نویسنده: محسن اخباری
خانواده و فضای مجازی (1)
امروزه وسایل ارتباط‌جمعی نوین همچون اینترنت، در تمامی کشورها، نقش حساس و مهمی در زمینه‌های مختلف از جمله سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایفا می‌نمایند. پدیده‌ای که هر روز در حال پیشرفت بوده و ظهور فناوری‌های جدید در این زمینه، ارتباط نزدیک و انتقال سریع اطلاعات و هم‌زمان بخش‌های مختلف و وسیعی از جهان امروز را میسر ساخته است. به‌گونه‌ای که در این دنیای جدید، گسترش روزافزون الگوهای ارتباطی جدید و افزایش کاربران اینترنت و استفاده‌کنندگان از فضای مجازی، موجب توسعه‌ی تعامل افراد با خارج از مرزهای ملی کشورها شده است. به همین دلیل، این پدیده منجر شده است که احاطه و کنترل بر حیطه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و یا فردی و خانوادگی افراد یک جامعه، از نظام مدیریت‌های کنترل‌شده‌ی ملی خارج شود یا آنان را کم‌اثر کند. چنان‌که امروزه در تمام عرصه‌های مختلف، از تأثیر و نقش رسانه‌های مجازی و چگونگی اثرگذاری آنان بحث می‌شود. اهمیت این رسانه‌های ارتباط‌جمعی و گروهی تا اندازه‌ای است که اندیشمندان در تقسیم‌بندی مراحل تاریخی تمدن بشر، آن را لحاظ کرده‌اند. آلوین تافلر تمدن بشری را به سه مرحله‌ی کشاورزی، صنعتی و فراصنعتی یا عصر ارتباطات و اطلاعات تقسیم نموده است. در عصر فراصنعتی، قدرت در دست کسانی است که شبکه‌های ارتباطی و اطلاعاتی را در اختیار خود دارند.[1]
یکی از حوزه‌های مؤثری که به‌طور مستقیم و آَشکار از این فضای رسانه‌ای تأثیر پذیرفته و تحولات گوناگونی را تجربه می‌کند، خانواده به‌عنوان مؤثرترین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی است که تغییرات حاصل از تأثیرپذیری از این فضای وسیع مجازی، به اشکال گوناگون در این نهاد دیده می‌شود. این تغییرات را می‌توان در قالب تغییرات مفید و ارزشمند و نیز در قالب تأثیرات مخرب و تهدیدکننده‌ی این نهاد اجتماعی مدنظر قرار داد. در این نوشتار، ضمن تبیین و توصیف فضای مجازی و قابلیت‌ها و ظرفیت‌های آن، به بررسی عوامل تأثیرگذار آن بر نهاد خانواده می‌پردازیم.
کارکردها و ظرفیت‌های اینترنت و فضای مجازی
اینترنت را می‌توان به‌منزله‌ی یک شبکه‌ی بسیار گسترده‌ی جهانی از کامپیوترها دانست که در آن انواع مختلف سخت‌افزار با انواع مختلف سیستم‌عامل و محیط‌های نرم‌افزاری تحت یک قرارداد واحد با یکدیگر گفت‌وگو و تبادل اطلاعات می‌‌کنند و همین قرارداد واحد گفت‌وگو بین سیستم‌هاست که ردوبدل کردن انواع داده‌ها و اشتراک اطلاعات در سراسر جهان را ممکن نموده است.این شبکه در 1969 ایجاد شد و اولین‌بار از این شبکه توسط وزارت دفاع آمریکا استفاده شد و ابتدا آن را شبکه‌ی آرپا[2] مخفف آژانس پروژه‌های پیشرفته‌ی تحقیقاتی پنتاگون نامیدند. هدف از ایجاد آرپا این بود که دانشمندانی که روی پروژه‌های نظامی در مناطق مختلف آمریکا کار می‌کردند، امکانات و منابع خود را روی هم ریخته و از تجهیزات گران‌قیمت مورد استفاده‌ی خود به‌طور مشترک استفاده کنند. به‌مرور اندیشمندان و محققان در دانشگاه‌های دیگر نیز به این شبکه متصل شدند و اقدام به استفاده از این سیستم برای اهداف و مقاصد خود نمودند.[3] به‌نحوی‌که درحال‌حاضر این شبکه به فراگیرترین شبکه‌ی جهانی ارتباطات و انتقال اطلاعات تبدیل شده و تعداد کاربران آن از زمان پیدایش روزبه‌روز در حال افزایش است. چنان‌که باید انتظار داشت در آینده‌ای خیلی نزدیک، اینترنت به «هسته‌ی مرکزی ارتباطات» و روابط بین جوامع و انسان‌ها تبدیل شود. در کشور ما نیز آمار کاربران این شبکه‌ی جهانی هر روز در حال گسترش است؛ چنان‌که طبق آمارهای موجود از مرکز «آمار جهانی اینترنت»، ایران رتبه‌ی نخست تعداد کاربران اینترنتی را در منطقه‌ی خاورمیانه دارد.[4]
اینترنت تمامی ویژگی‌های تکنولوژی‌های نوین ارتباطی چون تعاملی بودن، تمرکززدایی، انعطاف‌پذیری و ناهم‌زمانی را داراست. به‌دلیل برخورداری از این ویژگی‌ها و قابلیت‌ها، در قرن 21 و هزاره‌ی سوم، ارتباطات، فناوری و اینترنت جزء لاینفک زندگی انسان معاصر شده است. افزایش کاربران اینترنت، توسعه‌ی ارتباطات، شبکه‌های اطلاع‌رسانی، تنوع کاربردهای اینترنت، ایجاد شهرهای الکترونیکی و اینترنتی و طرح حکومت الکترونیکی از جمله شواهد موجود در تأثیرگذاری سریع این پدیده‌ی ارتباطی در جهان است. این قابلیت‌ها باعث شده است که در دنیای امروز، شبکه‌ی جهانی اینترنت به‌عنوان تکنولوژی نوین، در قامت عاملی تأثیرگذار در ابعاد مختلف جوامع، به‌خصوص در بُعد فرهنگی، مورد توجه اندیشمندان و دولت‌ها قرار گیرد. چراکه اینترنت در مقایسه با سایر امکانات ارتباطی و برخلاف وسایل ارتباط‌جمعی دیگری چون روزنامه، سینما، رادیو و تلویزیون که اخبار و اطلاعات مورد نظر را یک‌سویه انتقال می‌دهند، ابزاری دوسویه بوده و از این ظرفیت برخوردار است که همه می‌توانند بدون تبعیض از اطلاعات آن استفاده کنند و یا انبوهی از اطلاعات را به آن اضافه نمایند.
به‌واسطه‌ی اینترنت نوعی از فضا ایجاد می‌شود که به‌جهت غیرواقعی بودن و فقدان زمان و مکان، به آن «فضای مجازی» گفته می‌شود. در این فضا، گروه‌هایی عموماً فردی یا سازمانی شکل می‌گیرند که از طریق یک یا چند نوع از وابستگی‌ها به هم متصل شده و در بستر یک جامعه‌ی اطلاعاتی پیچیده، کارکرد مؤثر شبکه‌ی همگرا را تصویر نموده‌اند که موفقیت و محبوبیت روزافزون آن‌ها به‌دلیل داشتن رنگ‌وبوی اجتماعی است. از جمله‌ی این فضاهای مجازی می‌توان به سایت‌ها، وبگاه‌ها، وبلاگ‌ها، اتاق‌های گپ، تالارهای گفت‌وگو، شبکه‌های دوست‌یابی و پست‌الکترونیک اشاره کرد. شبکه‌ی جهانی وب، محبوب‌ترین بخش اینترنت به حساب می‌آید که از نظر تیم برنزلی کارویژه‌ی اصلی آن اجتماعی است. وب با داشتن امکاناتی همچون پست‌الکترونیکی، وبلاگ‌ها و دایره‌المعارف‌های مشارکتی، زمینه را برای به اشتراک گذاشتن اطلاعات در میان کاربران فراهم می‌کند.
ازاین‌رو نقش محوری اینترنت به‌عنوان ابزار اطلاع‌رسانی، چنان مهم است که بدون در نظر گرفتن آن، امکان برنامه‌ریزی، توسعه و بهره‌وری در زمینه‌های فرهنگی، علمی، اقتصادی، آموزشی و ارتباطات در جهان آینده امکان‌پذیر نخواهد بود. بررسی ابعاد فرهنگی و اجتماعی محصولات فناوری نوین اطلاعات و رویکردهای مختلف اینترنت از لحاظ بازتولید هویت‌های متفاوت و تأثیر آن بر نهادهای دیگر اجتماع، اهمیت بسیاری دارد. اینترنت محیط چندرسانه‌ای گرمی است که افراد آن گمنام و ناشناس‌اند و قابلیت این وجود دارد که افراد عضو اجتماع‌هایی شوند که در زندگی روزمره هیچ‌گاه چنین فرصتی برایشان پیش نمی‌آید. نکته‌ی مهم دیگر از دید تحلیل ارتباطی، شفاهی بودن ثانویه است. یکی از مسائل مهم در فرهنگ جاری، به‌ویژه جوامع معاصر، ارتباطات شفاهی است؛ چراکه این دسته از ارتباطات نقش مهمی در بازتولید فرهنگی، به‌ویژه فرهنگ عامه‌پسند دارند.[5]
بنابراین می‌توان به کارکردها و قابلیت‌های تأثیرگذار این شبکه‌ی ارتباطی جهانی در مواردی چون افزایش سرعت انتقال اطلاعات، تسهیل و نزدیکی ارتباط کاربران در سراسر جهان، ایجاد فضای ارتباطات شفاهی، برداشتن مرزهای ارتباطی ملی و کاهش توان کنترلی آن‌ها بر افراد و نهادها و گروه‌های اجتماعی، انتقال عناصر فرهنگی در بین جوامع و مواردی از این قبیل اشاره نمود. کارکردهای مهمی که روزبه‌روز در حال گسترش و تنوع است. در این میان، بررسی تأثیرگذاری این شبکه‌ی جهانی بر ارکان مهم اجتماع و نهادهای آن همچون خانواده، امری است که باید هرچه بیشتر از سوی مدیران و برنامه‌ریزان فرهنگی، اجتماعی و دینی کشور مدنظر قرار گیرد.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. آلوین تافلر و دیگران (1377)، به‌سوی تمدن جدید، ترجمه‌ی محمدرضا جعفری، تهران، نشر سیمرغ، چاپ سوم، ص57.
[2]. ARPA
[3]. گیدنز، آنتونی ( 1386)، جامعه‌شناسی، حسن چاوشیان، تهران، نشر نی، ص679.
[4]. ر.ک: سایت وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات:http://www.ict.gov.ir/news
[5]. http://www.hawzah.net
