران قرآن است و از جمله‌ی آن دوازده تن از صحابیان است که در جریان سقیفه معترض بودند. ابن شحنه، در تاریخ خود او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز سقیفه، به جهت پشتیبانی از علی (علیه السّلام) از بیعت با حاکم منتخب امتناع ورزید. ائمه (علیهم السّلام)، قرائتش را قرائت اهل بیت دانسته‌اند. (5)

3 - جابر بن عبدالله انصاری

که تا زمام امام محمد باقر (علیه السّلام)، زنده ماند و سلام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را به ایشان رساند عطیه، از مفسران به نام تابعین، از ملازمان جابر بن عبدالله انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت زیارت قبر امام حسین (علیه السّلام)، توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن 94 سالگی از دنیا رفته است. (6)

4- عبدالله بن مسعود

که بنا به گفته‌ی سید مرتضی در کتاب الشافی امت اسلام در علم و ایمان بسیار او اتفاق نظر داشته، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است؛ این مسعود را نیز از معترضان به «سقیفه» شمرده‌اند. (7) ابن مسعود از سردمداران علم تفسیر بوده، بنا به گفته‌ی سیوطی، پس از ابن عبّاس بیشترین تفسیر از او نقل شده است. (8) مسروق تقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت (9) خود ابن مسعود می‌گفت که قرآن بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد علی بن ابی طالب (علیه السّلام) است. (10)

طبقه‌ی دوم

این دسته از مفسران که از تابعین هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای اسلام و برخی تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1 - سعید بن جبیر (م 95 هـ ق)

که در باب تفسیر اَعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، به دست حجّاج به شهادت رسید. سیوطی در اتقان از قتاده نقل می‌کند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اَعلم به تفسیر قرآن است. قتاده و ابن ندیم، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند. (11) ابن خلّکان می‌گوید از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره‌ی تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت (12) گروهی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است. (13)

2 - یحیی بن یعمر

که برای اوّلین بار قرآن را نقطه‌گذاری نمود. او از اَعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلّکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری اهل بیت (علیهم السّلام) هستند، شمرده شده است. وی توسط حجّاج به خراسان تبعید شد. (14)

3- طاووس بن کیسان یمانی

که با پنجاه تن از صحابه مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل یمن، ابن حیّان او را از بزرگان تابعین و ابن عبّاس او را از اهل بهشت دانسته‌اند. ابن تیمیه او را اَعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده. (15) در ضمن ایشان از اصحاب امام سجاد (علیه السّلام) نیز بشمار آمده است. (16)

4- ابوصالح میزان بصری

که از شاگردان ابن عبّاس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. شیخ مفید در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق ابوصالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید: این حدیث، سندش صحیح بوده، راویانش از مردانِ جلیل القدر می‌باشند. (17)

5- محمّد بن سائب کلبی (م 146 هـ ق)

نویسنده کتاب «طبقات المفسرین» او را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابوصالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده، در میان تابعین، هیچ یک تفسیر پربارتر و مفصّلتر از تفسیر او نداشته است. (18)

6- جابر بن یزید جعفی (م 127 هـ ق)

وی از تابعین و اصحاب امام محمّد باقر و امام جعفر صادق (علیهما السّلام) است.

7- اسماعیل سدی الکبیر (م 145 هـ ق)

سیوطی او را از تابعین شمرده. تفسیر او را اَمثَلُ التفسیر، توصیف کرده است نجّاشی نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. (19)

طبقه سوم

در این طبقه، جمعی از اصحاب ائمه (علیهم السّلام)، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره‌ی علم تفسیر شهرت یافته‌اند. معروفترین آنان عبارتند از:

1- ابوحمزه ثمالی (م 150 هـ ق)

ابن ندیم او را از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب امام سجّاد (علیه السّلام) و از افراد مورد اطمینان (=ثقه) برشمرده است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. نجاشی، او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است. (20)

2- اَبن بن تغلب (م 141 هـ ق)

از اصحاب امام سجاد و امام باقر (علیهما السّلام) بوده، صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.

3- ابو بصیر یحیی بن قاسم اسدی (م 148 هـ ق)

از اصحاب امام باقر و امام صادق (علیهما السّلام) بوده، دارای کتابی درباره‌ی تفسیر قرآن است.

4- حصین بن مخارق

از جمله اصحاب امام صادق (علیه السّلام) معرفی گردیده است ابن ندیم او را از قدمای مؤلّفان شیعه می‌شمارد.

5- حسین بن سعید

از اصحاب امام رضا (علیه السّلام) می‌باشد در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلّفان شیعه در تفسیر یاد شده است.

6- علی بن اسباط

از اصحاب امام رضا (علیه السّلام) بوده از بزرگان علما در باب تفسیر قرآن و حدیث است
در کتاب «الفهرست» و «طبقات المفسرین» و «تأسیس الشیعه» و «الذریعه» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه (علیهم السّلام) را در زمره مفسران نوشته‌اند. مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، علی بن مهزیار، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، احمد بن محمّد سیّاری.

طبقه‌ی چهارم

در این طبقه، آن دسته از مفسّران شیعه جای دارند که در زمان نزدیک به زمان ائمه (علیهم السّلام) می‌زیسته‌اند. آنان احادیث راجع به تفسیر قرآن را جمع‌آوری کرده‌اند و تألیفاتشان، به عنوان اوّلین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود. معروفترین مفسّران این طبقه عبارتند از:

1- علی بن ابراهیم قمی:

صاحب تفسیر معروف که در آن روایات اهل بیت (علیهم السّلام) را جمع‌آوری نموده است.

2- ابن عقده:

حافظ معروف که حافظ سیصد هزار حدیث بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.

3- فرات بن ابراهیم کوفی:

صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر فرات».

4- محمّد بن مسعود عیّاشی:

صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر عیاشی» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.

5- احمد بن حسن:

معروف به ابوالعبّاس مفسر، مؤلف «المصابیح فی ذکر ما نزّل من القرآن فی اهل البیت».

6- محمّد بن ابراهیم نعمانی:

صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر نعمانی» او در تفسیر خود قرآن کریم را به شصت بخش تقسیم نموده است.

7- ابومحمّد جرجانی:

که شیخ طوسی در فهرست خود، او را از مؤلّفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.

8- محمّد بن احمد صابونی:

مؤلف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامهِ المجید».

9- محمّد بن حسن شیبانی:

صاحب تفسیر «نهج البیان عن کشف معانی القرآن». سید مرتضی در کتاب «المحکم و المتشابه» از او نقلِ سخن کرده است.

طبقه‌ی پنجم

معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- شیخ مفید:

(م 409 هـ ق) مؤلف کتاب «البیان فی انواع علوم القرآن».

2- ابوالقاسم مغربی:

معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».

3- محمّد بن احمد وزیر:

صاحب کتاب «متشابه القرآن».

4- شیخ رشید الدین:

معروف به ابن شهرآشوب، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «متشابه القرآن».

5- ابوالعباس اشبیلی:

مؤلف کتاب «علوم القرآن».

طبقه‌ی ششم

این طبقه عموماً دانشمندان مختلف، صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- سیدمرتضی علم الهدی (م 436 هـ ق):

کتاب «امالی» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم و المتشابه» از اوست.

2- سیّد رضی:

مؤلف کتاب «حقائق التنزی و دقائق التأویل» که فقط جلد پنجم آن از اوّل سوره آل عمران تا اواسط سوره نساء، در دسترس است. کتاب‌های «المتشابه فی القرآن» و «المجازات القرآنیة» از اوست.

3- شیخ الطایفه، ابو جعفر طوسی (م 460 هـ ق):

مؤلف «التبیان الجامع لکل علوم القرآن».

4- شیخ ابوالفتوح رازی:

مؤلف کتاب «روض الجنان فی تفسیر القرآن» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.

5- امین الدین طبری:

مؤلف کتاب‌های، مجمع البیان فی علوم القرآن، الوسیط فی علوم القرآن، مجمع الجوامع، است.

6- شیخ معزّالدین سمان:

مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن».

7- قطب الدین راوندی:

مؤلف کتاب «خلاصة التفسیر».

طبقه‌ی هفتم

معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- شیخ طبرسی (م 548 هـ ق)

مؤلف کتاب ارزشمند «مجمع البیان فی تفسیر القرآن».

2- سید حیدر آملی:

مؤلف «جامع الاسرار».

3- صدرالمتألهین شیرازی (م 1050 هـ ق)

مؤلف کتاب «اسرار الایات» و مجموعه تفاسیر.

4- سید‌هاشم بحرانی (م 1107 هـ ق)

مؤلف تفسیر برهان.

5- ملا محسن فیض کاشانی (م 1091 هـ ق)

مؤلف سه کتاب «تفسیر صافی»، «تفسیر اصفی» و «تفسیر مصفّی».

6- شیخ عبد علی حویزی شیرازی (م 1112 هـ ق)

مؤلف کتاب «نور الثقلین».

7- بهاء الدّین شریف لاهیجی (م 1806 هـ ق)

مؤلف کتاب معروف به «تفسیر لاهیجی».

8- سیّد عبدالله شبّر (م 1242 هـ ق)

مؤلف تفسیر معروف به «تفسیر شبّر».

9- مولی محمّدرضا نضیری طوسی:

مؤلف (تفسیر الائمة لهدایة الامّة) که در تاریخ 1067 هـ ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.

10- میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م 1007 هـ ق)

مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».

11- قاضی محمّد ابراهیما (م 1160 هـ ق)

مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.

بعضی از مفسران جدید شیعه

1- علامه طباطبائی (سید محمّد حسین) (قدس سرّه):

(م 1402 هـ ق) مؤلف کتاب شریف «المیزان فی تفسیر القرآن» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.

2- چند تن از فضلای حوزه‌ی علمیه قم:

که تفسیر نمونه را تألیف نموده‌اند.

3- مجاهد شهید سید مصطفی خمینی:

مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه 42 سوره بقره تفسیر شده می‌باشد.

4- شیخ محمدجواد بلاغی (م 1352 هـق):

مؤلف کتاب «آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن »

از جمله تفاسیر مشهور

1- جامع البیان فی تفسیر القرآن (طبری)

مؤلف این تفسیر ابو جعفر محمد بن جریر طبری اهل آمل (مازندران) بوده که در سال 224 هجری قمری به دنیا آمد و به سال 310 هجری قمری وفات نمود و تفسیرش به تفسیر طبری معروف گردیده است.
تفسیر طبری در سال 270 به پایان رسید و بزودی شهرت یافت و در زمان منصور ابن نوح سامانی به فارسی ترجمه گردید. (21)
بنابراین یکی از قدیم‌ترین متن‌های فارسی زبان به شمار می‌آید. درباره اطلاعات وسیع و مقام علمی طبری میان دانشمندان بعد از وی اتفاق نظر وجود دارد و کتاب تفسیر وی از نظر (نقلی) برای بسیاری از مفسران بعد از وی مرجع مهمی محسوب می‌شود و از نظر تفسیر عقلی نیز خالی از اهمیت نیست. این کتاب در سی جزء تنظیم شده است.
جلال الدین سیوطی درباره‌ی تفسیر طبری گفته است:
«تفسیر طبری بزرگترین و گرانقدرترین تفاسیر است». (22)
طبری پس از نقل اقوال مفسران و دانشمندان پیشین درباره آنها اظهارنظر می‌کند و پاره‌ای از آنها را بر پاره دیگر ترجیح می‌دهد. و این عمل در قرن سوم هجری قمری قدمی بزرگ درباره دقت نظر و فحص و بحث در اقوال مفسرین سلف است.
به هر حال تفسیر طبری یکی از تفاسیر به مأثور و مشهور اهل سنّت است که در مورد استفاده عموم مفسرین عامه و خاصه می‌باشد.

2- تفسیر بحر العلوم (سمرقندی)

وی ابولیث نصر بن محمد بن ابراهیم سمرقندی فقیه حنفی است و به «امام الهدی» معروف است. او دارای تصانیف مشهور بوده که از مهمترین آنها تفسیر قرآن به نام «بحر العلوم» و معروف به تفسیر ابی لیث سمرقندی می‌باشد.
تاریخ وفات سمرقندی سال 373 هجری قمری است و بعضی گفته‌اند 375 می‌باشد. تفسیر بحرالعلوم به صورت خطی در سه جلد بزرگ در دارالکتب مصر موجود است. و دو نسخه‌ی خطی از آن در دانشگاه الازهر وجود دارد.
در این تفسیر، تفسیر به رأی ممنوع گردیده و شرح و بیان آیات قرآن براساس روایات و احادیث صحابیان و تابعین و اشخاص بعد از آنها می‌باشد. ولی اسناد آنها ذکر نگردیده است و به ندرت از اسناد روایات یاد شده، در این تفسیر جمع بین تفسیر بالرّوایة و تفسیر بالدّرایة شده با این توضیح که جانب تفسیر روائی و نقلی بر جانب تفسیر عقلی آن غالب است و به همین جهت این تفسیر از تفاسیر مأثور است.

3- الکشف و البیان عن تفسیر القرآن (ثعلبی)

مؤلف این تفسیر ابواسحق احمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری است. او مقری و مفسّر و حافظ قرآن و واعظ و سرآمد در تفسیر و ادبیات عرب در زمان خود بوده و صاحب دیانت محکم بوده است.
ابن خلکان درباره‌ی ثعلبی گفته است: «او در زمان خود در علم تفسیر یکتا بوده و تفسیر عظیم و بزرگی را تصنیف نموده که بر تفاسیر دیگران ارجح است». (23)
یاقوت در معجم الادباء گفته است:
«ابواسحق ثعلبی، مقری، مفسّر، واعظ، ادیب مورد وثوق، حافظ قرآن، صاحب تصنیفات بزرگ و پراهمیت بوده است و در تفسیر او از معانی و اشارات و کلمات ارباب حقایق و وجوه اعراب و قراءات قرآن سخن رفته است». (24)

پی‌نوشت‌ها

1- ابن أثیر: اُسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج3، ص 195.
2- حاج محمدتقی شوشتری: قاموس الرجال، ج6، ص28.
3- أسد الغابة، ج3، ص194.
4- سیدحسن صدر: تأسیس الشیعة، ص322.
5- همان، ص324.
6- اُسد الغابة، ج1، ص258.
7- حاج محمدتقی شوشتری: قاموس الرجال، ج6، ص136 و 140.
8- جلال الدین سیوطی: الاتقان، ج2، ص187.
9- محمدحسین ذهبی: التفسیر و المفسرون، ج2، ص86.
10- ذهبی: التفسیر و المفسرون، ج2، ص187؛ سیوطی، الاتقان، ص187.
11- سیدحسن صدر، تأسیس الشیعة، ص66.
12- سیدحسن صدر، تأسیس الشیعة، ص66.
13- سیدحسن صدر، تأسیس الشیعة، ص66.
14- سیدحسن صدر، تأسیس الشیعة، ص66.
15- ابن قتیبه: معارف، ص306.
16- تأسیس الشیعة، ص325.
17- همان.
18- سیوطی: الاتقان،ج2، ص189.
19- تأسیس الشیعه صدر، ص326.
20- رجال نجاشی.
21- دائرة المعارف فارسی، واژه (طبری).
22- ذهبی: التفسیر و المفسرون، ج1، ص205.
23- ابن خلکان؛ و فیات الاعیان، ج1، ص37 و 38.
24- یاقوت: معجم الادباء، ج5، ص257.