واژه‌ی دابّه در قرآن

«دابّه» برگرفته از ماده «دبب» به معناي حرکت آرام است و به هر حيوان روي زمين دابه گويند. تصغير آن «دُويبه» است. به اعتقاد ابن فارس معناي اصلي دابه حرکت آرام و سبک‌تر از راه رفتن است.
يکشنبه، 24 ارديبهشت 1396
تخمین زمان مطالعه:
پدیدآورنده: علی اکبر مظاهری
موارد بیشتر برای شما
واژه‌ی دابّه در قرآن
 دابّه

نويسنده: عباس کوثري

 
«دابّه» برگرفته از ماده «دبب» به معناي حرکت آرام است و به هر حيوان روي زمين دابه گويند. تصغير آن «دُويبه» است. (1) به اعتقاد ابن فارس معناي اصلي دابه حرکت آرام و سبک‌تر از راه رفتن است. (2)

کاربردهاي دابه در قرآن

1. جنبنده

خداي متعال در سوره نور مي‌فرمايد: «وَاللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مَن مَاءٍ فَمِنْهُم مَن يَمْشِي عَلَى‏ بَطْنِهِ وَمِنْهُم مَن يَمْشِي عَلَى‏ رِجْلَيْنِ وَمِنْهُم مَن يَمْشِي عَلَى‏ أَرْبَعٍ يَخْلُقُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ»: (3) خداوند هر جنبده‌اي را از آبي آفريده است. گروهي از آنان بر شکم خود راه مي‌روند و گروهي بر دو پاي خود و گروهي بر چهار پا راه مي‌روند؛ خداوند هر چه را بخواهد مي‌آفريند. در اين آيه علاوه بر آنکه کلمه «کل» دلالت بر عموم مي‌کند، با حرف «من» تمام اقسام دابه بيان شده است. همين‌سان است آيه «وَمَا مِن دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاَ عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا كُلٌّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ»: (4) هيچ جنبنده‌اي در زمين نيست، مگر اينکه روزي او بر خداست. او قرارگاه و محل نقل و انتقالش را مي‌داند.

2. جنبنده به غير از انسان‌ها و انعام

قرآن کريم مي‌فرمايد: «وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ»: (5) و از انسان‌ها و جنبندگان و انعام انواعي با رنگ‌هاي مختلف آفريده شده است. آمدن کلمه «دَّوَاب» در مقابل «ناس» و «انعام» بيانگر اين است که مقصود از دواب جنبندگاني همانند حشرات است که در مقابل انسان‌ها و انعام قرار مي‌گيرند. گفتني است مقصود از انعام شتر و گاو و گوسفند است. (6)

3. موريانه

قرآن کريم در قصه رحلت حضرت سليمان (عليه‌السلام) و کيفيت اطلاع يافتن جنيان از آن مي‌فرمايد: «فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى‏ مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَن لَّوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ الْمُهِينِ»: (7) هنگامي که مرگ را بر او (سليمان) مقرر داشتيم، کسي آنان را از مرگ وي آگاه نساخت، مگر جنبنده‌اي از زمين (موريانه) که عصاي او را خورد؛ هنگامي که بر زمين افتاد جنيان فهميدند که اگر از غيب آگاه بودند در عذاب خوارکننده باقي نمي‌ماندند. مقصود از «دَابَّةُ الْأَرْضِ» به قرينه «تَأْكُلُ مِنسَأَتَهُ» موريانه است؛ زيرا اين حيوان است که داخل چوب نفوذ مي‌کند و آن را مي‌خورد، چنان که مفسران نيز بدان تصريح کرده‌اند.

4. موجود شگفت‌انگيز در قيامت

خداوند متعال مي‌فرمايد: «وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لاَ يُوقِنُونَ»: (8) و هنگامي که فرمان عذاب آنان رسد، جنبنده‌اي را از زمين برايشان خارج مي‌کنيم که با آنان تکلم مي‌کند [و مي‌گويد] مردم به آيات ما ايمان نمي‌آورند.
در اينکه مقصود از «دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ» چيست، اختلاف است. گروهي آن را جنبنده‌اي غير عادي از جنبش غير انسان با شکلي عجيب دانسته‌اند. (9) برخي ديگر نيز آن را انسان فوق‌العاده دانسته‌اند. (10) برخي از روايات آن را بر اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) تطبيق کرده‌اند (11) و برخي ديگر بر حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف). (12) مرحوم طبرسي ضمن نقل اختلاف مفسران، «دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ» را از «اشراط الساعه» مي‌داند و در روايتي از پيامبر توصيف آن را چنين آورده است: او به اندازه‌اي توانمند است که هيچ کس به او نمي‌رسد و کسي نمي‌تواند از دست او فرار کند. او پيشاني مؤمن را علامت مي‌گذارد، بين دو چشمان افراد با ايمان با نوشتن کلمه‌ي «مؤمن» علامت مي‌نهد. با او عصاي موسي و انگشتر سليمان است. (13)
اين اختلاف اختصاص به تفاسير اهل سنت و منابع روايي آنان ندارد، بلکه تفاسير و منابع روايي شيعه نيز همين‌گونه‌اند؛ به همين دليل نمي‌توان به يک نظر قطعي و مورد اعتماد دست يافت. آنچه مي‌توان استفاده کرد اين است که «دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ» موجودي شگفت‌انگيز است که به هنگام تحقق وعده الهي (عذاب يا قيامت) آشکار مي‌شود.
اگر جمله «ان الناس» را تفسير گفتهي اين موجود شگفت بدانيم، با توجه به تعبير «آياتنا» معناي آيه چنين خواهد بود: اين موجود شگفت مي‌گويد مردم به نشانه‌هاي ما که خروج و ظهور من است، يقين نداشتند؛ زيرا خروج اين موجود شگفت‌انگيز از آيات الهي است (14)
اما اگر «ان الناس» را تعليل بدانيم، معناي آيه چنين خواهد بود: هنگامي که سخن حتمي الهي، يعني آيات خارق العاده خدا که افراد را وادار به ايمان و خضوع مي‌کند واقع شود، در اين زمان دابه‌اي شگفت را ظاهر مي‌کنيم و اين بدان جهت است که مردم به آيات ما يقين نداشتند و ديگر استعداد و آمادگي ايمان اختياري را ندارند. پس زمان آن رسيده است که با آيات الزام‌آور حقايق بر آنان آشکار شود. (15)

5. جنبنده غير از پرنده

در برخي از آيات کلمه «دابه» در مقابل «طائر» آمده که بيانگر اين است که مقصود از «دابه» جنبنده غير پرنده است. خداوند متعال مي‌فرمايد: «وَمَا مِن دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلاَ طَائِرٌ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ»: (16) هيچ جنبنده‌اي در زمين و هيچ پرنده‌اي که با دو بال پرواز مي‌کند نيست، مگر اينکه امت‌هايي همانند شمايند. تقييد طائر به کلمه «جناحيه» به جهت محاذات با کلمه «فِي الْأَرْضِ» در دابه است و بدين طريق تمام موجودات هوايي و زميني را شامل مي‌شود. (17)
يکي از محققان کاربرد کلمه دابه را در هر يک از معاني ذکر شده، در ساختاري بلاغي و لطيف بيان کرده، مي‌نويسد: آنجا که نظر در دابه به جهت حرکت و حيات و زنده بودن وي در مقابل جماد و نبات است از آن معنايي عام معادل کلمه حيوان اراده شده است و آن‌گاه که توجه به جهت حرکت و راه رفتن وي بر زمين است از آن معنايي مقابل پرندگان لحاظ شده است و اگر جهت حرکت آن صرف‌نظر از تعقل و انديشه منظور باشد، در مقابل انسان عاقل به کار رفته است و گاه بدان به لحاظ جنبنده‌ي ضعيف توجه مي‌شود که در اين هنگام در مقابل انعام (شتر، گاو و گوسفند) به کار مي‌رود. (18)

پي‌نوشت‌ها:

1. احمد فيومي؛ مصباح المنير؛ ص 188. ابن فارس؛ معجم مقاييس اللغة؛ ج 2، ص 263.
2. ابن فارس؛ معجم مقاييس اللغة؛ ج 2، ص 263.
3. نور: 45.
4. هود: 6.
5. فاطر: 28.
6. حسين راغب اصفهاني؛ مفردات الفاظ القرآن؛ ص 815.
7. سبأ: 14.
8. نمل: 82.
9. جلال‌الدين سيوطي؛ الدرالمنثور؛ ج 6، ص 380-383.
10. محمد بن حسن طوسي؛ التبيان؛ ج 8، ص 119. فضل بن حسن طبرسي؛ مجمع البيان؛ ج 7 و 8، ص 365.
11. فضل بن حسن طبرسي؛ مجمع البيان؛ ج 7، ص 366. ابن جمعه عروسي حويزي؛ تفسير نورالقثقلين؛ ج 4، ص 97-98.
12. ابوالفتوح رازي؛ روض الجنان؛ ج 15، ص 75.
13. فضل بن حسن طبرسي؛ مجمع البيان؛ ج 7 و 8، ص 366.
14. محمود زمخشري؛ الکشاف؛ ج 3، ص 384.
15. سيد محمدحسين طباطبايي؛ الميزان؛ ج 15، ص 395-396.
16. انعام: 38.
17. سيد محمدحسين طباطبايي؛ الميزان؛ ج 7، ص 72.
18. محمدحسن مصطفوي؛ التحقيق؛ ج 3، ص 164.

منبع مقاله :
منبع‌مقاله: کوثري، عباس؛ (1394)، فرهنگنامه تحليلي وجوه و نظائر در قرآن (جلد دوم)، قم: دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، معاونت پژوهشي، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي، چاپ اول.
 


ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
مقالات مرتبط
موارد بیشتر برای شما
متن کامل زیارتنامه حضرت عباس علیه السلام + صوت و ترجمه
متن کامل زیارتنامه حضرت عباس علیه السلام + صوت و ترجمه
چه کار کنیم که طوطی برزیلی گاز نگیرد؟
چه کار کنیم که طوطی برزیلی گاز نگیرد؟
لحظه تیراندازی دو مرد نقابدار به سوی عابران در بلژیک
play_arrow
لحظه تیراندازی دو مرد نقابدار به سوی عابران در بلژیک
شفا یافتن سریع متکدی معلول بعد از ترس از کتک‌های پلیس!
play_arrow
شفا یافتن سریع متکدی معلول بعد از ترس از کتک‌های پلیس!
توضیحات وزیر نفت برای دبیر اوپک به زبان انگلیسی
play_arrow
توضیحات وزیر نفت برای دبیر اوپک به زبان انگلیسی
واکنش عارف به احتمال دیدار ترامپ و پزشکیان
play_arrow
واکنش عارف به احتمال دیدار ترامپ و پزشکیان
لحظه خودکشی یک سرباز اسرائیلی در ایستگاه مترو تلاویو
play_arrow
لحظه خودکشی یک سرباز اسرائیلی در ایستگاه مترو تلاویو
غفوریان: می‌خواهیم حال مردم را عوض کنیم
play_arrow
غفوریان: می‌خواهیم حال مردم را عوض کنیم
کیایی: اگر فیلم‌های کمدی نباشند سینماها بسته می‌شوند
play_arrow
کیایی: اگر فیلم‌های کمدی نباشند سینماها بسته می‌شوند
ویدیوی باشگاه النصر برای جشن تولد ۴۰ سالگی کریستیانو رونالدو
play_arrow
ویدیوی باشگاه النصر برای جشن تولد ۴۰ سالگی کریستیانو رونالدو
واکنش سخنگوی دولت به تشکیل پرونده قضایی برای مرضیه برومند و رضا بابک و مشکل صیانت برای تینا پاکراون
play_arrow
واکنش سخنگوی دولت به تشکیل پرونده قضایی برای مرضیه برومند و رضا بابک و مشکل صیانت برای تینا پاکراون
ویدیوی سفارت روسیه از تحویل جنگنده‌های سوخو ۳۵ به ایران
play_arrow
ویدیوی سفارت روسیه از تحویل جنگنده‌های سوخو ۳۵ به ایران
عارف: مسئول پرونده هسته‌ای وزارت خارجه است نه آقای شمخانی
play_arrow
عارف: مسئول پرونده هسته‌ای وزارت خارجه است نه آقای شمخانی
ملاقات فرمانده با مادر پس از ۲۲ سال اسارت
play_arrow
ملاقات فرمانده با مادر پس از ۲۲ سال اسارت
عامریان: خودم سانسورچی هستم
play_arrow
عامریان: خودم سانسورچی هستم