انقلاب اسلامي و عكاسي ايران
بي‌ترديد عكاسي ايران همبستگي ديرينه‌اي با مقوله‌ي مستند اجتماعي دارد. به ديگر سخن، اگر بخواهيم چشم‌انداز بسنده‌اي از رسانه‌ي عكاسي در كشور ايران ترسيم كنيم مجموعه آثار موفق مستند اجتماعي بر هرگونه عكاسي هنري (Fine Art) برتري دارند. رشد و گسترش عكاسي مستند نيز آشكارا بر دو امر متكي است.
الف) وقوع مجموعه حوادث رخ داده در بستر جامعه.
ب) حمايت رسانه‌اي (از جمله مطبوعات، تلويزيون و...) از عكاسي.
از اين بابت مي‌توان نقاط اوج تاريخ عكاسي مستند ايران را بدين ترتيب در نظر گرفت:
1- عكاسي از وقايع انقلاب مشروطه (از اين دوره‌ي تاريخي پُرالتهاب كشورمان عكس‌هاي كارآمدي بجا ماندهاست كه امروزه منبع پژوهشي پُربهايي محسوب مي‌شود. عكاسي مشروطه با نام عكاسان بزرگي همراه است و عكس‌هاي اين دوره به بهترين شكل وظيفه‌ي اطلاع‌رساني خود را انجام داده بودند. به ياد داشته باشيم تا مدت‌ها آگاهي مردم كشور از وقايع تبريز به واسطه‌ي عكس‌هاي استپان استپانيان امكان‌پذير بود).
2- مقطع زماني 1327 تا 1332 يعني دوران وزارت دكتر مصدق (در اين پاره‌ي تاريخي همزمان با رشد و شكوفايي مطبوعات عكاسي نيز صاحب پشتيبان معتبري شد. كاركرد اطلاع‌رساني عكاسي به ويژه در جريان كودتاي سال 1332 را مي‌توان يكي از نقاط پُرفروغ اين رسانه به حساب آورد).
3- عكاسي انقلاب در فاصله‌ي سال‌هاي 1356 تا 1359 (به عكاسي اين دوره‌ي تاريخي خواهيم پرداخت).
4- عكاسي جنگ در فاصله سال‌هاي 1359 تا 1367 (عكاسي ايران در اين مقطع زماني نيز يكي از دوران پرثمر خود را پشت سر گذاشت. پيش‌تر به همين قلم و در همين صفحه به تحليل جزييات عكاسي جنگ پرداخته شده است).
5- عكاسي مطبوعاتي ايران در فاصله سال 1376 تا 1380 يعني دوره‌ي اول رياست جمهوري سيدمحمد خاتمي (در اين دوره نيز با روي كارآمدن دولت اصلاحات و شكوفايي مطبوعات، عكاسي مستند ايران يكي از واپسين تلاش‌هاي پوياي خود را تا به امروز تجربه كرد).
با اين مقدمه سعي مي‌كنيم عكاسي دوران انقلاب را مورد تحليل قرار دهيم. در واقع، گستره‌ي عكاسي انقلاب را مي‌توان از حدود سال 1356 و با اوج‌گيري مبارزات خياباني عليه رژيم وقت تا حدود سال 1359 يعني دو سال پس از پيروزي انقلاب اسلامي و ادامه‌ي فضاي ملتهب سياسي داخل كشور تا آغاز جنگ تحميلي در نظر گرفت. تقسيم‌بندي موضوعي عكس‌هاي اين دوره از اين قرار است:
1- عكاسي خياباني از مبارزات مردمي. اين‌گونه عكس‌ها بيش تر دربرگيرنده‌ي صحنه‌هاي درگيري ميان مردم و گارد نظامي شاهنشاهي، صحنه‌ي تجمعات و اعتراضات خياباني، تعقيب و گريزها و به‌طور كلي حوادث نامنتظر و لحظه‌اي است. روند اين عكس‌ها را تا سال 1359 و در جريان حوادث گشوده شدن زندان‌هاي سياسي، تسخير سفارت آمريكا و ... نيز مي‌توان ادامه داد.
2- عكس‌هايي كه موضوعيت محوري آنها را شخصيت امام خميني(ره) تشكيل مي‌دهد. اين‌گونه عكس‌ها نيز تنوع بسياري دارند و بستر پژوهشي مستقلي را مي‌طلبند. در مجموع مي‌توان عكاسي از روند مبارزات سياسي حضرت امام را به ويژه از مقطع زندگي ايشان در پاريس تا ورود به ايران، از 12 تا 22 بهمن يعني دهه‌ي انقلاب و تا سال‌هاي بعد دنبال كرد. مجموعه‌ي آرشيو به جا مانده از زندگي ايشان بي‌ترديد يكي از نمونه‌هاي ممتاز عكاسي از يك شخصيت معنوي- سياسي دنياي معاصر است.
3- عكاسي از شخصيت‌هاي سياسي وقت در ماه‌هاي واپسين سال 1357، به ويژه شخصيت شاه و فرح كه عكس‌هاي تاريخي از لحظه‌ي خروج ايشان از كشور جزو نمونه‌هاي مثال زدني است.
حال پس از ترتيب‌گذاري موضوعي بايد به تقسيم‌بندي عكاسان اين دوره نيز پرداخت. در واقع عكاسان انقلاب را هم مي‌توان به 3 گروه تقسيم كرد:
1- عكاسان ناشناسي كه به ويژه سهم وسيعي از عكس‌هاي خياباني متعلق به آن‌هاست. فرايند عكاسي اين عكاسان بيش‌تر ناشي از انگيزه‌هاي شخصي و خودجوش بوده است، بنابراين نمي‌توان به لحاظ زيباشناختي كيفيت تثبيت شده‌اي براي آن در نظر گرفت.
2- عكاسان جدي‌تري كه از همان دوران فعاليت عكاسي خود را آغاز كردند. اين گروه عكاسان نيز برخي به شكل آزاد و بعضي ديگر با وابستگي‌هاي مطبوعاتي و سازماني انجام وظيفه مي‌كردند. از ميان شخصيت‌هاي مهم اين جمع مي‌توان به نام‌هاي علي كاوه، عباس عطار، كاوه گلستان، بهمن جلالي، برادران دقتي، محمد كلاري، حسين پرتوي، غلام حسين ملك عراقي و... اشاره كرد. آثار اين گروه عكاسان هم به لحاظ كيفيات بصري و هم از نظر نكته سنجي‌هاي موضوعي داراي شرايط بسيار ارزشمندي است و از جمله نمونه‌هاي ماندگار تاريخ عكاسي ايران به حساب مي‌آيد.
3- عكاسان خارجي كه براي ثبت وقايع انقلاب به ايران آمده بودند. جالب اين‌كه از ميان يكصد‌و‌پنجاه سرنشيني كه امام را در پرواز انقلاب از پاريس به تهران همراهي مي‌كردند بيش از يكصد نفر خبرنگار و عكاس بودند. از ميان عكاسان بسيار مشهور خارجي روزهاي انقلاب مي‌توان به مارك ريبووژيل پرس اشاره كرد. كيفيت زيباشناختي آثار اين عكاسان نيز با توجه به رويكرد ويژه‌ي آنها در مقام ناظران خارجي حوادث انقلاب بسيار چشم‌گير است.
متأسفانه مانع بزرگي كه باعث گسترش نيافتن تحليل زيباشناختي آثار عكاسي دوره‌ي انقلاب مي‌شود، نبود يك آرشيو فراگير و جامع از عكس‌هاي اين دوره است. بنابر دلايل معلوم و نامعلوم جمع‌آوري آرشيو يكايك عكاسان پرُشماري كه در آن سال‌ها مشغول به كار بودند بسيار بعيد مي‌نمايد و از طرفي پس از دو دهه هنوز نهاد ويژه‌اي نيز جهت حفظ و نشر آثار عكاسي انقلاب به وجود نيامده است. بنابراين هم‌چنان بايستي به نمونه‌هاي موجود بسنده كنيم و هر سال در دهه‌ي انقلاب شاهد چاپ آثاري از ميان آرشيو مطبوعات با سابقه‌مان باشيم كه بسيار جديد و پرتأثير مي‌نمايد.
عكاسي انقلاب زاينده و پرورنده‌ي شماري از بزرگ‌ترين عكاسان تاريخ ايران بوده است كه به نام برخي از آنها اشاره شد.
عكاسي انقلاب جوايز بزرگي را نيز براي فرهنگ ما به ارمغان آورد كه مدال رابرت كاپا براي عكس مشور گلستان از تسخير سفارت آمريكا توسط دانشجويان خط امام(ره) از آن جمله است.
با ارج‌گذاري آثار اين دوره‌ي تاريخي به اميد زماني باشيم كه نهادي با حمايت تخصصي خود خاطرات يك نسل و آرمان‌هاي آن را براي آيندگان مستند سازد.
منبع: سایت پژوهش و اموزش سیما
الف) وقوع مجموعه حوادث رخ داده در بستر جامعه.
ب) حمايت رسانه‌اي (از جمله مطبوعات، تلويزيون و...) از عكاسي.
از اين بابت مي‌توان نقاط اوج تاريخ عكاسي مستند ايران را بدين ترتيب در نظر گرفت:
1- عكاسي از وقايع انقلاب مشروطه (از اين دوره‌ي تاريخي پُرالتهاب كشورمان عكس‌هاي كارآمدي بجا ماندهاست كه امروزه منبع پژوهشي پُربهايي محسوب مي‌شود. عكاسي مشروطه با نام عكاسان بزرگي همراه است و عكس‌هاي اين دوره به بهترين شكل وظيفه‌ي اطلاع‌رساني خود را انجام داده بودند. به ياد داشته باشيم تا مدت‌ها آگاهي مردم كشور از وقايع تبريز به واسطه‌ي عكس‌هاي استپان استپانيان امكان‌پذير بود).
2- مقطع زماني 1327 تا 1332 يعني دوران وزارت دكتر مصدق (در اين پاره‌ي تاريخي همزمان با رشد و شكوفايي مطبوعات عكاسي نيز صاحب پشتيبان معتبري شد. كاركرد اطلاع‌رساني عكاسي به ويژه در جريان كودتاي سال 1332 را مي‌توان يكي از نقاط پُرفروغ اين رسانه به حساب آورد).
3- عكاسي انقلاب در فاصله‌ي سال‌هاي 1356 تا 1359 (به عكاسي اين دوره‌ي تاريخي خواهيم پرداخت).
4- عكاسي جنگ در فاصله سال‌هاي 1359 تا 1367 (عكاسي ايران در اين مقطع زماني نيز يكي از دوران پرثمر خود را پشت سر گذاشت. پيش‌تر به همين قلم و در همين صفحه به تحليل جزييات عكاسي جنگ پرداخته شده است).
5- عكاسي مطبوعاتي ايران در فاصله سال 1376 تا 1380 يعني دوره‌ي اول رياست جمهوري سيدمحمد خاتمي (در اين دوره نيز با روي كارآمدن دولت اصلاحات و شكوفايي مطبوعات، عكاسي مستند ايران يكي از واپسين تلاش‌هاي پوياي خود را تا به امروز تجربه كرد).
با اين مقدمه سعي مي‌كنيم عكاسي دوران انقلاب را مورد تحليل قرار دهيم. در واقع، گستره‌ي عكاسي انقلاب را مي‌توان از حدود سال 1356 و با اوج‌گيري مبارزات خياباني عليه رژيم وقت تا حدود سال 1359 يعني دو سال پس از پيروزي انقلاب اسلامي و ادامه‌ي فضاي ملتهب سياسي داخل كشور تا آغاز جنگ تحميلي در نظر گرفت. تقسيم‌بندي موضوعي عكس‌هاي اين دوره از اين قرار است:
1- عكاسي خياباني از مبارزات مردمي. اين‌گونه عكس‌ها بيش تر دربرگيرنده‌ي صحنه‌هاي درگيري ميان مردم و گارد نظامي شاهنشاهي، صحنه‌ي تجمعات و اعتراضات خياباني، تعقيب و گريزها و به‌طور كلي حوادث نامنتظر و لحظه‌اي است. روند اين عكس‌ها را تا سال 1359 و در جريان حوادث گشوده شدن زندان‌هاي سياسي، تسخير سفارت آمريكا و ... نيز مي‌توان ادامه داد.
2- عكس‌هايي كه موضوعيت محوري آنها را شخصيت امام خميني(ره) تشكيل مي‌دهد. اين‌گونه عكس‌ها نيز تنوع بسياري دارند و بستر پژوهشي مستقلي را مي‌طلبند. در مجموع مي‌توان عكاسي از روند مبارزات سياسي حضرت امام را به ويژه از مقطع زندگي ايشان در پاريس تا ورود به ايران، از 12 تا 22 بهمن يعني دهه‌ي انقلاب و تا سال‌هاي بعد دنبال كرد. مجموعه‌ي آرشيو به جا مانده از زندگي ايشان بي‌ترديد يكي از نمونه‌هاي ممتاز عكاسي از يك شخصيت معنوي- سياسي دنياي معاصر است.
3- عكاسي از شخصيت‌هاي سياسي وقت در ماه‌هاي واپسين سال 1357، به ويژه شخصيت شاه و فرح كه عكس‌هاي تاريخي از لحظه‌ي خروج ايشان از كشور جزو نمونه‌هاي مثال زدني است.
حال پس از ترتيب‌گذاري موضوعي بايد به تقسيم‌بندي عكاسان اين دوره نيز پرداخت. در واقع عكاسان انقلاب را هم مي‌توان به 3 گروه تقسيم كرد:
1- عكاسان ناشناسي كه به ويژه سهم وسيعي از عكس‌هاي خياباني متعلق به آن‌هاست. فرايند عكاسي اين عكاسان بيش‌تر ناشي از انگيزه‌هاي شخصي و خودجوش بوده است، بنابراين نمي‌توان به لحاظ زيباشناختي كيفيت تثبيت شده‌اي براي آن در نظر گرفت.
2- عكاسان جدي‌تري كه از همان دوران فعاليت عكاسي خود را آغاز كردند. اين گروه عكاسان نيز برخي به شكل آزاد و بعضي ديگر با وابستگي‌هاي مطبوعاتي و سازماني انجام وظيفه مي‌كردند. از ميان شخصيت‌هاي مهم اين جمع مي‌توان به نام‌هاي علي كاوه، عباس عطار، كاوه گلستان، بهمن جلالي، برادران دقتي، محمد كلاري، حسين پرتوي، غلام حسين ملك عراقي و... اشاره كرد. آثار اين گروه عكاسان هم به لحاظ كيفيات بصري و هم از نظر نكته سنجي‌هاي موضوعي داراي شرايط بسيار ارزشمندي است و از جمله نمونه‌هاي ماندگار تاريخ عكاسي ايران به حساب مي‌آيد.
3- عكاسان خارجي كه براي ثبت وقايع انقلاب به ايران آمده بودند. جالب اين‌كه از ميان يكصد‌و‌پنجاه سرنشيني كه امام را در پرواز انقلاب از پاريس به تهران همراهي مي‌كردند بيش از يكصد نفر خبرنگار و عكاس بودند. از ميان عكاسان بسيار مشهور خارجي روزهاي انقلاب مي‌توان به مارك ريبووژيل پرس اشاره كرد. كيفيت زيباشناختي آثار اين عكاسان نيز با توجه به رويكرد ويژه‌ي آنها در مقام ناظران خارجي حوادث انقلاب بسيار چشم‌گير است.
متأسفانه مانع بزرگي كه باعث گسترش نيافتن تحليل زيباشناختي آثار عكاسي دوره‌ي انقلاب مي‌شود، نبود يك آرشيو فراگير و جامع از عكس‌هاي اين دوره است. بنابر دلايل معلوم و نامعلوم جمع‌آوري آرشيو يكايك عكاسان پرُشماري كه در آن سال‌ها مشغول به كار بودند بسيار بعيد مي‌نمايد و از طرفي پس از دو دهه هنوز نهاد ويژه‌اي نيز جهت حفظ و نشر آثار عكاسي انقلاب به وجود نيامده است. بنابراين هم‌چنان بايستي به نمونه‌هاي موجود بسنده كنيم و هر سال در دهه‌ي انقلاب شاهد چاپ آثاري از ميان آرشيو مطبوعات با سابقه‌مان باشيم كه بسيار جديد و پرتأثير مي‌نمايد.
عكاسي انقلاب زاينده و پرورنده‌ي شماري از بزرگ‌ترين عكاسان تاريخ ايران بوده است كه به نام برخي از آنها اشاره شد.
عكاسي انقلاب جوايز بزرگي را نيز براي فرهنگ ما به ارمغان آورد كه مدال رابرت كاپا براي عكس مشور گلستان از تسخير سفارت آمريكا توسط دانشجويان خط امام(ره) از آن جمله است.
با ارج‌گذاري آثار اين دوره‌ي تاريخي به اميد زماني باشيم كه نهادي با حمايت تخصصي خود خاطرات يك نسل و آرمان‌هاي آن را براي آيندگان مستند سازد.
منبع: سایت پژوهش و اموزش سیما
