تأثیر شخصیت و افكار امام راحل بر شعر متعهد قبل و بعد از انقلاب
نويسنده:خجسته ناطق
شعر امام(ره) اندیشه ای متعالی دارد
انقلاب اسلامی ایران تحولی بزرگ در اندیشه متفكران و هنرمندان از جمله شاعران به وجود آورد. این تحول فكری كه یك دگرگونی بنیادین است، باعث شد در آثار شاعران بعد از انقلاب تحول و ویژگی خاصی مشاهده شود؛ به گونه ای كه اشعارشان از یك اندیشه متعالی و قدسی برخوردار شد كه پیش از انقلاب سابقه نداشت و یا به ندرت این تعالی اندیشه در آثار شعری مشاهده می شد. حضور حضرت امام(ره) و رهنمودهای مستمر ایشان در یك دهه پس از انقلاب كه در میان ما بودند، باعث شد تحولات خاصی در شعر پیش بیاید؛ بگذریم به شعر گرایش خاصی داشتند و آثار شعری زیادی از خود به یادگار گذاشتند. در واقع، امام(ره) یكی از مظاهر بارز و برجسته هنری را شعر می دانستند و دائماً سفارش داشتند كه شعر را به سمت كمال پیش ببرید؛ چنانكه همواره می فرمودند:"لسان شعر لسان انبیاست." امام این گونه به شعر عنایت داشتند و طبعاً انقلاب علاوه بر آن دگرگونی كه در عنصر اندیشه شعر به وجود آورد، در دیگر عناصر شعر از جمله صور خیال و زبان شعر نیز تحولاتی ایجاد كرد. مجموعه این عوامل باعث شد شعر، سیمایی دیگرگون پیدا كند. در مجموع، شعر پس از انقلاب، هم به لحاظ مفاهیم ارزشی و متعالی مثل مفهوم شهادت، ایثار و امثال آن و هم به لحاظ زمینه های مناسبی كه برای تعالی صور خیال و زبان شعر به وجود آمد، كاملاً از شعر قبل از انقلاب متمایز شد. شخصیت امام(ره) حتی بر ادبیات ملل دیگر هم تأثیرگذار بود احمد عزیزی/ شاعر: همان گونه كه وجود حضرت امام(ره) در روند پیشرفت تاریخی ملت ایران و امت اسلامی تأثیر گذاشت و باعث شد لایه های گوناگون اجتماعی و طبقاتی از نظر اعتقادی متحول شود، همان گونه هم شاعران ما و شعر این شاعران تحت تأثیر شخصیت و دیدگاههای رهبرشان قرار گرفتند. در واقع، شخصیت ایشان راه جدیدی را در عرصه ادبیات متعهد باز كرد كه تا امروز ادامه دارد. در این زمینه، می توان به رشد كمی و كیفی شاعران و شعرشان در دوره بعد از انقلاب اشاره كرد. قبل از انقلاب شاعران خوبی داشتیم كه حتی دیدگاههای تاریخی و عدالت طلبانه هم داشتند، اما معمولاً تحت تأثیر فلسفه های بیگانه بودند. اما تحول عمیقی كه انقلاب اسلامی و بنیانگذار آن در شعر معاصر گذاشتند، باعث بیدار شدن وجدانهای شاعران برای توجه به دیدگاه تاریخی مكتب انقلابی تشیع شد.
امام(ره) در حقیقت تنها، بنیانگذار انقلاب اسلامی نبودند، بلكه بنیانگذار ادبیات متحول و پویا، همراه با درك تاریخی، و نیز استحكام بخش ادبیات انقلاب اسلامی در ذهن شاعران جوان بودند. حتی می توانم ادعا كنم كه این تحول و تأثیر و تأثر در ادبیات سایر ملل نیز آثار مثبت خود را به جای گذاشته است. از جمله، می توان به سروده غرای نزار قبانی برای جنوب لبنان، اشاره كرد. یك جمهوری دمكراتیك شعری به وجود آمد حمیدرضا شكارسری/ شاعر و منتقد: تأثیر بر هر مقوله ای، از جمله ادبیات، به دو شكل صورت می گیرد:مستقیم و غیرمستقیم.
تأثیر مستقیم بر ادبیات را از جریانهایی می توان انتظار داشت كه طبیعتاً خودشان ادیب حرفه ای بودند. چهره هایی چون نیما یا "الف،بامداد" كه تأثیر مستقیم داشتند. تأثیر غیرمستقیم، تأثیری است كه به واسطه شركت در صحنه ادبیات مستقیم به دست نمی آید و در آن فرد یك ادیب حرفه ای نیست و نمی تواند تأثیر مستقیم داشته باشد؛ بلكه این تأثیر را باید در كارها و فعالیتهای دیگر وی جستجو كرد.
حضرت امام(ره) نیز به طور غیرمستقیم با ایجاد موج عظیمی كه انقلاب اسلامی به وجود آورد، بر شعر ما و به طور كلی ادبیات ما تأثیرگذار بودند. بنابراین، اگر بخواهیم تأثیر شخصیت امام(ره) را بر ادبیات باز نماییم، باید تأثیر انقلاب بر ادبیات را جستجو كنیم. ولی تأثیر این انقلاب عظیم بر ادبیات ما آن قدر وسیع و گسترده است كه به سختی می توان آن را در كلام آورد. من فقط به مهمترین تأثیر آن اشاره می كنم. انقلاب اسلامی كه با حضور مستقیم مردم در صحنه و به رهبری حضرت امام خمینی(ره) پیروز شد، این گمان راستین را در اذهان به وجود آورد كه مردم باید در تمام صحنه ها حضور مستقیم و بی واسطه خود را نشان دهند. حوزه ادبیات هم به خاطر ریشه سترگ و گسترده شعر پارسی، حضور جدی تر و پرتعدادتری را می طلبید و تأثیر این حضور، باعث ایجاد یك جمهوری دموكراتیك شعری شد كه با افزایش تعداد شاعران همراه بود. به همین خاطر، در این كمیت بالا، نمی توانیم انتظار كیفیت بالا را داشته باشیم. لذا در آن مقطع زمانی كه مقطع نزدیك به انقلاب بود، با شعری روبرو هستیم كه در سطح زبان شناور است. برای همین هم گاهی به شعار پهلو می زند، چون از نمادهای شناخته شده استفاده می كند. ولی با گذشت زمان، این شیوه خود را با شعر پیشرو و نظریه های مدرن شعری هماهنگ كرده و از سطح زبان به عمق حركت می كند. لذا، بتدریج موفق تر می شود و به جایگاهی می رسد كه جایگاه واقعی شعر است در گرانیگاه اندیشه و تكنیك... بنابراین، بالیدن شعر انقلاب كه سعی می كند شعر اندیشه و تكنیك باشد، حاصل تأثیر غیرمستقیم حضور حضرت امام(ره) در صحنه ادبیات این كشور است.
امام(ره) بر محتوای شعرها اثر گذاشتند
می توان گفت بین شخصیتهای بزرگ ایران، درباره هیچ شخصیت دینی، سیاسی و تاریخی غیر از ائمه اطهار(ع) این همه شعر سروده نشده است كه از این حیث نیز حضرت امام(ره) در شعر و ادب ما تأثیرگذار بودند، مسأله دیگر نگرش خود امام(ره) به ادبیات بود كه پس از رحلت ایشان و با انتشار دیوان اشعارشان، به نوعی در حیطه محتوایی شعر و خط فكری و عرفانی و مضمونهایی مثل عشق، مهربانی، حق طلبی، شهادت و... اثر گذاشت.
سیمای امام(ره) در شعر معاصر، موضوع یك تحقیق جدی است
تجسم جلوه های شخصیت امام(ره) از منظر باورهای دینی و جلوه های جمالی ایشان در شعر، در بحثی در خصوص امام و منظرهای تعلیمی در شعر معاصر، قابل بررسی است. در نگاهی كه به تأثیرپذیری شاعران از حضرت امام(ره) داشتم، با مواردی همچون جنبه های حماسی و حماسه آفرینی، جنبه های غنایی كه بیشتر به بیان عواطف و احساسات و دردها واندوه ها می پردازد، همچنین جلوه های عرفانی شخصیت حضرت امام(ره) كه باعث به كارگیری وسیع اصطلاحات عرفانی و ابعاد معنوی در شعر می شود و نیز جنبه های تمثیلی كه ابعادی غیر از حركتهای تاریخی و واقع گرایانه موجود در جامعه را بررسی می كند، مواجه شدم. شخصیت محبوب و جهان شمول امام(ره) هم از مواردی است كه تأثیر امام(ره) را بر شعر معاصر به خوبی تأیید می كند و می تواند مورد بحث و نقد و بررسی قرار بگیرد. از دركنار هم گذاشتن این ابعاد، می توان به تأثیرگذاری شخصیت امام(ره) در شعر معاصر پی برد. برای نمونه، تحقیقی انجام دادم به نام "سیمای امام(ره) در شعر معاصر" كه به جلوه های حضرت امام(ره) و توصیفات شاعران درباره ایشان می پردازد. این توصیفات كه بالغ بر 4200 نمونه شده، شامل تعابیر مختلف، از قبیل تشبیهات، تركیبات، استعارات و دیدگاههای توصیفی شاعران درباره حضرت امام خمینی(ره) است.
رویكرد جدی به معناگرایی
تمام تحولاتی كه در جریان انقلاب متوجه شعر فارسی شد، منبعث از شخصیت حضرت امام(ره) بود، چون تحولات در منشأ وقوع انقلاب و استمرار آن، به وجود آمد. برترین ویژگی این تحولات، یكی رویكرد دوباره به معنا و مفهوم مداری و دیگری پیوند دوباره با گذشته شكوهمند شعر فارسی و درآمیختگی حماسه و عرفان است. اینها اتفاقات مباركی بود كه در شعر انقلاب به وقوع پیوست و سرمنشأ آن حضرت امام(ره) بودند.
تأثیر امام(ره) بر شعر، بیشتر از سایر هنرها بود
شخصیت و كلام و اندیشه حضرت امام(ره) همه هنرمندان را چه در حوزه ای مثل نقاشی و هنرهای تجسمی یا حوزه هایی مثل سینما و تئاتر تحت تأثیر قرار داد؛ ولی بازتاب شخصیت ایشان در شعر، بیش از سایر هنرها بود. در حقیقت، این بحث سه ضلع می تواند داشته باشد؛ یكی به جنگ و ایثار و شهادت مربوط می شود، دیگری شخصیت فرهمند حضرت امام(ره) است زیرا شخصیت جامع الاطراف ایشان به گونه ای احساس و اندیشه شاعران را تحت تأثیر قرار داد كه حجم بسیاری از شعر آنان را در برگرفت و ضلع سوم، اشعار خود ایشان بود كه بر شعر شاعران تأثیر شگرفی بر جای نهاد كه این اتفاق كوچكی نبود و نمی شود آن را نادیده گرفت.
حتی شاعران سرشناس هم از شعر امام(ره) استقبال كردند
بعد از اینكه اشعار حضرت امام(ره) به چاپ رسید، شاعران سخت تحت تأثیر تفكر حضرت امام(ره) قرار گرفتند، به گونه ای كه حتی شاعران سرشناس هم اشعار ایشان را استقبال و اقتباس كردند و آثار زیبایی به وجود آوردند. موضوعاتی كه حضرت امام(ره) مطرح كردند، بازتاب مسایلی از قبیل انقلاب، ظلم ستیزی، جنگ و شهادت بود كه تا قبل از انقلاب به ندرت اشعاری در این خصوص دیده می شد. البته، پس از واقعه 15 خرداد، اشعاری درباره آن وقایع سروده شد؛ از جمله محمدحسین بهجتی متخلص به "شفق" بعد از آن واقعه اشعاری سرودند. ولی بسیاری از شاعران به آن نپرداختند تا زمان وقوع انقلاب اسلامی و بعد از آن، كه همه شاعران تحت تأثیر شخصیت امام(ره) بیشتر اشعارشان را به این موضوعات اختصاص دادند و آثار زیبا و ماندگاری آفریدند.
امام(ره) شعر را به فضاهای تازه ای وارد كردند
بیشترین تأثیری كه شخصیت حضرت امام(ره) و بویژه اشعار ایشان بر شعر و ادبیات فارسی گذاشت، وارد كردن كلمات عارفانه در فضای شعر امروز بود و از همه مهمتر، شكستن فضاهایی كه قبل از ایشان كسی جرأت وارد شدن به این فضاها را نداشت. بحث دیگر اینكه یك فقیه شاعر با یك فقیه غیر شاعر خیلی متفاوت است. نگاهی كه ایشان به بحث منصور دارند، نگاه مثبتی است كه می فرماید:همچو منصور خریدار سر دار شدم... و بحث بعدی كه برای شعرا خیلی جالب بود، استقبال ایشان از این اندیشه بود كه:"بشوی اوراق اگر همدرس مایی".
منبع:روزنامه قدس
