جلوه گاه استان همدان
تهیه کننده : حسن نجفی
منبع : راسخون
منبع : راسخون
ای ریِ هیچ مدان، هیچ نیاری به خیال
یاد آن سال که شاه همه دان در همدان (قاآنی)
در زمان اشكانيان كه تيسفون پايتخت كشور بود همدان پايتخت و اقامتگاه تابستاني شاهان اشكاني شد. بعد از اشكانيان ساسانيان نيز قصرهاي تابستاني خود را در اين شهر بنا كردند. خرابه هاي باروي قلعه اشكاني بر فراز تپه مصلي و مجسمه شير سنگي يکي از دروازه هاي همدان از آثار اين دوره است.
درسال 23 هجري براثر جنگ نهاوند همدان به تصرف اعراب درآمد. همدان در زمان ديلميان (319 هجري قمري) لطمات فراواني ديد. در قرن ششم هجري سلجوقيان مركز خود را از بغداد به اين شهر منتقل كردند و مدت پنجاه سال اين شهر پايتخت سلجوقيان بود. پس از حمله مغول اين شهر به ويرانه اي مبدل شد. در زمان صفويه اين شهر از نعمت آباداني بهره مند شد. پس از انقراض صفويه اين شهر به تصرف عثماني در آمد كه پس از شش سال توسط نادر شاه باز پس گرفته شد.
شهر همدان به علت قرار گرفتن در مسير راه هاي اصلي منطقه غرب ايران درقرن هاي اخير همواره از نظر بازرگاني مورد توجه بوده است . همچنين اين شهر در مسير جاده ابريشم قرارداشته است .
استان همدان به وسعت ۱۹۴۹۳ کیلومتر مربع؛ یکی از استانهای غربی کشور و در همسایگی استانهای مرزی کرمانشاه و کردستان است. شهرستان همدان از شمال به استان قزوين و زنجان، از خاوربه استان مرکزی، از جنوب به شهرستان های ملاير و تويسركان، از باختر به اسد آباد و از شمال باختري به كبودر آهنگ محدود میشود. این استان بر پایه آخرین تقسیمات کشوری شامل ۸ شهرستان است؛ که عبارتند از: اسد آباد، بهار، تویسركان، رزن، كبودر آهنگ، ملایر، نهاوند و همدان.
استان همدان از لحاظ طبیعت گردی، منطقه ای است كوهستانی كه در دامنه های رشته كوه الوند قرار گرفته و سرچشمه رودها و جویبارهای فراوانی است. مراتع بین دره ای آن از روزگاران گذشته سبب جذب بخشی از دامداران و عشایر به این منطقه بوده و با توجه به زمستان های نسبتا سرد و تابستان های معتدل، مراتع چرای بهاره و تابستانه را برای عشایر فراهم می کرده است. این استان از لحاظ وسعت و تنوع پتانسیلهای گردشگری از مهمترین مناطق کشور بوده و از لحاظ قدمت آثار باستانی نیز کم نظیر می باشد.
در همدان (هگمتانه) دو کتیبه منحصر به فرد کشف شده است که گفته میشود کهن ترین کتیبه های کشف شده در ایران هستند. این کتیبه های باستانی که یکی مربوط به آریارمنه (590-645 پ.م.)؛ جد پدری داریوش بزرگ بوده و به سه زبان پارسی باستان ، عیلامی (ایلامی) و بابلی (اکدی) است و دیگری از آن ارشامه (پدر بزرگ داریوش) است؛ از لحاظ بررسی های تاریخی بسیار حائز اهمیت هستند. کتیبه های دیگر هگمتانه نیز از اهمیتی کمابیش مشابه برخوردارند. لیکن به نظر آنوبانینی کتیبه های گنجنامه را که از نظر سالم ماندن و خوانایی و مفصل بودن از مهمترین کتیبه های برجای مانده ی داریوش و خشایارشاه هخامنشی هستند را باید در این زمینه دارای کمال اهمیت باستانشناسانه دانست.
بررسی کتیبه های آشوری نشان میدهد؛ نام همدان دست کم از سه هزار سال قبل با تلفظی بسیار شبیه به تلفظ امروزیش برای نامیدن پایتخت با شکوه مادها استفاده میشده است؛ و در طول تاریخ هیچگاه اهمیت خود را از دست نداده است.
همدان را زادگاه مانی آورنده دین مانوی در سه قرن پیش از اسلام می دانند؛ که به بابل هجرت کرده و تا قرنها بعد از اسلام نیز دارای پیروانی بود.
مانی در ادبیات و فرهنگ ما به عنوان نقاش بزرگ ایرانی در دوران پیش از اسلام شناخته می شود و ارژنگ مانوی یا نگارخانه مانی نماد زیبایی گشته است.
آرامگاه بوعلی‌سینا، آرامگاه بابا طاهر، تپه هگمتانه و آثار باقیمانده از شهر باستانی هگمتانه، موزه هگمتانه، موزه تاریخ طبیعی، موزه بوعلی، مسجد جامع، برج قربان، گنبد علویان، شیرسنگی، گنجنامه، امامزاده شاه‌زاده حسین، امامزاده یحیی، تپه توشیجان، مسجد شیخ‌الملوك، مسجد سیف‌الدوله، حمام بلور و امامزاده زبیده خاتون (در ملایر)، ستون سلوكی، میدان قیصریه، حمام حاج آقاتراب، سراب گیان، مقبره باباپیره و بند لیلی یادگار (در نهاوند)، مقبره حبقوق نبی، كاروان‌سرای شاه عباس ، آبشار افشار ، كمربسته سركان، كاروان سرای فرسنج ، آرامگاه میررضی‌الدین و مدرسه علمیه شیخ علیخان زنگنه (در تویسركان) ، حمام سنگی ، قلعه كیكاوس (در كبودر آهنگ)، كتیبه سلطانیه، مسجد شاه طهماسب، آب انبار شاه عباس، تالار دربند و كتیبه یادبود سیدجمال (در اسدآباد) و لالجین، دشت بهار و آرامگاه شیخ محمد بهاری (در بهار) و غار علیصدر (در روستای علیصدر).
استان همدان با وجود این نقاط توریستی و با توجه به آب و هوای بسیار دلپذیرش به خصوص در فصل تابستان که مهمترین فصل مسافرت ایرانیان به شمار می رود می تواند در گردشگری مردم کشور خودمان نیز نقشی بسیار بیشتر و مهمتر ایفا کند. که امید است با تلاش بیشتر مسئولین مربوط تحقق یابد.
مطالعات تاریخی نشان داده است که بنای شهر فعلی ملایر با حكومت فتحعلی شاه قاجار در سال 1188 هجری مقارن است كه توسط محمدعلی میرزا دولتشاه احداث شد.
در گذشته در شرق و غرب شهر فعلی ملایر و با فاصله كمی از آن، دو آبادی وجود داشته كه در حال حاضر خرابه های قلعه های آنها به چشم می خورد. این محلات؛ هسته اولیه شهر ملایر را تشكیل داده و قلعه های آنها قسمتی از محله های كنونی شهر را نیز در بر می گرفته است.
شهرستان ملایر دارای مكان‌های تاریخی و دیدنی متعددی است. آتشكده باستانی نوشیجان، تالاب آق‌گل، زیستگاه حیات وحش لشگر، دریاچه مصنوعی و مجتمع سیاحتی كوثر، یخچال میرفتاح، بوستان سیفیه برج سامن، مدرسه علمیه شیخ علیخان زنگنه و امامزاده اسماعیل سرابی (امامزاده كوه) از جمله مهمترین مكان‌های دیدنی و تاریخی شهرستان ملایر به شمار می‌آیند.
وجه تسمیه :
بنا بر تحقیقات آنوبانینی، مورخان در مورد وجه تسمیه ملایر نظرهای مختلفی ارائه داده‌اند. از جمله اینكه در زمان مادها با روشن كردن آتش بر روی تپه‌ها و كوه‌های آن، اخبار را به سایر مناطق می‌رساندند؛ از این رو آنجا "مل‌آگر" به معنی تپه آتش نامیده شد. روایت دیگری میگوید كه در زمان حمله اعراب به ایران هنگام عبور از این منطقه به آب دست نیافته بودند و به همین دلیل آنرا "ماء‌لایری" خواندند، یعنی آب دیده نمی‌شود و به همین نام معروف شده است.
محوطه باستاني پاتپه
پاتپه محوطه ای باستانی با ارتفاع بیست و دو متر در مساحتی به طول 138 و عرض 95 متر واقع شده است و بر اساس اعلام کارشناسان بیش از شش هزار سال قدمت دارد. پاتپه در 3 کیلومتری جنوب غربی شهرستان ملایر بر سر راه فرعی ملایر-بروجرد قرار دارد. شواهد باستان‌شناسی حاكی از آن است كه نخستین بار اشكانیان روی این تپه قلعه‌ای ساختند و سپس در دوره سلجوقی با تغییراتی و استفاده از یكی از برج‌ها و دیوار بنا، قلعه جدیدی ساختند كه باعث مدفون شدن آثار دوره اشكانی شد.
موزه های سنگی یا هنر صخره ای
سنگ نگاره ها يا هنرهاي صخره اي، کهن ترين آثار تاريخي و هنري بجای مانده از بشر هستند. به تعبيري بستر به وجود آمدن حروف رمزي، خط، تبادل پيام، زبان، تاريخ، اسطوره ها، هنر و فرهنگ از سنگ نگاره هاست و آنها از بهترين ابزارهاي رمزگشايي ما قبل تاريخ هستند. تعداد آنها فقط در يك منطقه محدود در ايران به بيش از 21 هزار مورد مي رسد كه عمر بعضي از آنها به چهل هزار سال مي رسد و بشر تاکنون موفق به کشف هيچ پديده تاريخي و هنري بدين قدمت نشده است.
شهرستان نهاوند از شمال به شهرستان تویسركان، از شمال غربی به شهرستان كنگاور در استان كرمانشاه، از شرق به بخش سامن از شهرستان ملایر، از جنوب به شهرستان سلسله و دلفان از استان لرستان و از غرب به شهرستان كرمانشاه محدود میشود.
شهرستان نهاوند به علت دارا بودن موقعیت جغرافیایی ویژه، آب فراوان و خاك مستعد از نواحی ممتاز استان همدان به شمار می‌رود و اساس اقتصاد آن بر كشاورزی، دامداری و صنایع دستی استوار است. عمده محصولات این منطقه را گندم، چغندر قند، انواع‌میوه، بنشن ، خشك‌بار ، قالی، لبنیات، دام زنده و تره‌بار تشكیل میدهد.
نهاوند از مكان های دیدنی و تاریخی متعددی برخوردار است. سراب گاماسیاب، سراب ملوسان، سراب فارسبان، سراب كنگاور، كهنه جنگل و سراب گیان، خرابه‌های قلعه سرسام گبری، كتیبه و ستون‌های معبد لااودیسه، تپه باستانی گیان، حمام حاج آقا تراب، مسجد جامع نهاوند، مقبره شیخ ابوالعباس نهاوندی، مقبره نعمان‌ابن مقرن، شاه‌زاده محمد و علی، تالاب وسج ، تالاب (آب بند) رودباری و بوستان جنگلی ابوذر از جمله مكان‌های دیدنی و تاریخی این شهرستان به شمار می‌آیند.
شهر نهاوند مقارن انقراض هخامنشیان در حمله اسكندر مورد تاخت و تاز قرار گرفت؛ ولی بنا به تحقیق آنوبانینی به كمك دژ و باروهای محكم در امان ماند. سلوكیان نیز به این شهر حمله كردند و پس از فتح آن مدتی در آنجا اقامت داشتند. در دوره فرمانروایی اشكانیان اوضاع شهر نهاوند به درستی معلوم نیست، ولی در دوره ساسانیان، یزگرد سوم دژ محكمی در آن بنا كرد كه تابستان‌ها را در آن به سر می‌برد. در این زمان نهاوند از نظر سوق‌الجیشی یكی از نقاط مهم محسوب می‌شد. در حمله اعراب به ایران، سپاهیان عرب با مقاومت سپاهیان ایران در نهاوند روبه‌رو شدند.
در زمان ملك‌شاه سلجوقی ، خواجه نظام‌الملك كه برای بازدید از نظامیه بغداد راهی این شهر بود، بین راه به دست یكی از فداییان اسماعیلیه به قتل رسید. از این رو گفته میشود كه مقبره او در شهر نهاوند است. در دوره قاجار، ناصرالدین شاه ضمن بازدید از این شهر دستور داد تا قلعه نهاوند را كه اثری تاریخی محسوب می‌شد، خراب و ویران كنند. بدین ترتیب، یافته‌های باستان شناختی و منابع مكتوب و موجود تاریخی، حاكی از كهن سالی این خطه از سرزمین ایران و جلوه‌ای ماندگار از تاریخ پرفراز و نشیب آن است. بدون شك انجام اكتشافات باستان‌شناسی و مطالعات بیشتر در زمینه قدمت و تحولات تاریخی منطقه، زوایای تاریك تاریخ تمدن آن را بیش از پیش روشن خواهد ساخت.
بجایی که لشگر فرود آورید (شاهنامه فردوسی)
شهرستان و شهر همدان مرکز استان همدان است؛ که در دامنه شرقی کوه الوند واقع و به عنوان یکی از شهرهای مهم تاریخی-فرهنگی ایران شناخته شده است. اين شهر از لحاظ کشف آثار باستانی دوران مادها در کشور بي نظير بوده و دارای آثار باستانی متعددی از دوره های هخامنشي، ساساني و دوره اسلامی نيز مي باشد. از لحاظ اکو توريسم با توجه به آب و هوای متنوعی که همجواری با کوه الوند در اين شهر بوجود آورده؛ جز در چند ماه سرد سال، شرايط براي طبيعت گردی در آن بسيار مساعد است.
نام همدان؛ نخستین بار در 1100 سال پیش از میلاد، در كتیبه تیگلات پالسر اولین حاكم آشوری؛ به نام آمَدَنَ (به فتح همه حروف) یا آمادای ضبط شده است. و از آن زمان همواره با تلفظی تقریبا شبیه به تلفظ امروزی این نام به پایتخت امپراطوری ماد اطلاق گردیده است. هرودت مورخ یونانی نام همدان را اكباتان (Agbatana) ثبت كرده و بنای احداث شهر همدان را به دیااكو نخستین امپراتور ماد نسبت داده است.
مادها گروهی از آریائیان بودند که بین قرنهای سیزدهم و نهم قبل از میلاد از شرق ایران به غرب ایران مهاجرت می کنند و با هم متحد می شوند. مادها در 674 پ.م. به رهبری خشثریته بر آشوریان مهاجم پیروز می شوند و پادشاهی مستقل ماد را تاسیس می کنند. از آن پس این سرزمین چندین بار دیگر مورد حمله آشوریان و سکاها قرار میگیرد و تصرف می شود. تا اینکه در 625 پ.م. هُوَخشَتَره رهبری مادها را بر عهده گرفته و ماد را از سلطه سکاها آزاد میکند. هُوَخشَتَره در 614 پ.م. شهر آشور را تسخیر می کند و با شکست کامل آشوریان در 605 پ.م. سرزمین آشور را بین خود و بابلیان تقسیم می کند. این پادشاه قدرتمند نواحی هیرکانیا (گرگان)، پارت (خراسان)، هرئیوه (هرات) و احتمالا سیستان را تسخیر می کند.
پس از هُوَخشَتَره، ایختوویکو (585-550 پ.م.) منطقه ارمنستان و شمال ارس را تصرف می کند.تا اینکه در سال 553 پیش از میلاد، کوروش کبیر، موسس سلسله هخامنشی ، مخالفت با حاكم ماد را آغاز كرد و در 550 پیش از میلاد همدان را فتح کرد. وی با انقراض سلسله ماد به واسطه مزایای طبیعی همدان ، آنجا را مقر فرماندهی خود قرار داد.
آنچه مسلم است در تمام دوره تسلط مادها همدان مركز سیاسی آنها بوده است. هخامنشیان علاوه بر حفظ و توسعه آثار دیااكو و هوخشتره ، خود نیز ساختمان هایی در اكباتان احداث كردند. باستانشناسان معتقدند همزمان با تاسیس سلسله ماد در اواسط قرن هفتم پیش از میلاد دین زرتشتی در سرزمین ماد رواج یافته است. در میان بقایای قلعه و معبد های باستانی نوشی جان، در جنوب همدان، آتشگاهی کشف شده که میتوان آن را از قدیمیترین آتشکده های مادی دانست. در این محل همچنین کاسه ای مفرغی حاوی بیش از دویست شی نقره ای مربوط به750-550 پ.م. کشف گردیده است.
مورخین و باستان شناسان عقیده دارند كه خزانه حكام هخامنشی نیز در هگمتانه نگهداری می شد و كشف آثاری مانند الواح زرین و سیمین در این محل موید این نظریه است. با توجه به حفاری های متوالی كه در محله های شاه داراب و سرقلعه بند هگمتانه به عمل آمده و منجر به كشف آثار شهر باستانی مزبور شده، در اینکه كاخ حكمرانان هخامنشی در محل كنونی تپه هگمتانه بوده است، تردیدی نیست.
بنا بر تحقیق آنوبانینی در همدان مجموعا ده کتیبه هخامنشی کشف شده است که از میان آنها یک کتیبه از آن آریارمنه (645-590 پ.م.) یک کتیبه از ارشامه (پدر بزرگ داریوش)، دو کتیبه مربوط به داریوش بزرگ (521-485 پ.م.)، دو کتیبه خشایار شاه (485-465 پ.م.)، یک کتیبه داریوش دوم هخامنشی(423-404 پ.م.) و سه کتیبه مربوط به اردشیر دوم هخامنشی(404-359 پ.م.) است.
از این میان کتیبه های اردشیر دوم به جهت نام بردن از سه "بغ" بسیار مهم هستند. زیرا در یکی از آنها بر خلاف دیگر کتیبه های هخامنشی ، علاوه بر اهورا مزدا از دو ایزد دیگر: "ناهید" و "مهر" نیز یاد شده و از آنها تقاضای یاری و پایندگی شده است.
هر چند به غیر از مجسمه شیر سنگی و آثار به دست آمده از گورستان شمال شرقی میدان سنگ شیر، تاكنون آثار دیگری از دوره سلوكی در همدان به دست نیامده ولی همین مقدار آثار نیز می تواند دلیل برحضور سلوكیان در شهر باستانی اكباتان باشد. آثار و شواهدی كه در تپه مصلی وجود دارد حكایت از تنها قلعه نظامی همدان در عهد اشكانیان دارد و چنین به نظر می رسد كه همدان در این دوره نیز مورد توجه بوده است.
حكام ساسانی هم با توجه به موقعیت ویژه همدان و نزدیكی آن به تیسفون و شوش، كاخ های تابستانی خود را در همدان تدارك دیده بودند.
دیلمیان در جنگ با كردهای حسنویه و كاكویه به این شهر مسلط شده و آن را ویران كردند. چنان که پاره ای از مورخین از بین رفتن یكی از دو شیر سنگی كه در كنار دروازه باب الاسد قرار داشته است را به این دوران منسوب می کنند. در تقسیمات فتوحات دیلمیان ، همدان از آن ركن الدوله شد و سپس شمس الدوله از طرف سیده خاتون زمامداری همدان را به دست آورده و فیلسوف بزرگ شرق ، بوعلی سینا را به وزارت خویش برگزید.
هر چند همدان از كشمكش های دوران دیلمیان آسیب فراوانی دید، لیكن بعد از مدت كوتاهی در زمان سلاجقه دوباره عظمت از دست رفته خود را باز یافت؛ به طوری كه مدتی مركز حكومت سلجوقیان شد.
این شهر در زمان حمله مغولان و تیمور لنگ همانند بسیاری دیگر از نقاط ایران به صورت وحشیانه ای توسط آنان غارت شده و مردمش به قتل می رسند.
در زمان سلاطین صفوی شهر همدان از نعمت آبادانی بهره‌مند بود. پس از انقراض صفویه و بروز هرج و مرج در سال 1138 هجری، همدان به تصرف احمد شاه، والی عثمانی، درآمد؛ ولی شش سال بعد به همت نادر شاه افشار از نیروهای مهاجم عثمانی باز پس گرفته شد.
استان همدان در دوره های قاجاریه و پهلوی نیز به عنوان یكی از مهم ترین مناطق ایران؛ همواره آباد و مستقل بوده و هم اكنون نیز یكی از قطب های مهم و با اهمیت ایران است.
همدان زادگاه مانی آورنده دین مانوی است؛ که در 215 یا 216 میلادی در همدان متولد شد و در سال 242 میلادی همزمان با روز تاجگذاری شاپور اول به طور رسمی دین خود را عرضه کرد.
مانی کتابی به فارسی در مورد آیین خود نوشت و نام آن را شاپورکان (شابورقان) گذارد و آن را به شاپور اول ساسانی (241-272 م.) تقدیم کرد. شاپور دین او را پذیرفت و به مخالفت با آیین زرتشتی بر خواست لیکن پس از مدتی از این دین برگشت و مانی را طبق آیین زرتشت به هند تبعید کرد و از او عهد گرفت که هرگز به ایران بازنگردد. زیرا زرتشت حکم داده بود که مدعیان پیامبری را از کشور اخراج کنند.
مانی در زمان بهرام شاه ساسانی (273-276 م.) به ایران بازگشت و بهرام او را دستگیر کرد و به خاطر عهد شکنی اش به قتل رساند. زندیق که بعدها به همه کفار اطلاق شد، در گذشته لقب پیروان آیین مانی بود. بنابر تحقیق پرفوسور بوان، زندیق در اصل یک واژه آرامی است (که از زبانهای سامی بوده). به معنای کسانی که ریاضتهای بسیار در دین مانوی میکشیدند و به مقام بالای دینی می رسیدند. که در عربی "صدیق" از آن گرفته شده است. این واژه عینا به فارسی آمده و تبدیل به زندیک (زندیق) شده است.
این دین به دلیل ادغامی که میان عقاید و آیین های مسیحیت و زرتشی انجام داد از هر دو سو مطرود و منفور واقع شد. این آیین به زهد و ریاضت و انزوا و انقطاع از دنیا توجه داشته و دروغ، دزدی آدمکشی، زنا و... را حرام میدانسته است. بسیاری از بزرگان را به پیروی از این دین منسوب کرده اند؛ که از مشهورترین آنها میتوان به برمکیان در دوران خلافت مامون عباسی اشاره کرد.
مانی در ادبیات و فرهنگ ما به عنوان نقاش بزرگ ایرانی دوران پیش از اسلام شناخته می شود و ارژنگ مانوی یا نگارخانه مانی نماد زیبایی گشته است. که محققان این امر را به دلیل توجه بیش از حد او به خطاطی و نگار گری کتابهایش مربوط می دانند.
منقش است سَرایش ز گونه گون صورت
چو نقش مانی هر صورتی به رنگ دگر (امیر معزی)
همدان زادگاه بسیاری از بزرگان فرهنگ و ادب ایران است بدیع الزمان همدانی، شاعر، ادیب و عارف بزرگ قرن چهارم؛ که اولین مقامه (مقامات) توسط او نوشته شده است از آن جمله میباشد.
عین القضات همدانی عارف، فیلسوف و صوفی شهیر شهید قرن ششم؛ نیز از افتخارات این خطه است. ابوالمعالی، عبدالله بن محمد همدانی، مشهور به عین القضات همدانی در سال492 ه.ق. در همدان زاده شد. او را تالی حسین منصور حلاج می دانند، زیرا چه از لحاظ عقاید، اندیشه ها ، اشارات و بیانات و چه از نظر نحوه شهادت به حسین منصور حلاج و انا الحق گفتنش می ماند. وی از کودکی در مجالس صوفیه شرکت میکرده و در جوانی به مرتبه ارشاد می رسد. عین القضات از مهمترین شاگردان امام احمد غزالی، زاهد و عارف مشهور (صاحب کتاب سوانح العشاق و متوفی به 525 ه.ق.) است؛ که پنج سال نیز با هم مکتبه داشته اند؛ امام احمد غزالی او را " قرّت العین" خطاب می کند.
وی همچنین چند سال به مطالعه آثار امام محمد غزالی عارف و فقیه معروف (صاحب احیا ء العلوم و کیمیای سعادت) مشغول بوده است. قاضی صوفی همدانی در آثار خود در پی عشقِ خطر پذیری است که در نهایت سر خویش را بر راه آن عشق می نهد. یک هفته قبل از بردار شدن در کاغذی سر به مهر این رباعی را نوشته و به یکی از مریدانش می دهد که بعد از شهادتش گشوده می شود:
ما مرگ و شهادت از خدا خواسته ایم
وان هم به سه چیز کم بها خواسته ایم
گر دوست چنان کند که ما خواسته ایم
ما آتش و نفت و بوریا خواسته ایم (عین القضات)
این گونه در سال 525 ه.ق. قاضی القضات همدان را در میدان شهر به دار آویختند و سپس او را شمع آجین کردند و در بوریا پیچیدند و آتش زدند. شمار کتابها و رساله های عین القضات همدانی بیش از یازده عدد است که بسیاری از آنها به سرنوشت خود او مبتلا شدند و امروز تنها چند کتاب او باقی مانده است.
این شهر همچنین زادگاه فخرالدین ابراهیم همدانی، متخلص به عراقی؛ از بزرگترین شاعران و عرفای قرن هفتم و صاحب کتاب لمعات است که از امهات کتب صوفیه میباشد.
عراقی در جوانی به هندوستان رفته و در صحبت شیخ بها الدین زکریا در آمده و پس از مرگ او جانشین وی میشود. پس از سالها اقامت در هند به آسیای صغیر رفته و در قونیه معین الدین پروانه شاگرد و مرید وی شده و برایش خانقاهی میسازد. او در سالهای پایانی عمر به شام رفت. در 688 ه.ق. در دمشق درگذشت و پیکرش در کنار محی الدین عربی، صوفی بزرگ، به خاک سپرده می شود. ابیات ذیل از یک غزل اوست:
نخستین باده کاندر جـــام کردند
ز چشم مــست ساقی وام کردند
به عالم هر کجا درد و غمی بود
به هم کردند و عشقش نام کردند
چو خود کردند راز خویشتن فاش
عراقی را چرا بد نام کردند (عراقی)
همدان دارای دیدنی های باستانی و طبیعی فراوانی است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:
كتیبه های بزرگ داریوش و خشایار شاه هخامنشی درگنجنامه (همدان)
كاخ هگمتانه (همدان)
تپه باستانی و آثار باستانی شهر تاریخی هگمتانه (همدان)
دریاچه پشت سد اكباتان (9 كیلومتری جنوب شرقی همدان)
آبشار گنجنامه (همدان)
دره زینا (دامنه‌های میدان میشان)
قله الوند (همدان)
دریاچه و تله سیژ منطقه تفریحی عباس آباد(همدان)
آبشار دوزخ دره (امامزاده كوه، الوند)
پیست اسكی الوند (15 كیلومتری غرب شهر همدان)
قلعه دختر (اطراف شهر همدان)
پل شكسته (روستای خسرو آباد)
بازار قدیمی (همدان)
میدان تاریخی امام (همدان)
آرامگاه ابوعلی‌سینا (همدان)
آرامگاه بابا طاهر عریان (همدان)
مقبره استرو مردخای (همدان)
گنبد علویان (همدان)
قبر اسكندر (خیابان نظر بیك نزدیک تپه هگمتانه)
برج قربان (نزدیك دبیرستان ابن سینا)
تپه پیسا (شمال تپه هگمتانه)
خانه قدیمی شهبازیان (ابتدای خیابان بوعلی)
باباطاهر همدانی (آرامگاه باباطاهر)
باباطاهر از شعراى نامى و مشايخ بزرگ طريقت در اوايل قرن پنجم يعنى دوران بارورى دانش معرفت در ايران می باشد. ولادتش در همدان می بايست در اوايل قرن چهارم هجرى باشد. بعضى از محققين هم تولدش، را با استفاده از حساب حروف ابجد از اين دو بيتى استخراج کرده اند و سال تولدش را ۳۲۶ دانسته اند.
موزه های سنگی یا هنر صخره ای
سنگ نگاره ها يا هنرهاي صخره اي، کهن ترين آثار تاريخي و هنري بجای مانده از بشر هستند. به تعبيري بستر به وجود آمدن حروف رمزي، خط، تبادل پيام، زبان، تاريخ، اسطوره ها، هنر و فرهنگ از سنگ نگاره هاست و آنها از بهترين ابزارهاي رمزگشايي ما قبل تاريخ هستند. تعداد آنها فقط در يك منطقه محدود در ايران به بيش از 21 هزار مورد مي رسد كه عمر بعضي از آنها به چهل هزار سال مي رسد و بشر تا کنون موفق به کشف هيچ پديده تاريخي و هنري بدين قدمت نشده است.
هگمتانه
هگمتانه نام باستانی شهر همدان بوده و معنایش "جای گرد آمدن مردمان" است. برخی هگمتانه را "دژ مادها" برگردان کرده اند. این شهر از نخستین شهرهای باستانی ایران و پایتخت مادها بوده. این نام را یونانیان اكباتان (Agbatana) می‌‌خواندند که یونانی شده هگمتانه است. هرودوت این شهر را ساخته دیااکو می‌‌داند که در 800 پیش از میلاد ساخته شده است و میگوید که هفت دیوار داشته که هر کدام ...
گنجنامه
كتیبه‌های گنجنامه كه یادگارانی از دوران داریوش و خشایار شاه هخامنشی است بر دل یكی از صخره‌های كوه الوند در 5 كیلومتری غرب همدان و در کنار آبشار بزرگ گنجنامه در انتهای دره عباس آباد حكاكی شده است. كتیبه‌ها هر كدام در سه ستون 20 سطری به زبان های پارسی باستان، بابلی و عیلامی نوشته شده‌اند. متن پارسی در سمت چپ هر دو لوح قرار گرفته است و پهنایی معادل ...
گنبد استر و مردخای
آرامگاه یا بقعه استر و مردخای، مقبره‌ای در همدان متعلق به قرن سوم هجری قمری است که به نظر می‌رسد در سده هفتم تجدید بنا شده است. آرامگاه استر و مردخای جزء مهمترین زیارتگاه های یهودیان ایران و جهان می باشد. وجود این زیارتگاه، عامل مهمی در شکل گیری و تداوم حضور جامعه یهودی در همدان...
گنبد علویان
گنبد علویان در چهار باغ علویان در نزدیکی میدان امامزاده عبد الله همدان قرار دارد. این اثر که یکی از شاهکارهای معماری و گچ بری بعد از اسلام در همدان و به قولي مهمترين اثر باستاني دوره اسلامي در شهر همدان است. این گنبد یکی از یادمان های متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری است که توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد احداث شده و سپس در دوره های بعد ...
غار علی صدر (غار آبی علي صدر همدان)
غار علیصدر مهمترین غار آبی و توریستی ایران و از جمله غارهای دیدنی و استثنایی جهان است؛ که همه ساله خیل عظیمی از گردشگران و دوست داران طبیعت را به سوی خود می کشد. این غار در فاصله 75 کیلومتری شمال غربی همدان در کوه های زاگرس در ارتفاع 1980 متر از سطح دریا واقع شده است. مردم روستای علیصدر و روستاهای اطراف، از قدیم الایام به وجود این غار پی برده بودند و از آب آن بهره برداری می کردند.
آرامگاه حجت الحق، شیخ الرئیس ابن سینا (ابوعلی سینا، پورسینا)
آرامگاه بو علی سينا در همدان يکی از مهمترين جاذبه های گردشگری استان و نماد شهر همدان است. حجت الحق، شیخ الرئیس ابن سینا (پورسینا)، تالی و جانشین ارسطو در جهان اسلام، و از بزرگترین دانشمندان و حکیمان ایران، در سال ۳۷۰ هجری قمری در بخارا متولد شده است. نام او حسین و نام پدرش عبدالله است که به تفاریق ابن سینا، ابوعلی سینا و پور سینا ...
برج قربان
برج قربان یکی از آثار تاریخی قرون هفتم یا هشتم هجری قمری است که در محله زندهای شهر همدان بین چهارباغ شهید مدنی و خیابان طالقانی، جنب دبیرستان ابن سینا واقع است. این بنا مدفن شیخ السلام حسن بن عطار حافظ ابو العلاء همدانی و جمعی از امرای سلجوقی است. تاریخ وفات حافظ ابوالعلاء را در ذیحجه 488 هجری قمری نوشته‌اند. حافظ برای فرا گرفتن حدیث و علوم قرآنی به بغداد، اصفهان و خراسان ...
قبر اسکندر
قبر اسکندر در شهر همدان و در خیابان نظر بیک نزدیك تپه هگمتانه واقع شده است. در مورد صاحب قبر نظرات مختلفی ابراز شده است. گروهی او را پیر و مرشد و گروهی اسكندر مقدونی می‌دانند. برخی نیز قبر را متعلق به یکی از سرداران اسكندر مقدونی به نام "هفایستون" می‌دانند كه در همدان كشته شده است. بنا بر گفته اهالی در این مقبره، سنگ قبری وجود داشته كه توسط افراد ناشناس به سرقت رفته است.
قلعه دختر
قلعه دختر از آثار باستانی اوایل دوره اسلامی در همدان است. این قلعه با آنكه تخریب شده، ولی هنوز پی، بنا و دیوارهای آن باقی مانده است. برخی از سردرب ها و پله‌های سنگی؛ نشانگر معماری زیبا و رونق آن در دوران گذشته دارد. بنا بر تحقیق آنوبانینی این قلعه كه اهمیت نظامی داشته، بر تمام شهر همدان و اطراف آن و گردنه معروف همدان-تویسركان تسلط كامل دارد.
كبودر آهنگ از شمال به خدابنده در استان زنجان، از شرق به رزن، از جنوب به همدان و از شمال غرب به شهرستان بیجار و قروه محدود میشود. این شهرستان در 62 کیلومتری شمال غربی همدان قرار داشته دارای آب و هوایی سرد و خشك بوده و در شمال شرقی استان همدان قرار دارد. غار علیصدر، قلعه باشقوتاران و پل كوریجان؛ مهمترین دیدنی های این منطقه راتشكیل می‌دهند. علاوه بر این؛ دیدنی های دیگری نیز در این شهرستان وجود دارد که از آن میان آنوبانینی می تواند به موارد زیر اشاره نماید:
قلعه بوقاطی (كبودر آهنگ)
منطقه حفاظت شده بوقاطی (ارتفاعات بوقاطی)
كاروان‌سرای یارم قیه (بخش فامنین در شرق كبودر آهنگ)
امامزاده ازنا (روستای ازنا بخش فامنین)
امامزاده اظهر بن علی (روستای درجزین)
تالاب پیر سلیمان (دشت اسد آباد)
قله آلمابولاغ (حدفاصل اسد آباد و بهار)
حمام قدیم گلستان (كاروان‌سرای اسد آباد)
آب انبار شاه عباس (كاروان سرای اسدآباد)
خانه سید جمال اسد آبادی (اسد آباد)
كتیبه آقاجان برلاغی (15 كیلومتری شمال اسدآباد)
مسجد سلطانی (محله بازار اسد آباد)
شهر قدیمی "رودآور"، بنا بر تحقیق آنوبانینی، دارای سه قصبه "توی" و "سركان" و "شكان" بود. این شهر پس از حمله مغول اهمیت خود را از دست داد و مردم آن به قصبه "توی" روی آوردند و به تدریج آنجا را آباد كردند. تویسركان فعلی كه از تركیب دو كلمه "توی" و "سركان" ساخته شده است، احتمالا همان قصبه "توی" قدیمی است. قصبه شكان در اثر زلزله خراب شد، ولی سركان به فاصله 10 كیلومتری شمال غرب تویسركان هنوز پابرجاست و اكنون یكی از شهرهای شهرستان تویسركان است.
بلندترین نقطه این شهرستان قله الوند با ارتفاع ۳۵۷۴ متر است که فصل مشترک این شهرستان و شهرستان همدان است و پست‌ترین نقطه آن نیز روستای کارخانه با ارتفاع ۱۵۵۵ متر است. این شهرستان به دلیل کوهستانی بودن و مرتفع بودن دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است و رودخانه‌های مهم آن قلقل رود، کرزان رود، سرکان رود و سرابی هستند که مازاد آب آنها پس از آبیاری زمین‌های کشاورزی مسیر خود به رودخانه گاماسیاب می‌‌ریزد.
شهرستان تویسركان با در‌ه‌های پر از گردوی خود؛ یكی از مهمترین شهرستانهای استان همدان را تشكیل میدهد.
تویسركان از شمال به شهرستانهای همدان و اسدآباد، از شرق به شهرستان ملایر، از جنوب به شهرستان نهاوند و از غرب به شهرستان كنگاور محدود میشود. اساس اقتصاد این ناحیه را كشاورزی، باغ داری، دامداری و صنایع دستی تشكیل میدهد. قلعه اشتران، امامزاده شاه‌زاده ناصر، پیر كمر بسته سركان، قلعه دختر (قز قلعه سی)، مسجد جامع تویسركان، درخت چنار كهنسال مسجد باغوار، دره گزندر، دره فاران، دره شهرستانه، شهر بازی و بوستان نبوت و بازار سنتی سرپوشیده مهمترین دیدنی‌های شهرستان تویسركان را تشكیل می‌دهند. دیدنی های مهم دیگری در این شهرستان وجود دارد که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:
دره گزند سرابی (تویسركان)
دره باغ‌های سركان (سركان)
دره باغ‌های آرتیمان (روستای آرتیمان)
قله سیاه دره (تویسركان)
منطقه حفاظت شده خان گرمز (ارتفاعات خان گرمز)
قلعه اشتران (روستای اشتران تویسركان)
پل فرسفج (جنوب غربی روستای فرسفج)
كاروان سرای شاه‌عباس (5 كیلومتری جاده تویسركان-غربان)
آرامگاه میر رضی‌الدین آرتیمانی (روستای آرتیمان)
بقعه حبقّوق نبی (شهر تویسركان)
غار آزاد (نزدیك تویسركان)
مسجد شیخ علیخان زنگنه (میدان مركزی شهر تویسركان)
آرامگاه میر رضی آرتیمانی
میرزا محمد رضی معروف به میر رضی الدین آرتیمانی صاحب ساقی نامه ی معروف، از شاعران و عارفان مشهور زمان صفویه است که در نیمه دوم قرن دهم هجری قمری در روستای آرتیمان از توابع تویسرکان بدنیا آمد. میر رضی در سال ۱۰۳۷ هجری قمری دیده از جهان فرو بست و او را در محل خانقاهش به خاک سپردند. آرامگاه او در تویسرکان قرار دارد و به عنوان یکی از دیدنی های این شهر شناخته می شود.
آرامگاه حبقوق نبی
یکی از دیدنی های مهم تویسرکان؛ آرامگاه حبقوق نبی است. این پیامبر در زمان پادشاهی کورش بزرگ به ایران مهاجرت و در تویسرکان ساکن شده و در همین شهر درگذشته است. حدود سال ۵۹۰ قبل از میلاد، بخت النصر پادشاه خونخوار کلده به اورشلیم حمله کرد و یهودیان زیادی را به قتل رساند و نزدیک به بیست هزار نفر از آنان را اسیر و به شهر بابل پایتخت کلده که نزدیک بغداد فعلی قرار داشت انتقال داد.
در روایت دوم درباره رزن آمده كه به علت وجود باغ های انگور (رز) این منطقه به رزان معروف شده كه به مرور زمان به رزن تغییر یافته است. رزن مركز شهرستان رزن در 83 كیلومتری شمال شرقی همدان، و در ارتفاع 1860 متری از سطح دریا قرار گرفته است. مقبره امامزاده اظهربن علی و مقبره امامزاده هود مهمترین مكان‌های دیدنی این شهرستان را تشكیل میدهد.
گنجنامه، در یکی از دامنه های کوهستان الوند و به فاصله 5 کیلومتری جنوب غربی همدان، در دوره مصفای عباس آباد قرار دارد. در نزدیکی گنجنامه، چشم انداز زیبایی از آبشار گنجنامه و دره های سر سبز عباس آباد، تاریک دره و کیوارستان دیده می شود. تاریک دره نیز به دو شاخه تقسیم می گردد: در شاخه شرقی آن، تاسیسات پیست اسکی تاریک دره احداث شده است و در ضلع غربی تاریک دره، در خط الراس گردنه (گدوک)، جاده ماشین رو جدید با راه کاروان رو قدیمی یکی می شود. این دره عصر هخامنشیان، شروع جاده هگمتانه – استخر، معروف به “ جاده شاهی“ بوده، که هگمتانه را از طریق پیچ و خمهای تاریک دره، گدوک (دره)، ورد آورد علیا، شهرستانه، اشتران به تویسرکان، نهاوند، کرمانشاه، لرستان، تخت جمشید و فارس مرتبط می ساخته است. این راه، همچنین یکی از راههای ارتباطی همدان به غرب و جنوب کشور ( و میانرودان) یا بین النهرین (عراق امروزی) بوده است. به سبب آنکه هگمتانه، پایتخت تابستانی هخامنشیان بوده و در مسیر جاده شاهی قرار داشته است، داریوش اول هخامنشی پس از اتمام کار سنگ نبشه های بیستون، دستور نقر کتیبه کنونی گنجنامه را داده است. پس از او فرزندش خشایار شاه نیز به پیروی از او کتیبه ای در سمت راست و کمی پائین تر از سنگ نبشته پدر، بر جای گذارده است. ( حدود 500 سال ق – م)
هر یک از کتیبه های به سه زبان، در سه ستون و 20 سطر، بر روی صخره ای بزرگ حک شده اند، که در ستون دست چپ، متن فارسی باستان، ستون وسط؛ عیلامی یا شوشی و ستون دست راست کتیبه ها، به زبان بابلی یا اکدی و هر سه به خط میخی مادی یا هخامنشی می باشند. اولین واژه ستونی که به فارسی باستانی حک شده، کلمه “baga“ به معنی خداست.در تاریخ معاصر، ایران شناسان بسیاری در صدد ترجمه متون کتیبه های گنجنامه بوده اند، که “ اوژن فلاندن“ باستان شناس فرانسوی و “ پاسکال کست“ (1840 و 1841 میلادی ) دستیارش، از آن جمله اند. ولی عاقبت “ سر هنری راولینسن“ انگلیسی موفق شد، که رمز خط میخی پارسی باستان را کشف نماید و سرانجام این پندار مردم، که این کتیبه ها را راز مکتوب یک گنج پنهان تصور می کردند، با کشف رازهائی از تاریخ باستان این سرزمین تعبیر شد و اینک ترجمه سنگ نبشته داریوش هخامنشی:
خدای بزرگ است اهورامزدا که این سرزمین را آفرید، که مردم را آفرید، که شادی را برای مردم آفرید، که داریوش را شاه کرد، یگانه شاه از میان شاهان بسیار و یگانه فرمانروا از میان فرمانروایان بسیار. من (هستم) داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهای با ملت های بسیار، شاه این سرزمین بزرگ دور دست پهناور، پسر ویشتاسب هخامنشی.
متن هر دو کتیبه یکی است، فقط در کتیبه خشایار شاه به جای داریوش، خشایارشاه آمده و به جای ویشتاسب، داریوش و عبارت: “hyah maoistah baganam“ به معنی: “ که بزرگترین خدایان است،“ فقط در کتیبه خشایارشاه به جای داریوش، خشایارشاه آمده و به جای ویشتاسب“ داریوش و عبارت : “ hyah maoistatah baganam “ به معنی : “ که بزرگترین خدایان است،“ فقط در کتیبه خشایارشاه آمده است. این کتیبه ها از دیرباز تا کنون“ نامهای گوناگونی به خود گرفته اند.ابن فقیه همدانی، در سال 290 هجری، در کتاب “ اخبار البلدان“ از آن به عنوان “ تب نابر“ نام برده است و اسامی دیگر عبارتند از : “ سنگ نبشته“ “ “ نبشت خدایان“، کتیبه های الوند“ ، “ جنگ نامه“ و “ گنج نامه که دو نام آخر“ در سده های اخیر مصطح شده اند. این اثر طی شماره 92 مورخ 15/10/1310 در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران به ثبت رسیده است.در سال 1373 نیز توسط شهرداری همدان، ترجمه های فارسی و انگلیسی هر دو کتیبه بر روی دو تخته سنگ خارا کنده کاری شده و در ضلع دیگر محوطه گنجنامه قرار داده شده است.
متاسفانه از هویت دقیق مدفونین اطلاعات دقیقی در دست نیست. این اثر که یکی از شاهکارهای معماری و گچ بری بعد از اسلام در همدان است، طی شماره 94 در مورخه 15/10/1310 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
قسمتهای مختلف بنا شامل: مدخل ورودی، دهلیز، مقبره، ایوان و شاه نشین است. یک جلد کتاب آسمانی " تورات" که قدمت بالایی دارد و بر پوست آهو نوشته شده است، در حفاظ استوانه ای شکلی، در سازمان میراث فرهنگی استان نگهداری می شود.
تورات در مورد سرگذشت استر و مردخای تطبیق دارد، به شرح زیر است.
اردشیر پسر خشایار، " اردوان" را به تخت سلطنت نشانید. وی چهل و یک سال سلطنت کرد و اختلاف با مصر را که 15 سال به طول انجامید، به نفع ایرانیان خاتمه داد. اردشیر با دختری از یهود به نام استر، که خواهر زاده یکی از درباریان یعنی مردخای بود، ازدواج کرد. به این ترتیب به این ترتیب یهودیان در دربار اردشیر نفوذ زیادی پیدا کردند. در این بین، شخصی به نام هامان که او نیز از درباریان با نفوذ و پرقدرت بود، نسبت به نفوذ روز افزون یهودیان حسادت نمود و از این رو فرمان قتل یهودیان را از اردشیر گرفت.
اما مردخای به وسیله استر همسر اردشیر، این فرمان را از شاه پس گرفت و آنان را نجات داد. از آن پس، یهودیان در اواخر اسفند و اوایل فروردین هر سال ( مصادف با 13 – 15 آدار، در گاهشمار کلیمیان) در سالروز نجات کلیمیان از قتل عام، با دعا و گرفتن روزه و خواندن طومار مگیلا، یا آن را گرامی می دارند و به عنوان " جشن پوریم" برگزار می گنند. این اثر تاریخی از یک طرف، برای قوم یهود زیارتی و قابل احترام است، و از طرف دیگر، به عنوان یک اثر تاریخی، واجد ارزش است.
در خصوص نام استر باید گفت که نام اصلی او " هدسه" بوده، اما چون به طرز شگفت آوری زیبا و خوش سیما بوده است، نام استر یعنی ستاره را بر وی نهاده اند. وی دختر فردی به نام " ابی حایل" بوده است، که در حدود 500 سال قبل از میلاد مسیح در سرزمین پارس به دنیا آمده و بعد از فوت پدر و مادرش، عمویش (مرخای) سرپرستی او را بر عهده گرفته است.
مردخای " از خانواده شاول و از رجال دربار اخشویرش (خشایارشا) و مربی هدسه، دختر عموی خود بوده، که به منصب وزارت نیز رسیده است. وی پسر " پائیز" از نواده های یعقوب پیامبر و از نژاد بنیامین بوده است.
در سطح استان همدان فقط يك پيست اسكي وجود دارد. اين پيست در 15 كيلومتري جنوب شهر همدان و درارتفاعات دامنه كوه الوند درمنطقه اي به نام تاريك دره واقع شده است. راه دسترسي به آن از محل تاريخي گنج نامه مي گذرد. طول پيست اسكي 4 كيلومتر و شيب آن در حدود 25 درصد است. و درماه هاي دي- بهمن- اسفند - فروردين و ارديبهشت قابل استفاده است .
آبشار گنجنامه
مهم ترين آبشار استان همدان آبشار گنجنامه است كه در نزديكي شهر همدان و در تفرجكاه گنجنامه قرار دارد. كتيبه هاي معروفي از دوره هخامنشي در نزديكي اين آبشار به جاي مانده است .
دره زينا
دره زينا مشتمل بر دو دره حيدره و كيوارستان است كه اولي به دامنه هاي كوه ميدان ميشان منتهي ميشود و روستاي حيدره را مانند نگيني درخود جاي مي دهد و دومي همراه رودخانه هاي پشت كوه هاي الوند و كلاغ لان به دامنه آن كوه ها ختم مي شود.
دوزخ دره
از دره هاي صخره اي و ريزشي است و به امامزاده كوه منتهي ميشود. آبشار اين دره كه حدود 15 متر ارتفاع دارد معروف است . وجود بيشهزار و رودخانه درعمق دره هاي سلسله جبال الوند زيبايي هاي گردشگاهي آن را دو چندان كرده است.
درياچه پشت سد اكباتان
تنها درياچه استان درياچه سد اكباتان است كه در 9 كيلومتري جنوب شرقي شهر همدان واقع شده است. وسعت اين درياچه حدود 60 هكتار و حداكثر و حداقل عمق آن به ترتيب 32و 18 متر گزارش شده است .
یاد آن سال که شاه همه دان در همدان (قاآنی)
تاريخچه شهر همدان
در زمان اشكانيان كه تيسفون پايتخت كشور بود همدان پايتخت و اقامتگاه تابستاني شاهان اشكاني شد. بعد از اشكانيان ساسانيان نيز قصرهاي تابستاني خود را در اين شهر بنا كردند. خرابه هاي باروي قلعه اشكاني بر فراز تپه مصلي و مجسمه شير سنگي يکي از دروازه هاي همدان از آثار اين دوره است.
درسال 23 هجري براثر جنگ نهاوند همدان به تصرف اعراب درآمد. همدان در زمان ديلميان (319 هجري قمري) لطمات فراواني ديد. در قرن ششم هجري سلجوقيان مركز خود را از بغداد به اين شهر منتقل كردند و مدت پنجاه سال اين شهر پايتخت سلجوقيان بود. پس از حمله مغول اين شهر به ويرانه اي مبدل شد. در زمان صفويه اين شهر از نعمت آباداني بهره مند شد. پس از انقراض صفويه اين شهر به تصرف عثماني در آمد كه پس از شش سال توسط نادر شاه باز پس گرفته شد.
شهر همدان به علت قرار گرفتن در مسير راه هاي اصلي منطقه غرب ايران درقرن هاي اخير همواره از نظر بازرگاني مورد توجه بوده است . همچنين اين شهر در مسير جاده ابريشم قرارداشته است .
استان همدان به وسعت ۱۹۴۹۳ کیلومتر مربع؛ یکی از استانهای غربی کشور و در همسایگی استانهای مرزی کرمانشاه و کردستان است. شهرستان همدان از شمال به استان قزوين و زنجان، از خاوربه استان مرکزی، از جنوب به شهرستان های ملاير و تويسركان، از باختر به اسد آباد و از شمال باختري به كبودر آهنگ محدود میشود. این استان بر پایه آخرین تقسیمات کشوری شامل ۸ شهرستان است؛ که عبارتند از: اسد آباد، بهار، تویسركان، رزن، كبودر آهنگ، ملایر، نهاوند و همدان.
استان همدان از لحاظ طبیعت گردی، منطقه ای است كوهستانی كه در دامنه های رشته كوه الوند قرار گرفته و سرچشمه رودها و جویبارهای فراوانی است. مراتع بین دره ای آن از روزگاران گذشته سبب جذب بخشی از دامداران و عشایر به این منطقه بوده و با توجه به زمستان های نسبتا سرد و تابستان های معتدل، مراتع چرای بهاره و تابستانه را برای عشایر فراهم می کرده است. این استان از لحاظ وسعت و تنوع پتانسیلهای گردشگری از مهمترین مناطق کشور بوده و از لحاظ قدمت آثار باستانی نیز کم نظیر می باشد.
محصولات و صادرات :
آثار باستانی :
در همدان (هگمتانه) دو کتیبه منحصر به فرد کشف شده است که گفته میشود کهن ترین کتیبه های کشف شده در ایران هستند. این کتیبه های باستانی که یکی مربوط به آریارمنه (590-645 پ.م.)؛ جد پدری داریوش بزرگ بوده و به سه زبان پارسی باستان ، عیلامی (ایلامی) و بابلی (اکدی) است و دیگری از آن ارشامه (پدر بزرگ داریوش) است؛ از لحاظ بررسی های تاریخی بسیار حائز اهمیت هستند. کتیبه های دیگر هگمتانه نیز از اهمیتی کمابیش مشابه برخوردارند. لیکن به نظر آنوبانینی کتیبه های گنجنامه را که از نظر سالم ماندن و خوانایی و مفصل بودن از مهمترین کتیبه های برجای مانده ی داریوش و خشایارشاه هخامنشی هستند را باید در این زمینه دارای کمال اهمیت باستانشناسانه دانست.
بررسی کتیبه های آشوری نشان میدهد؛ نام همدان دست کم از سه هزار سال قبل با تلفظی بسیار شبیه به تلفظ امروزیش برای نامیدن پایتخت با شکوه مادها استفاده میشده است؛ و در طول تاریخ هیچگاه اهمیت خود را از دست نداده است.
همدان را زادگاه مانی آورنده دین مانوی در سه قرن پیش از اسلام می دانند؛ که به بابل هجرت کرده و تا قرنها بعد از اسلام نیز دارای پیروانی بود.
مانی در ادبیات و فرهنگ ما به عنوان نقاش بزرگ ایرانی در دوران پیش از اسلام شناخته می شود و ارژنگ مانوی یا نگارخانه مانی نماد زیبایی گشته است.
بزرگان فرهنگ و ادب :
جلوه گاه تاریخ :
آرامگاه بوعلی‌سینا، آرامگاه بابا طاهر، تپه هگمتانه و آثار باقیمانده از شهر باستانی هگمتانه، موزه هگمتانه، موزه تاریخ طبیعی، موزه بوعلی، مسجد جامع، برج قربان، گنبد علویان، شیرسنگی، گنجنامه، امامزاده شاه‌زاده حسین، امامزاده یحیی، تپه توشیجان، مسجد شیخ‌الملوك، مسجد سیف‌الدوله، حمام بلور و امامزاده زبیده خاتون (در ملایر)، ستون سلوكی، میدان قیصریه، حمام حاج آقاتراب، سراب گیان، مقبره باباپیره و بند لیلی یادگار (در نهاوند)، مقبره حبقوق نبی، كاروان‌سرای شاه عباس ، آبشار افشار ، كمربسته سركان، كاروان سرای فرسنج ، آرامگاه میررضی‌الدین و مدرسه علمیه شیخ علیخان زنگنه (در تویسركان) ، حمام سنگی ، قلعه كیكاوس (در كبودر آهنگ)، كتیبه سلطانیه، مسجد شاه طهماسب، آب انبار شاه عباس، تالار دربند و كتیبه یادبود سیدجمال (در اسدآباد) و لالجین، دشت بهار و آرامگاه شیخ محمد بهاری (در بهار) و غار علیصدر (در روستای علیصدر).
استان همدان با وجود این نقاط توریستی و با توجه به آب و هوای بسیار دلپذیرش به خصوص در فصل تابستان که مهمترین فصل مسافرت ایرانیان به شمار می رود می تواند در گردشگری مردم کشور خودمان نیز نقشی بسیار بیشتر و مهمتر ایفا کند. که امید است با تلاش بیشتر مسئولین مربوط تحقق یابد.
شهرستانهای استان همدان :
مطالعات تاریخی نشان داده است که بنای شهر فعلی ملایر با حكومت فتحعلی شاه قاجار در سال 1188 هجری مقارن است كه توسط محمدعلی میرزا دولتشاه احداث شد.
در گذشته در شرق و غرب شهر فعلی ملایر و با فاصله كمی از آن، دو آبادی وجود داشته كه در حال حاضر خرابه های قلعه های آنها به چشم می خورد. این محلات؛ هسته اولیه شهر ملایر را تشكیل داده و قلعه های آنها قسمتی از محله های كنونی شهر را نیز در بر می گرفته است.
شهرستان ملایر دارای مكان‌های تاریخی و دیدنی متعددی است. آتشكده باستانی نوشیجان، تالاب آق‌گل، زیستگاه حیات وحش لشگر، دریاچه مصنوعی و مجتمع سیاحتی كوثر، یخچال میرفتاح، بوستان سیفیه برج سامن، مدرسه علمیه شیخ علیخان زنگنه و امامزاده اسماعیل سرابی (امامزاده كوه) از جمله مهمترین مكان‌های دیدنی و تاریخی شهرستان ملایر به شمار می‌آیند.
وجه تسمیه :
بنا بر تحقیقات آنوبانینی، مورخان در مورد وجه تسمیه ملایر نظرهای مختلفی ارائه داده‌اند. از جمله اینكه در زمان مادها با روشن كردن آتش بر روی تپه‌ها و كوه‌های آن، اخبار را به سایر مناطق می‌رساندند؛ از این رو آنجا "مل‌آگر" به معنی تپه آتش نامیده شد. روایت دیگری میگوید كه در زمان حمله اعراب به ایران هنگام عبور از این منطقه به آب دست نیافته بودند و به همین دلیل آنرا "ماء‌لایری" خواندند، یعنی آب دیده نمی‌شود و به همین نام معروف شده است.
محوطه باستاني پاتپه
پاتپه محوطه ای باستانی با ارتفاع بیست و دو متر در مساحتی به طول 138 و عرض 95 متر واقع شده است و بر اساس اعلام کارشناسان بیش از شش هزار سال قدمت دارد. پاتپه در 3 کیلومتری جنوب غربی شهرستان ملایر بر سر راه فرعی ملایر-بروجرد قرار دارد. شواهد باستان‌شناسی حاكی از آن است كه نخستین بار اشكانیان روی این تپه قلعه‌ای ساختند و سپس در دوره سلجوقی با تغییراتی و استفاده از یكی از برج‌ها و دیوار بنا، قلعه جدیدی ساختند كه باعث مدفون شدن آثار دوره اشكانی شد.
موزه های سنگی یا هنر صخره ای
سنگ نگاره ها يا هنرهاي صخره اي، کهن ترين آثار تاريخي و هنري بجای مانده از بشر هستند. به تعبيري بستر به وجود آمدن حروف رمزي، خط، تبادل پيام، زبان، تاريخ، اسطوره ها، هنر و فرهنگ از سنگ نگاره هاست و آنها از بهترين ابزارهاي رمزگشايي ما قبل تاريخ هستند. تعداد آنها فقط در يك منطقه محدود در ايران به بيش از 21 هزار مورد مي رسد كه عمر بعضي از آنها به چهل هزار سال مي رسد و بشر تاکنون موفق به کشف هيچ پديده تاريخي و هنري بدين قدمت نشده است.
2- نهاوند
شهرستان نهاوند از شمال به شهرستان تویسركان، از شمال غربی به شهرستان كنگاور در استان كرمانشاه، از شرق به بخش سامن از شهرستان ملایر، از جنوب به شهرستان سلسله و دلفان از استان لرستان و از غرب به شهرستان كرمانشاه محدود میشود.
شهرستان نهاوند به علت دارا بودن موقعیت جغرافیایی ویژه، آب فراوان و خاك مستعد از نواحی ممتاز استان همدان به شمار می‌رود و اساس اقتصاد آن بر كشاورزی، دامداری و صنایع دستی استوار است. عمده محصولات این منطقه را گندم، چغندر قند، انواع‌میوه، بنشن ، خشك‌بار ، قالی، لبنیات، دام زنده و تره‌بار تشكیل میدهد.
نهاوند از مكان های دیدنی و تاریخی متعددی برخوردار است. سراب گاماسیاب، سراب ملوسان، سراب فارسبان، سراب كنگاور، كهنه جنگل و سراب گیان، خرابه‌های قلعه سرسام گبری، كتیبه و ستون‌های معبد لااودیسه، تپه باستانی گیان، حمام حاج آقا تراب، مسجد جامع نهاوند، مقبره شیخ ابوالعباس نهاوندی، مقبره نعمان‌ابن مقرن، شاه‌زاده محمد و علی، تالاب وسج ، تالاب (آب بند) رودباری و بوستان جنگلی ابوذر از جمله مكان‌های دیدنی و تاریخی این شهرستان به شمار می‌آیند.
شهر نهاوند مقارن انقراض هخامنشیان در حمله اسكندر مورد تاخت و تاز قرار گرفت؛ ولی بنا به تحقیق آنوبانینی به كمك دژ و باروهای محكم در امان ماند. سلوكیان نیز به این شهر حمله كردند و پس از فتح آن مدتی در آنجا اقامت داشتند. در دوره فرمانروایی اشكانیان اوضاع شهر نهاوند به درستی معلوم نیست، ولی در دوره ساسانیان، یزگرد سوم دژ محكمی در آن بنا كرد كه تابستان‌ها را در آن به سر می‌برد. در این زمان نهاوند از نظر سوق‌الجیشی یكی از نقاط مهم محسوب می‌شد. در حمله اعراب به ایران، سپاهیان عرب با مقاومت سپاهیان ایران در نهاوند روبه‌رو شدند.
در زمان ملك‌شاه سلجوقی ، خواجه نظام‌الملك كه برای بازدید از نظامیه بغداد راهی این شهر بود، بین راه به دست یكی از فداییان اسماعیلیه به قتل رسید. از این رو گفته میشود كه مقبره او در شهر نهاوند است. در دوره قاجار، ناصرالدین شاه ضمن بازدید از این شهر دستور داد تا قلعه نهاوند را كه اثری تاریخی محسوب می‌شد، خراب و ویران كنند. بدین ترتیب، یافته‌های باستان شناختی و منابع مكتوب و موجود تاریخی، حاكی از كهن سالی این خطه از سرزمین ایران و جلوه‌ای ماندگار از تاریخ پرفراز و نشیب آن است. بدون شك انجام اكتشافات باستان‌شناسی و مطالعات بیشتر در زمینه قدمت و تحولات تاریخی منطقه، زوایای تاریك تاریخ تمدن آن را بیش از پیش روشن خواهد ساخت.
3- همدان
بجایی که لشگر فرود آورید (شاهنامه فردوسی)
شهرستان و شهر همدان مرکز استان همدان است؛ که در دامنه شرقی کوه الوند واقع و به عنوان یکی از شهرهای مهم تاریخی-فرهنگی ایران شناخته شده است. اين شهر از لحاظ کشف آثار باستانی دوران مادها در کشور بي نظير بوده و دارای آثار باستانی متعددی از دوره های هخامنشي، ساساني و دوره اسلامی نيز مي باشد. از لحاظ اکو توريسم با توجه به آب و هوای متنوعی که همجواری با کوه الوند در اين شهر بوجود آورده؛ جز در چند ماه سرد سال، شرايط براي طبيعت گردی در آن بسيار مساعد است.
نام همدان؛ نخستین بار در 1100 سال پیش از میلاد، در كتیبه تیگلات پالسر اولین حاكم آشوری؛ به نام آمَدَنَ (به فتح همه حروف) یا آمادای ضبط شده است. و از آن زمان همواره با تلفظی تقریبا شبیه به تلفظ امروزی این نام به پایتخت امپراطوری ماد اطلاق گردیده است. هرودت مورخ یونانی نام همدان را اكباتان (Agbatana) ثبت كرده و بنای احداث شهر همدان را به دیااكو نخستین امپراتور ماد نسبت داده است.
مادها گروهی از آریائیان بودند که بین قرنهای سیزدهم و نهم قبل از میلاد از شرق ایران به غرب ایران مهاجرت می کنند و با هم متحد می شوند. مادها در 674 پ.م. به رهبری خشثریته بر آشوریان مهاجم پیروز می شوند و پادشاهی مستقل ماد را تاسیس می کنند. از آن پس این سرزمین چندین بار دیگر مورد حمله آشوریان و سکاها قرار میگیرد و تصرف می شود. تا اینکه در 625 پ.م. هُوَخشَتَره رهبری مادها را بر عهده گرفته و ماد را از سلطه سکاها آزاد میکند. هُوَخشَتَره در 614 پ.م. شهر آشور را تسخیر می کند و با شکست کامل آشوریان در 605 پ.م. سرزمین آشور را بین خود و بابلیان تقسیم می کند. این پادشاه قدرتمند نواحی هیرکانیا (گرگان)، پارت (خراسان)، هرئیوه (هرات) و احتمالا سیستان را تسخیر می کند.
پس از هُوَخشَتَره، ایختوویکو (585-550 پ.م.) منطقه ارمنستان و شمال ارس را تصرف می کند.تا اینکه در سال 553 پیش از میلاد، کوروش کبیر، موسس سلسله هخامنشی ، مخالفت با حاكم ماد را آغاز كرد و در 550 پیش از میلاد همدان را فتح کرد. وی با انقراض سلسله ماد به واسطه مزایای طبیعی همدان ، آنجا را مقر فرماندهی خود قرار داد.
آنچه مسلم است در تمام دوره تسلط مادها همدان مركز سیاسی آنها بوده است. هخامنشیان علاوه بر حفظ و توسعه آثار دیااكو و هوخشتره ، خود نیز ساختمان هایی در اكباتان احداث كردند. باستانشناسان معتقدند همزمان با تاسیس سلسله ماد در اواسط قرن هفتم پیش از میلاد دین زرتشتی در سرزمین ماد رواج یافته است. در میان بقایای قلعه و معبد های باستانی نوشی جان، در جنوب همدان، آتشگاهی کشف شده که میتوان آن را از قدیمیترین آتشکده های مادی دانست. در این محل همچنین کاسه ای مفرغی حاوی بیش از دویست شی نقره ای مربوط به750-550 پ.م. کشف گردیده است.
مورخین و باستان شناسان عقیده دارند كه خزانه حكام هخامنشی نیز در هگمتانه نگهداری می شد و كشف آثاری مانند الواح زرین و سیمین در این محل موید این نظریه است. با توجه به حفاری های متوالی كه در محله های شاه داراب و سرقلعه بند هگمتانه به عمل آمده و منجر به كشف آثار شهر باستانی مزبور شده، در اینکه كاخ حكمرانان هخامنشی در محل كنونی تپه هگمتانه بوده است، تردیدی نیست.
بنا بر تحقیق آنوبانینی در همدان مجموعا ده کتیبه هخامنشی کشف شده است که از میان آنها یک کتیبه از آن آریارمنه (645-590 پ.م.) یک کتیبه از ارشامه (پدر بزرگ داریوش)، دو کتیبه مربوط به داریوش بزرگ (521-485 پ.م.)، دو کتیبه خشایار شاه (485-465 پ.م.)، یک کتیبه داریوش دوم هخامنشی(423-404 پ.م.) و سه کتیبه مربوط به اردشیر دوم هخامنشی(404-359 پ.م.) است.
از این میان کتیبه های اردشیر دوم به جهت نام بردن از سه "بغ" بسیار مهم هستند. زیرا در یکی از آنها بر خلاف دیگر کتیبه های هخامنشی ، علاوه بر اهورا مزدا از دو ایزد دیگر: "ناهید" و "مهر" نیز یاد شده و از آنها تقاضای یاری و پایندگی شده است.
هر چند به غیر از مجسمه شیر سنگی و آثار به دست آمده از گورستان شمال شرقی میدان سنگ شیر، تاكنون آثار دیگری از دوره سلوكی در همدان به دست نیامده ولی همین مقدار آثار نیز می تواند دلیل برحضور سلوكیان در شهر باستانی اكباتان باشد. آثار و شواهدی كه در تپه مصلی وجود دارد حكایت از تنها قلعه نظامی همدان در عهد اشكانیان دارد و چنین به نظر می رسد كه همدان در این دوره نیز مورد توجه بوده است.
حكام ساسانی هم با توجه به موقعیت ویژه همدان و نزدیكی آن به تیسفون و شوش، كاخ های تابستانی خود را در همدان تدارك دیده بودند.
دیلمیان در جنگ با كردهای حسنویه و كاكویه به این شهر مسلط شده و آن را ویران كردند. چنان که پاره ای از مورخین از بین رفتن یكی از دو شیر سنگی كه در كنار دروازه باب الاسد قرار داشته است را به این دوران منسوب می کنند. در تقسیمات فتوحات دیلمیان ، همدان از آن ركن الدوله شد و سپس شمس الدوله از طرف سیده خاتون زمامداری همدان را به دست آورده و فیلسوف بزرگ شرق ، بوعلی سینا را به وزارت خویش برگزید.
هر چند همدان از كشمكش های دوران دیلمیان آسیب فراوانی دید، لیكن بعد از مدت كوتاهی در زمان سلاجقه دوباره عظمت از دست رفته خود را باز یافت؛ به طوری كه مدتی مركز حكومت سلجوقیان شد.
این شهر در زمان حمله مغولان و تیمور لنگ همانند بسیاری دیگر از نقاط ایران به صورت وحشیانه ای توسط آنان غارت شده و مردمش به قتل می رسند.
در زمان سلاطین صفوی شهر همدان از نعمت آبادانی بهره‌مند بود. پس از انقراض صفویه و بروز هرج و مرج در سال 1138 هجری، همدان به تصرف احمد شاه، والی عثمانی، درآمد؛ ولی شش سال بعد به همت نادر شاه افشار از نیروهای مهاجم عثمانی باز پس گرفته شد.
استان همدان در دوره های قاجاریه و پهلوی نیز به عنوان یكی از مهم ترین مناطق ایران؛ همواره آباد و مستقل بوده و هم اكنون نیز یكی از قطب های مهم و با اهمیت ایران است.
همدان زادگاه مانی آورنده دین مانوی است؛ که در 215 یا 216 میلادی در همدان متولد شد و در سال 242 میلادی همزمان با روز تاجگذاری شاپور اول به طور رسمی دین خود را عرضه کرد.
مانی کتابی به فارسی در مورد آیین خود نوشت و نام آن را شاپورکان (شابورقان) گذارد و آن را به شاپور اول ساسانی (241-272 م.) تقدیم کرد. شاپور دین او را پذیرفت و به مخالفت با آیین زرتشتی بر خواست لیکن پس از مدتی از این دین برگشت و مانی را طبق آیین زرتشت به هند تبعید کرد و از او عهد گرفت که هرگز به ایران بازنگردد. زیرا زرتشت حکم داده بود که مدعیان پیامبری را از کشور اخراج کنند.
مانی در زمان بهرام شاه ساسانی (273-276 م.) به ایران بازگشت و بهرام او را دستگیر کرد و به خاطر عهد شکنی اش به قتل رساند. زندیق که بعدها به همه کفار اطلاق شد، در گذشته لقب پیروان آیین مانی بود. بنابر تحقیق پرفوسور بوان، زندیق در اصل یک واژه آرامی است (که از زبانهای سامی بوده). به معنای کسانی که ریاضتهای بسیار در دین مانوی میکشیدند و به مقام بالای دینی می رسیدند. که در عربی "صدیق" از آن گرفته شده است. این واژه عینا به فارسی آمده و تبدیل به زندیک (زندیق) شده است.
این دین به دلیل ادغامی که میان عقاید و آیین های مسیحیت و زرتشی انجام داد از هر دو سو مطرود و منفور واقع شد. این آیین به زهد و ریاضت و انزوا و انقطاع از دنیا توجه داشته و دروغ، دزدی آدمکشی، زنا و... را حرام میدانسته است. بسیاری از بزرگان را به پیروی از این دین منسوب کرده اند؛ که از مشهورترین آنها میتوان به برمکیان در دوران خلافت مامون عباسی اشاره کرد.
مانی در ادبیات و فرهنگ ما به عنوان نقاش بزرگ ایرانی دوران پیش از اسلام شناخته می شود و ارژنگ مانوی یا نگارخانه مانی نماد زیبایی گشته است. که محققان این امر را به دلیل توجه بیش از حد او به خطاطی و نگار گری کتابهایش مربوط می دانند.
منقش است سَرایش ز گونه گون صورت
چو نقش مانی هر صورتی به رنگ دگر (امیر معزی)
همدان زادگاه بسیاری از بزرگان فرهنگ و ادب ایران است بدیع الزمان همدانی، شاعر، ادیب و عارف بزرگ قرن چهارم؛ که اولین مقامه (مقامات) توسط او نوشته شده است از آن جمله میباشد.
عین القضات همدانی عارف، فیلسوف و صوفی شهیر شهید قرن ششم؛ نیز از افتخارات این خطه است. ابوالمعالی، عبدالله بن محمد همدانی، مشهور به عین القضات همدانی در سال492 ه.ق. در همدان زاده شد. او را تالی حسین منصور حلاج می دانند، زیرا چه از لحاظ عقاید، اندیشه ها ، اشارات و بیانات و چه از نظر نحوه شهادت به حسین منصور حلاج و انا الحق گفتنش می ماند. وی از کودکی در مجالس صوفیه شرکت میکرده و در جوانی به مرتبه ارشاد می رسد. عین القضات از مهمترین شاگردان امام احمد غزالی، زاهد و عارف مشهور (صاحب کتاب سوانح العشاق و متوفی به 525 ه.ق.) است؛ که پنج سال نیز با هم مکتبه داشته اند؛ امام احمد غزالی او را " قرّت العین" خطاب می کند.
وی همچنین چند سال به مطالعه آثار امام محمد غزالی عارف و فقیه معروف (صاحب احیا ء العلوم و کیمیای سعادت) مشغول بوده است. قاضی صوفی همدانی در آثار خود در پی عشقِ خطر پذیری است که در نهایت سر خویش را بر راه آن عشق می نهد. یک هفته قبل از بردار شدن در کاغذی سر به مهر این رباعی را نوشته و به یکی از مریدانش می دهد که بعد از شهادتش گشوده می شود:
ما مرگ و شهادت از خدا خواسته ایم
وان هم به سه چیز کم بها خواسته ایم
گر دوست چنان کند که ما خواسته ایم
ما آتش و نفت و بوریا خواسته ایم (عین القضات)
این گونه در سال 525 ه.ق. قاضی القضات همدان را در میدان شهر به دار آویختند و سپس او را شمع آجین کردند و در بوریا پیچیدند و آتش زدند. شمار کتابها و رساله های عین القضات همدانی بیش از یازده عدد است که بسیاری از آنها به سرنوشت خود او مبتلا شدند و امروز تنها چند کتاب او باقی مانده است.
این شهر همچنین زادگاه فخرالدین ابراهیم همدانی، متخلص به عراقی؛ از بزرگترین شاعران و عرفای قرن هفتم و صاحب کتاب لمعات است که از امهات کتب صوفیه میباشد.
عراقی در جوانی به هندوستان رفته و در صحبت شیخ بها الدین زکریا در آمده و پس از مرگ او جانشین وی میشود. پس از سالها اقامت در هند به آسیای صغیر رفته و در قونیه معین الدین پروانه شاگرد و مرید وی شده و برایش خانقاهی میسازد. او در سالهای پایانی عمر به شام رفت. در 688 ه.ق. در دمشق درگذشت و پیکرش در کنار محی الدین عربی، صوفی بزرگ، به خاک سپرده می شود. ابیات ذیل از یک غزل اوست:
نخستین باده کاندر جـــام کردند
ز چشم مــست ساقی وام کردند
به عالم هر کجا درد و غمی بود
به هم کردند و عشقش نام کردند
چو خود کردند راز خویشتن فاش
عراقی را چرا بد نام کردند (عراقی)
همدان دارای دیدنی های باستانی و طبیعی فراوانی است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:
كتیبه های بزرگ داریوش و خشایار شاه هخامنشی درگنجنامه (همدان)
كاخ هگمتانه (همدان)
تپه باستانی و آثار باستانی شهر تاریخی هگمتانه (همدان)
دریاچه پشت سد اكباتان (9 كیلومتری جنوب شرقی همدان)
آبشار گنجنامه (همدان)
دره زینا (دامنه‌های میدان میشان)
قله الوند (همدان)
دریاچه و تله سیژ منطقه تفریحی عباس آباد(همدان)
آبشار دوزخ دره (امامزاده كوه، الوند)
پیست اسكی الوند (15 كیلومتری غرب شهر همدان)
قلعه دختر (اطراف شهر همدان)
پل شكسته (روستای خسرو آباد)
بازار قدیمی (همدان)
میدان تاریخی امام (همدان)
آرامگاه ابوعلی‌سینا (همدان)
آرامگاه بابا طاهر عریان (همدان)
مقبره استرو مردخای (همدان)
گنبد علویان (همدان)
قبر اسكندر (خیابان نظر بیك نزدیک تپه هگمتانه)
برج قربان (نزدیك دبیرستان ابن سینا)
تپه پیسا (شمال تپه هگمتانه)
خانه قدیمی شهبازیان (ابتدای خیابان بوعلی)
باباطاهر همدانی (آرامگاه باباطاهر)
باباطاهر از شعراى نامى و مشايخ بزرگ طريقت در اوايل قرن پنجم يعنى دوران بارورى دانش معرفت در ايران می باشد. ولادتش در همدان می بايست در اوايل قرن چهارم هجرى باشد. بعضى از محققين هم تولدش، را با استفاده از حساب حروف ابجد از اين دو بيتى استخراج کرده اند و سال تولدش را ۳۲۶ دانسته اند.
موزه های سنگی یا هنر صخره ای
سنگ نگاره ها يا هنرهاي صخره اي، کهن ترين آثار تاريخي و هنري بجای مانده از بشر هستند. به تعبيري بستر به وجود آمدن حروف رمزي، خط، تبادل پيام، زبان، تاريخ، اسطوره ها، هنر و فرهنگ از سنگ نگاره هاست و آنها از بهترين ابزارهاي رمزگشايي ما قبل تاريخ هستند. تعداد آنها فقط در يك منطقه محدود در ايران به بيش از 21 هزار مورد مي رسد كه عمر بعضي از آنها به چهل هزار سال مي رسد و بشر تا کنون موفق به کشف هيچ پديده تاريخي و هنري بدين قدمت نشده است.
هگمتانه
هگمتانه نام باستانی شهر همدان بوده و معنایش "جای گرد آمدن مردمان" است. برخی هگمتانه را "دژ مادها" برگردان کرده اند. این شهر از نخستین شهرهای باستانی ایران و پایتخت مادها بوده. این نام را یونانیان اكباتان (Agbatana) می‌‌خواندند که یونانی شده هگمتانه است. هرودوت این شهر را ساخته دیااکو می‌‌داند که در 800 پیش از میلاد ساخته شده است و میگوید که هفت دیوار داشته که هر کدام ...
گنجنامه
كتیبه‌های گنجنامه كه یادگارانی از دوران داریوش و خشایار شاه هخامنشی است بر دل یكی از صخره‌های كوه الوند در 5 كیلومتری غرب همدان و در کنار آبشار بزرگ گنجنامه در انتهای دره عباس آباد حكاكی شده است. كتیبه‌ها هر كدام در سه ستون 20 سطری به زبان های پارسی باستان، بابلی و عیلامی نوشته شده‌اند. متن پارسی در سمت چپ هر دو لوح قرار گرفته است و پهنایی معادل ...
گنبد استر و مردخای
آرامگاه یا بقعه استر و مردخای، مقبره‌ای در همدان متعلق به قرن سوم هجری قمری است که به نظر می‌رسد در سده هفتم تجدید بنا شده است. آرامگاه استر و مردخای جزء مهمترین زیارتگاه های یهودیان ایران و جهان می باشد. وجود این زیارتگاه، عامل مهمی در شکل گیری و تداوم حضور جامعه یهودی در همدان...
گنبد علویان
گنبد علویان در چهار باغ علویان در نزدیکی میدان امامزاده عبد الله همدان قرار دارد. این اثر که یکی از شاهکارهای معماری و گچ بری بعد از اسلام در همدان و به قولي مهمترين اثر باستاني دوره اسلامي در شهر همدان است. این گنبد یکی از یادمان های متعلق به اواخر دوره سلجوقیان در قرن ششم هجری است که توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد احداث شده و سپس در دوره های بعد ...
غار علی صدر (غار آبی علي صدر همدان)
غار علیصدر مهمترین غار آبی و توریستی ایران و از جمله غارهای دیدنی و استثنایی جهان است؛ که همه ساله خیل عظیمی از گردشگران و دوست داران طبیعت را به سوی خود می کشد. این غار در فاصله 75 کیلومتری شمال غربی همدان در کوه های زاگرس در ارتفاع 1980 متر از سطح دریا واقع شده است. مردم روستای علیصدر و روستاهای اطراف، از قدیم الایام به وجود این غار پی برده بودند و از آب آن بهره برداری می کردند.
آرامگاه حجت الحق، شیخ الرئیس ابن سینا (ابوعلی سینا، پورسینا)
آرامگاه بو علی سينا در همدان يکی از مهمترين جاذبه های گردشگری استان و نماد شهر همدان است. حجت الحق، شیخ الرئیس ابن سینا (پورسینا)، تالی و جانشین ارسطو در جهان اسلام، و از بزرگترین دانشمندان و حکیمان ایران، در سال ۳۷۰ هجری قمری در بخارا متولد شده است. نام او حسین و نام پدرش عبدالله است که به تفاریق ابن سینا، ابوعلی سینا و پور سینا ...
برج قربان
برج قربان یکی از آثار تاریخی قرون هفتم یا هشتم هجری قمری است که در محله زندهای شهر همدان بین چهارباغ شهید مدنی و خیابان طالقانی، جنب دبیرستان ابن سینا واقع است. این بنا مدفن شیخ السلام حسن بن عطار حافظ ابو العلاء همدانی و جمعی از امرای سلجوقی است. تاریخ وفات حافظ ابوالعلاء را در ذیحجه 488 هجری قمری نوشته‌اند. حافظ برای فرا گرفتن حدیث و علوم قرآنی به بغداد، اصفهان و خراسان ...
قبر اسکندر
قبر اسکندر در شهر همدان و در خیابان نظر بیک نزدیك تپه هگمتانه واقع شده است. در مورد صاحب قبر نظرات مختلفی ابراز شده است. گروهی او را پیر و مرشد و گروهی اسكندر مقدونی می‌دانند. برخی نیز قبر را متعلق به یکی از سرداران اسكندر مقدونی به نام "هفایستون" می‌دانند كه در همدان كشته شده است. بنا بر گفته اهالی در این مقبره، سنگ قبری وجود داشته كه توسط افراد ناشناس به سرقت رفته است.
قلعه دختر
قلعه دختر از آثار باستانی اوایل دوره اسلامی در همدان است. این قلعه با آنكه تخریب شده، ولی هنوز پی، بنا و دیوارهای آن باقی مانده است. برخی از سردرب ها و پله‌های سنگی؛ نشانگر معماری زیبا و رونق آن در دوران گذشته دارد. بنا بر تحقیق آنوبانینی این قلعه كه اهمیت نظامی داشته، بر تمام شهر همدان و اطراف آن و گردنه معروف همدان-تویسركان تسلط كامل دارد.
4- كبودرآهنگ
كبودر آهنگ از شمال به خدابنده در استان زنجان، از شرق به رزن، از جنوب به همدان و از شمال غرب به شهرستان بیجار و قروه محدود میشود. این شهرستان در 62 کیلومتری شمال غربی همدان قرار داشته دارای آب و هوایی سرد و خشك بوده و در شمال شرقی استان همدان قرار دارد. غار علیصدر، قلعه باشقوتاران و پل كوریجان؛ مهمترین دیدنی های این منطقه راتشكیل می‌دهند. علاوه بر این؛ دیدنی های دیگری نیز در این شهرستان وجود دارد که از آن میان آنوبانینی می تواند به موارد زیر اشاره نماید:
قلعه بوقاطی (كبودر آهنگ)
منطقه حفاظت شده بوقاطی (ارتفاعات بوقاطی)
كاروان‌سرای یارم قیه (بخش فامنین در شرق كبودر آهنگ)
امامزاده ازنا (روستای ازنا بخش فامنین)
امامزاده اظهر بن علی (روستای درجزین)
5- اسدآباد
تالاب پیر سلیمان (دشت اسد آباد)
قله آلمابولاغ (حدفاصل اسد آباد و بهار)
حمام قدیم گلستان (كاروان‌سرای اسد آباد)
آب انبار شاه عباس (كاروان سرای اسدآباد)
خانه سید جمال اسد آبادی (اسد آباد)
كتیبه آقاجان برلاغی (15 كیلومتری شمال اسدآباد)
مسجد سلطانی (محله بازار اسد آباد)
6- تویسرکان
شهر قدیمی "رودآور"، بنا بر تحقیق آنوبانینی، دارای سه قصبه "توی" و "سركان" و "شكان" بود. این شهر پس از حمله مغول اهمیت خود را از دست داد و مردم آن به قصبه "توی" روی آوردند و به تدریج آنجا را آباد كردند. تویسركان فعلی كه از تركیب دو كلمه "توی" و "سركان" ساخته شده است، احتمالا همان قصبه "توی" قدیمی است. قصبه شكان در اثر زلزله خراب شد، ولی سركان به فاصله 10 كیلومتری شمال غرب تویسركان هنوز پابرجاست و اكنون یكی از شهرهای شهرستان تویسركان است.
بلندترین نقطه این شهرستان قله الوند با ارتفاع ۳۵۷۴ متر است که فصل مشترک این شهرستان و شهرستان همدان است و پست‌ترین نقطه آن نیز روستای کارخانه با ارتفاع ۱۵۵۵ متر است. این شهرستان به دلیل کوهستانی بودن و مرتفع بودن دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است و رودخانه‌های مهم آن قلقل رود، کرزان رود، سرکان رود و سرابی هستند که مازاد آب آنها پس از آبیاری زمین‌های کشاورزی مسیر خود به رودخانه گاماسیاب می‌‌ریزد.
شهرستان تویسركان با در‌ه‌های پر از گردوی خود؛ یكی از مهمترین شهرستانهای استان همدان را تشكیل میدهد.
تویسركان از شمال به شهرستانهای همدان و اسدآباد، از شرق به شهرستان ملایر، از جنوب به شهرستان نهاوند و از غرب به شهرستان كنگاور محدود میشود. اساس اقتصاد این ناحیه را كشاورزی، باغ داری، دامداری و صنایع دستی تشكیل میدهد. قلعه اشتران، امامزاده شاه‌زاده ناصر، پیر كمر بسته سركان، قلعه دختر (قز قلعه سی)، مسجد جامع تویسركان، درخت چنار كهنسال مسجد باغوار، دره گزندر، دره فاران، دره شهرستانه، شهر بازی و بوستان نبوت و بازار سنتی سرپوشیده مهمترین دیدنی‌های شهرستان تویسركان را تشكیل می‌دهند. دیدنی های مهم دیگری در این شهرستان وجود دارد که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:
دره گزند سرابی (تویسركان)
دره باغ‌های سركان (سركان)
دره باغ‌های آرتیمان (روستای آرتیمان)
قله سیاه دره (تویسركان)
منطقه حفاظت شده خان گرمز (ارتفاعات خان گرمز)
قلعه اشتران (روستای اشتران تویسركان)
پل فرسفج (جنوب غربی روستای فرسفج)
كاروان سرای شاه‌عباس (5 كیلومتری جاده تویسركان-غربان)
آرامگاه میر رضی‌الدین آرتیمانی (روستای آرتیمان)
بقعه حبقّوق نبی (شهر تویسركان)
غار آزاد (نزدیك تویسركان)
مسجد شیخ علیخان زنگنه (میدان مركزی شهر تویسركان)
آرامگاه میر رضی آرتیمانی
میرزا محمد رضی معروف به میر رضی الدین آرتیمانی صاحب ساقی نامه ی معروف، از شاعران و عارفان مشهور زمان صفویه است که در نیمه دوم قرن دهم هجری قمری در روستای آرتیمان از توابع تویسرکان بدنیا آمد. میر رضی در سال ۱۰۳۷ هجری قمری دیده از جهان فرو بست و او را در محل خانقاهش به خاک سپردند. آرامگاه او در تویسرکان قرار دارد و به عنوان یکی از دیدنی های این شهر شناخته می شود.
آرامگاه حبقوق نبی
یکی از دیدنی های مهم تویسرکان؛ آرامگاه حبقوق نبی است. این پیامبر در زمان پادشاهی کورش بزرگ به ایران مهاجرت و در تویسرکان ساکن شده و در همین شهر درگذشته است. حدود سال ۵۹۰ قبل از میلاد، بخت النصر پادشاه خونخوار کلده به اورشلیم حمله کرد و یهودیان زیادی را به قتل رساند و نزدیک به بیست هزار نفر از آنان را اسیر و به شهر بابل پایتخت کلده که نزدیک بغداد فعلی قرار داشت انتقال داد.
7- رزن
در روایت دوم درباره رزن آمده كه به علت وجود باغ های انگور (رز) این منطقه به رزان معروف شده كه به مرور زمان به رزن تغییر یافته است. رزن مركز شهرستان رزن در 83 كیلومتری شمال شرقی همدان، و در ارتفاع 1860 متری از سطح دریا قرار گرفته است. مقبره امامزاده اظهربن علی و مقبره امامزاده هود مهمترین مكان‌های دیدنی این شهرستان را تشكیل میدهد.
چشم اندازها و جاذبه ها :
گنجنامه، در یکی از دامنه های کوهستان الوند و به فاصله 5 کیلومتری جنوب غربی همدان، در دوره مصفای عباس آباد قرار دارد. در نزدیکی گنجنامه، چشم انداز زیبایی از آبشار گنجنامه و دره های سر سبز عباس آباد، تاریک دره و کیوارستان دیده می شود. تاریک دره نیز به دو شاخه تقسیم می گردد: در شاخه شرقی آن، تاسیسات پیست اسکی تاریک دره احداث شده است و در ضلع غربی تاریک دره، در خط الراس گردنه (گدوک)، جاده ماشین رو جدید با راه کاروان رو قدیمی یکی می شود. این دره عصر هخامنشیان، شروع جاده هگمتانه – استخر، معروف به “ جاده شاهی“ بوده، که هگمتانه را از طریق پیچ و خمهای تاریک دره، گدوک (دره)، ورد آورد علیا، شهرستانه، اشتران به تویسرکان، نهاوند، کرمانشاه، لرستان، تخت جمشید و فارس مرتبط می ساخته است. این راه، همچنین یکی از راههای ارتباطی همدان به غرب و جنوب کشور ( و میانرودان) یا بین النهرین (عراق امروزی) بوده است. به سبب آنکه هگمتانه، پایتخت تابستانی هخامنشیان بوده و در مسیر جاده شاهی قرار داشته است، داریوش اول هخامنشی پس از اتمام کار سنگ نبشه های بیستون، دستور نقر کتیبه کنونی گنجنامه را داده است. پس از او فرزندش خشایار شاه نیز به پیروی از او کتیبه ای در سمت راست و کمی پائین تر از سنگ نبشته پدر، بر جای گذارده است. ( حدود 500 سال ق – م)
هر یک از کتیبه های به سه زبان، در سه ستون و 20 سطر، بر روی صخره ای بزرگ حک شده اند، که در ستون دست چپ، متن فارسی باستان، ستون وسط؛ عیلامی یا شوشی و ستون دست راست کتیبه ها، به زبان بابلی یا اکدی و هر سه به خط میخی مادی یا هخامنشی می باشند. اولین واژه ستونی که به فارسی باستانی حک شده، کلمه “baga“ به معنی خداست.در تاریخ معاصر، ایران شناسان بسیاری در صدد ترجمه متون کتیبه های گنجنامه بوده اند، که “ اوژن فلاندن“ باستان شناس فرانسوی و “ پاسکال کست“ (1840 و 1841 میلادی ) دستیارش، از آن جمله اند. ولی عاقبت “ سر هنری راولینسن“ انگلیسی موفق شد، که رمز خط میخی پارسی باستان را کشف نماید و سرانجام این پندار مردم، که این کتیبه ها را راز مکتوب یک گنج پنهان تصور می کردند، با کشف رازهائی از تاریخ باستان این سرزمین تعبیر شد و اینک ترجمه سنگ نبشته داریوش هخامنشی:
خدای بزرگ است اهورامزدا که این سرزمین را آفرید، که مردم را آفرید، که شادی را برای مردم آفرید، که داریوش را شاه کرد، یگانه شاه از میان شاهان بسیار و یگانه فرمانروا از میان فرمانروایان بسیار. من (هستم) داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهای با ملت های بسیار، شاه این سرزمین بزرگ دور دست پهناور، پسر ویشتاسب هخامنشی.
متن هر دو کتیبه یکی است، فقط در کتیبه خشایار شاه به جای داریوش، خشایارشاه آمده و به جای ویشتاسب، داریوش و عبارت: “hyah maoistah baganam“ به معنی: “ که بزرگترین خدایان است،“ فقط در کتیبه خشایارشاه به جای داریوش، خشایارشاه آمده و به جای ویشتاسب“ داریوش و عبارت : “ hyah maoistatah baganam “ به معنی : “ که بزرگترین خدایان است،“ فقط در کتیبه خشایارشاه آمده است. این کتیبه ها از دیرباز تا کنون“ نامهای گوناگونی به خود گرفته اند.ابن فقیه همدانی، در سال 290 هجری، در کتاب “ اخبار البلدان“ از آن به عنوان “ تب نابر“ نام برده است و اسامی دیگر عبارتند از : “ سنگ نبشته“ “ “ نبشت خدایان“، کتیبه های الوند“ ، “ جنگ نامه“ و “ گنج نامه که دو نام آخر“ در سده های اخیر مصطح شده اند. این اثر طی شماره 92 مورخ 15/10/1310 در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران به ثبت رسیده است.در سال 1373 نیز توسط شهرداری همدان، ترجمه های فارسی و انگلیسی هر دو کتیبه بر روی دو تخته سنگ خارا کنده کاری شده و در ضلع دیگر محوطه گنجنامه قرار داده شده است.
گنبد علویان (همدان)
متاسفانه از هویت دقیق مدفونین اطلاعات دقیقی در دست نیست. این اثر که یکی از شاهکارهای معماری و گچ بری بعد از اسلام در همدان است، طی شماره 94 در مورخه 15/10/1310 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مقبره استر و مردخای
قسمتهای مختلف بنا شامل: مدخل ورودی، دهلیز، مقبره، ایوان و شاه نشین است. یک جلد کتاب آسمانی " تورات" که قدمت بالایی دارد و بر پوست آهو نوشته شده است، در حفاظ استوانه ای شکلی، در سازمان میراث فرهنگی استان نگهداری می شود.
تورات در مورد سرگذشت استر و مردخای تطبیق دارد، به شرح زیر است.
اردشیر پسر خشایار، " اردوان" را به تخت سلطنت نشانید. وی چهل و یک سال سلطنت کرد و اختلاف با مصر را که 15 سال به طول انجامید، به نفع ایرانیان خاتمه داد. اردشیر با دختری از یهود به نام استر، که خواهر زاده یکی از درباریان یعنی مردخای بود، ازدواج کرد. به این ترتیب به این ترتیب یهودیان در دربار اردشیر نفوذ زیادی پیدا کردند. در این بین، شخصی به نام هامان که او نیز از درباریان با نفوذ و پرقدرت بود، نسبت به نفوذ روز افزون یهودیان حسادت نمود و از این رو فرمان قتل یهودیان را از اردشیر گرفت.
اما مردخای به وسیله استر همسر اردشیر، این فرمان را از شاه پس گرفت و آنان را نجات داد. از آن پس، یهودیان در اواخر اسفند و اوایل فروردین هر سال ( مصادف با 13 – 15 آدار، در گاهشمار کلیمیان) در سالروز نجات کلیمیان از قتل عام، با دعا و گرفتن روزه و خواندن طومار مگیلا، یا آن را گرامی می دارند و به عنوان " جشن پوریم" برگزار می گنند. این اثر تاریخی از یک طرف، برای قوم یهود زیارتی و قابل احترام است، و از طرف دیگر، به عنوان یک اثر تاریخی، واجد ارزش است.
در خصوص نام استر باید گفت که نام اصلی او " هدسه" بوده، اما چون به طرز شگفت آوری زیبا و خوش سیما بوده است، نام استر یعنی ستاره را بر وی نهاده اند. وی دختر فردی به نام " ابی حایل" بوده است، که در حدود 500 سال قبل از میلاد مسیح در سرزمین پارس به دنیا آمده و بعد از فوت پدر و مادرش، عمویش (مرخای) سرپرستی او را بر عهده گرفته است.
مردخای " از خانواده شاول و از رجال دربار اخشویرش (خشایارشا) و مربی هدسه، دختر عموی خود بوده، که به منصب وزارت نیز رسیده است. وی پسر " پائیز" از نواده های یعقوب پیامبر و از نژاد بنیامین بوده است.
جاذبه هاي طبيعي
در سطح استان همدان فقط يك پيست اسكي وجود دارد. اين پيست در 15 كيلومتري جنوب شهر همدان و درارتفاعات دامنه كوه الوند درمنطقه اي به نام تاريك دره واقع شده است. راه دسترسي به آن از محل تاريخي گنج نامه مي گذرد. طول پيست اسكي 4 كيلومتر و شيب آن در حدود 25 درصد است. و درماه هاي دي- بهمن- اسفند - فروردين و ارديبهشت قابل استفاده است .
آبشار گنجنامه
مهم ترين آبشار استان همدان آبشار گنجنامه است كه در نزديكي شهر همدان و در تفرجكاه گنجنامه قرار دارد. كتيبه هاي معروفي از دوره هخامنشي در نزديكي اين آبشار به جاي مانده است .
دره زينا
دره زينا مشتمل بر دو دره حيدره و كيوارستان است كه اولي به دامنه هاي كوه ميدان ميشان منتهي ميشود و روستاي حيدره را مانند نگيني درخود جاي مي دهد و دومي همراه رودخانه هاي پشت كوه هاي الوند و كلاغ لان به دامنه آن كوه ها ختم مي شود.
دوزخ دره
از دره هاي صخره اي و ريزشي است و به امامزاده كوه منتهي ميشود. آبشار اين دره كه حدود 15 متر ارتفاع دارد معروف است . وجود بيشهزار و رودخانه درعمق دره هاي سلسله جبال الوند زيبايي هاي گردشگاهي آن را دو چندان كرده است.
درياچه پشت سد اكباتان
تنها درياچه استان درياچه سد اكباتان است كه در 9 كيلومتري جنوب شرقي شهر همدان واقع شده است. وسعت اين درياچه حدود 60 هكتار و حداكثر و حداقل عمق آن به ترتيب 32و 18 متر گزارش شده است .
منابع :
پایگاه جاذبه های گردشگری ایران
سایت جامع گردشگری ایران
مرکز گردشگری علمی فرهنگی دانشجویان ایران
تاریخ ادبیات، دکتر ذبیح ا.. صفا
پایگاه فرهنگ سرا (تاریخچه همدان)
ویکی پدیا
