نويسنده: مهدي مهريزي
درآمد
1. آيا سرودن شعر، با مقام عصمت و امامت سازگاري دارد؟ و آيا امامان، همچون پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم)، از سرودن شعر منع شده‌اند؟ اين نخستين پرسشي است که در طليعه‌ي بررسي ديوان اميرمؤمنان (عليه السلام) رخ مي‌نمايد. جايگاه بررسي اين پرسش، دانش کلام است. در اين جا به اجمال اشاره مي‌کنيم که دليل عقلي و نقلي براي بر حذر بودن امامان معصوم از سرودن شعر در دست نيست و اتفاق نظر در گزارش سروده‌هايي از آنان، دليل بر سروده شدن شعر به وسيله‌ي آنان است. (1)و (2)2. آيا از امام علي (عليه السلام) شعري منقول است و در منابع حديثي و تاريخي، سروده‌اي از وي گزارش شده است؟ پاسخ اين پرسش نيز به اتفاق مورخان و صاحب نظران، مثبت است. بسياري از اديبان، مورخان و محدثان، اشعاري از حضرت نقل کرده‌اند که در نکته‌ي سوم به تفصل بدان پرداخته مي‌شود.
3. آيا امام علي (عليه السلام) شاعر بود؛ چنان که خطيب و سخنور بود و فضايل و کمالات بسيار داشت؟
اين پرسش، ادامه‌ي پرسش پيشين است؛ يعني: آيا شمار اشعار امام (عليه السلام) بدان حد مي‌رسد که بتوان او را شاعر ناميد؟ زيرا روشن است که با سرودن چند بيت، کسي را شاعر نمي‌نامند.
پاسخ اين پرسش، آسان نيست؛ زيرا اظهار نظر مورخان و محققان درباره‌ي تعداد شعرهاي امام علي (عليه السلام) بسيار متفاوت است. گروهي بيش از دو بيت را براي حضرت، ثابت نمي‌دانند و برخي ديگر، همه‌ي اشعار ديوان‌هاي موجود منسوب به وي را از وي مي‌دانند.
در يک نگاه کلي، دو ديدگاه در اين باره به دست مي‌آيد:
الف. برخي تعداد اشعار را اندک و لقب «شاعر» دادن به امام (عليه السلام) را نادرست مي‌دانند؛ البته برخي از ايشان تصريح دارند که نسبت دادن اين عنوان به امام (عليه السلام) بر مقام ايشان نمي‌افزايد و حتي شايد از آن بکاهد.
يونس بن حبيب نحوي، (3) ابوعثمان بکربن محمد مازني، (4) محمد بن عمران کاتب مرزباني، (5) زمخشري، (6) فيروزآبادي (7) و سيد علي خان کبير (8) از کساني‌اند که صحت نسبت بيش از دو بيت را به علي (عليه السلام) نپذيرفته‌اند.
ياقوت حَمَوي، پنج بيت ديگر به آن دو بيت افزودده است. (9) مورخاني چون يعقوبي، مسعودي، ابن قتيبه و طبري در کتاب‌هاي خود به اشعار امام علي (عليه السلام) اشاره نکرده‌اند و اين، نشان از اندکيِ سروده‌ها دارد.
ب. برخي او را «شاعر» مي‌شناسند. شَعبي گفته است: ابوبکر، عمر و عثمان، شعر مي‌گفتند و علي شاعرترين آنان بود. (10) ابن عبد ربّه، مي‌گويد: ابوبکر و عمر، شاعر بودند و علي شاعرترين آنان بود. (11) قَلقَشندي از سعيد بن مسيب آورده است که ابوبکر و عمر، خوب شعر مي‌گفتند و علي شاعرترين آنان بود. (12) محمد بن طلحه‌ي شافعي (م 652 ق)، (13) سبط ابن جوزي (م 654 ق) (14) و شِبلَنجي (م 1298 ق) (15) در شعرهاي بسياري به حضرت نسبت داده‌اند. همچنين قاضي قضاعي بخشي از کتابش را به اشعار حضرت امير (عليه السلام) اختصاص داده است. (16) يکي از محققان در اين باره چنين داوري مي‌کند:
خلاصه‌ي کلام، اين است که حضرت، محققاً زيادتر از دو بيت شعر نفرموده است و شايد عدد تقريبي ابياتش همان دو صد بيتي باشد که آنها را ابوالحسن علي بن احمد فَنجگِردي نيشابوري در يک جا به نام سَلوةالشيعه يا تاج الأشعار گرد آورده است. (17)
پس از اين مقدمات، مباحث مربوط به ديوان علي (عليه السلام) در دو بخش کتابشناسي و محتواي اشعار، دنبال مي‌شود.
کتابشناسي
اين بخش به بررسي تاريخچه‌ي گردآوري اشعار، کتابشناسي و نسخه شناسي اختصاص دارد.تاريخچه‌ي گردآوري اشعار
ترديد نيست که اين اشعار را - بر فرض درستي انتساب - امام علي (عليه السلام) گرد نياورده است؛ بلکه ارادتمندان حضرت در دوره‌هاي بعد به چنين کاري دست زده‌اند؛ گرچه در بسياري از ديوان‌هاي موجود، نام گردآورنده به چشم نمي‌خورد و چنان مي‌نمايد که گردآمده‌ي امام (عليه السلام) است. بنا به شواهد، گردآورندگان اشعار، به اين شرح‌اند:1. نخستين گردآوري را عبدالعزيز جلودي (م 322 ق) انجام داده است. نجاشي در اين باره مي‌گويد:
له کتب قد ذکرها الناس، منها کتاب: مسند أميرالمؤمنين (عليه السلام)، کتاب خطبه (عليه السلام)، کتاب شعره (عليه السلام)، کتاب قضاء علي (عليه السلام)، کتاب رسائل علي (عليه السلام)، کتاب مواعظه (عليه السلام)، کتاب الدعاء عنه (عليه السلام). (18)
صاحب الذريعة کتاب جلودي را کهن ترين ديوان منسوب به علي (عليه السلام) ناميده است. (19) از اين ديوان، اثري در دست نيست.
2. دومين گردآوري، از ابوالحسن علي بن احمد بن محمد فنجگردي نيشابوري (م 512 يا 513 ق) است. ديوان او تاج الأشعار يا سلوة الشيعة نام دارد. در اين ديوان، به گفته‌ي کَيدُري، دويست بيت گرد آمده است. اين ديوان، نخستين مأخذ کيدري در تدوين أنوار العقول بود (20) وگرچه تا کنون به چاپ نرسيده، (21) نسخه‌هاي خطي متعددي از آن، موجود است که در بخش نسخه شناسي ياد مي‌شوند.
3. ديوان أميرالمؤمنين که به وسيله‌ي يکي از اعلام، تدوين شده و به نوشته‌ي صاحب أنوار العقول، از مجموعه‌ي فنجگردي بزرگ تر بوده است. او بخشي از شعرها را از کتاب محمد بن اسحاق (م 151 ق) صاحب کتاب سيرةالنبي گردآورده است. اين ديوان، دومين مأخذ أنوار العقول شمرده مي‌شود (22) و از آن، اطلاع ديگري در دست نيست.
4. ديوان أميرالمؤمنين، گردآورده‌ي ابن الشجري هبةالله بن علي بن محمد (م 543 ق) که سومين مأخذ أنوار العقول به شمار مي‌رود. (23)
5. الحديقةالأنيقة، گردآورده‌ي محمد بن حسين بن حسن بيهقي کَيدُري نيشابوري (م 548 ق) که مي‌گويد: اين ديوان، گزيده‌ي ديوان جمع آورده‌ي فَنجگِردي و ديواني ديگر از اميرمؤمنان (عليه السلام) در زمينه‌ي ادب و اندرز است. مؤلف الذريعة حدس ميزند که نسخه‌ي مورخ 807 قمريِ آن را در کتابخانه‌ي خوانساري ديده است. (24) از اين ديوان نيز نشاني به دست نيامده است.
6. أنوار العقول في أشعار وصي الرسول (صلي الله عليه و آله و سلم) که ديوان مفصل کَيدُري است. او شعرها را به ترتيب الفبايي قافيه‌ها گردآورده و مآخذ بسياري از شعرها را باز گفته است. (25) آغاز اين ديوان: «الحمدالله الذي دانت لعزته الجبابرة، تضعضعت دون عظمته الأکاسرة...» و پايان آن: «هذا ما أکدي إليه کدي...» است. شيخ آقابزرگ تهراني اعتقاد دارد که يک نسخه از أنوار العقول را ديده و ديوان چاپي معروف به ديوان أميرالمؤمنين را، در ترتيب، به آن نزديک يافته است؛ هرچند اسانيد و بسياري از شعرها در ديوان به چشم نمي‌خورد. (26) دکتر امامي نيز در مقدمه‌ي ترجمه‌ي أنوار العقول، بر اين مطلب تأکيد دارد. (27) از اين کتاب، نسخه‌هايي در دست است که در بخش نسخه شناسي معرفي مي‌شود.
دکتر ابوالقاسم امامي ترجمه‌ي کاملي از اين ديوان را در سال 1373 شمسي به وسيله‌ي انتشارات اسوه در تهران، منتشر کرده است. اين کتاب که کامل ترين ديوان چاپ شده‌ي موجود است، 506 قطعه دارد و به ترتيب الفباي قافيه‌ها منظم شده است.
7. گردآوري ملاقاسمعلي فرزند محمد تقي خوانساري. وي آن را متفاوت با ديوان چاپ شده مرتب ساخته و سند برخي اشعار را نيز آورده است. (28)
8. گردآوري شيخ محمدعلي مدرس خياباني (م 1373 ق)، نويسنده‌ي ريحانةالأدب، اين ديوان در ضمن مجموعه‌اي به نام ديوان المعصومين است که جلد دوم آن (از حضرت سجاد (عليه السلام) تا حضرت صاحب -عج-) چاپ شده، و جلد اول (از اشعار پيامبر تا امام حسين (عليه السلام)) به چاپ نرسيده است.
9. ديوان الإمام علي (عليه السلام)، گردآوري سيد محسن امين عاملي (م 1330 ش)، نويسنده‌ي أعيان الشيعة. اين کتاب، گلچيني از اشعار امام (عليه السلام) شمرده مي‌شود و در سال 1366 قمري، در 149 صفحه، در دمشق، چاپ شده است.
10. ديوان الامام علي بن أبي طالب، تحقيق مرکز البيان العلمي در قاهره. اين کتاب در پنج موضوع: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة و الدعاء و الحَثّ علي العمل و طلب الرزق، تنظيم شده است.
***
چکيده‌ي سخن اين که اشعار منسوب به امام علي (عليه السلام) به صورت‌هاي گوناگون و به وسيله‌ي افراد مختلف در طي چند قرن، گردآوري شده است. آنچه امروزه تداول دارد، همان أنوار العقول کيدري است که شيخ آقابزرگ نيز بر اين مطلب، تأکيد داشت. (29) به گفته‌ي استاد حسيني جلالي، مي‌توان سه شاهد بر اين دعوا اقامه کرد:
1. ديوان موجود و أنوار العقول، يک ترتيب دارند و بنابر حروف هجا، از الف تا ياء، مرتب گرديده‌اند.
2. مقدار اشعار در هر دو به هم نزديک است و تفاوت آشکار، آن است که أنوارالعقول، دربردارنده‌ي خطبه و خاتمه است که اين دو از ديوان متداول فرو افتاده است.
3. اسلوب گردآوري در ديوان موجود، استقصا در حدّ ميسور و در منابع گوناگون و بدون ملحوظ کردن بلاغت يا فصاحت يا سند و دلالت بوده است و اين، همان چيزي است که کيدري در مقدمه‌ي أنوار العقول وعده داده است. (30)
ارزيابي
تا اين جا گزارشي از گردآوري‌هاي صورت پذيرفته و ديوان‌هاي چاپ شده‌ي موجود، ارائه شد. چنان که ذکر کرديم، آنچه اينک در دست است، در بر دارنده‌ي اسناد و مدارک نيست تا از آن طريق نقادي و ارزيابي شد.بدون ترديد، شعر معصوم، مانند گفتار و کردارش، زماني ارزشمند است که درستي انتساب و صدر آن آشکار شود. دسترسي به اسناد و مدارک، راه را بر چنين سنجش‌هايي آسان مي‌کند؛ چنان که حذف آن، ارزيابي را دشوارتر مي‌سازد؛ از اين رو، داوري‌ها درباره‌ي اشعار موجود، متفاوت است. بخشي از اين داوري‌ها عبارت است از:
1. استاد حسن حسن زاده آملي در قضاوتي گفته است: اين جانب، اکثر اشعار ديوان منسوب به امير (عليه السلام) را از ديگران يافته ام و همه را با ذکر مآخذ و مصادر، در تکملة منهاج البراعة (ج 1، ص 315-306) آورده ام. بسياري از اشعار ديوان، بيان روايات مروي از آن جانب است که ديگران به نظم درآورده‌اند و چون مضمون آنها از امير است، اشعار را به آن حضرت نسبت داده‌اند؛ مثل ابيات: «يا حارِ هَمدانَ مَن يَمُت يَرَني...» که سيد حميري، قول امير به حارث همداني را به نظم آورده است. از اصل خبر را شيخ مفيد در مجلس اول الأمالي خود، نقل کرده است و پس از نقل خبر، گفته: «قال جميل بن صالح: وأنشدني أبوهاشم السيد الحميري...» و از آن جمله است اشعار بسياري در ديوان که نصايح امام به فرزندانش امام حسن (عليه السلام) و امام حسين (عليه السلام) است که وصاياي آن جناب را به سبطين به نظم درآورده‌اند و از اين رو، اشعار به خود آن حضرت انتساب داده شده است. علاوه، اين که سبک اشعار از حيث بلاغت و فصاحت، نسبت به ديگر کلمات امير (چون خطب و رسائل و حکم و نهج و غير آن)، بسيار متفاوت است و سست به نظر مي‌آيد. ظاهراً بايد گفت: رجزهايي که از آن حضرت نقل شده است، اِسناد آنها به آن جناب، خالي از قوت نيست که سيرت ابطال عرب در ميدان مبارزه اين بود. بسياري از اشعار «علي بن ابي طالب قَيرَواني» نيز به آن جناب نسبت داده شده که اشتراک در اسم، موجب اين اشتباه شده است. (31)
2. استاد سيد جلالالدين آشتياني مي‌گويد: اين ابيات (دَوائُکَ فيکَ...) از علي بن ابي طالب قيرواني است و تشابه اسمي باعث آن گشته است که بسياري از محققان در نحوه‌ي انتساب اين ابيات و نظاير آن، بر سبيل خطا گام نهاده‌اند و گاهي نيز بدون تشابه در نام، مثلاً مناجات منظوم ناصر خسرو قبادياني را که مذکور در مفاتيح الجنان شيخ عباس قمي است از آنِ حضرت وصي (صلي الله عليه و آله و سلم) دانسته‌اند و حال آن که: کلامُ عليٍ، کلامٌ علي! (32)
3. در مقدمه‌ي ديوان الإمام علي (عليه السلام) که مکتبة الإيمان در قاهره آن را به چاپ رسانده، ده ايران به انتساب اين ديوان به امام علي (عليه السلام) وارد شده است:
1. در ديوان، اشعاري تک بيتي وجود دارد که در «بحر رَجَز» سروده شده، و از شعرهاي کوچه بازاري به شمار مي‌رود و نمي‌توان آنها را شعر ناميد؛ چرا که شعر از قريحه‌اي الهي و بلند بر مي‌خيزد.
2. شعرهايي از مدح قبايل در ديوان، مندرج است ک سرودن آنها با خُلق و خوي امام، سازگاري ندارد. امام علي (عليه السلام) اگر مي‌خواست، شعرش را از حيث محتوا در معناي بلند ديني و انساني قرار مي‌داد و به گمان من، اين اشعار را همين اقوام و قبايل، سروده و به امام (عليه السلام) نسبت داده‌اند.
3. جنبه‌هاي فصاحت و بلاغت در اين اشعار،اندک است و با فصاحت و بلاغت امام، سازگاري ندارد.
4. در پاره‌اي اشعار، روح فخر فروشي‌هاي شخصي به شخصي به چشم مي‌خورد؛ ماند کشتن عمر و بن عبدود و اين با خوي امام نمي‌سازد.
5. فراواني رد و بدل شعر ميان امام، عمرو بن عاص و معاويه که گويا جز شعرسرايي کار ديگري نداشتند، با آن که مسئله‌ي اينها چيز ديگري بود.
6. در ديوان، شعرهايي وجود دارد که آن را براي مردي سروده که خواب ديده وي مرده است و شعرهايي منسوب به فاطمه زهرا (عليهاالسلام) است.
7. امام در بسياري از اشعار، جنبه‌ي انفعالي دارد.
8. شعرهايي در نکوهش زنان است؛ با آن که از خديجه (عليهاالسلام) و فاطمه (عليهاالسلام) مدح شده است.
9. در برخي اشعار، روح حکمت و عقل وجود ندارد؛ با آن که به مردي حکيم و خردمند، منسوب است.
10. در شعرها خطاهاي عروضي و وزني به چشم مي‌خورد و نيز گنگ بودن‌هايي که به جهت نظم قافيه پيدا شده است.
4. ابن هشام پس از نقل ابياتي که در ديوان منسوب موجود است، مي‌گويد:
قالها رجل من المسلمين غير علي بن أبي طالب، حينما ذکر لي بعض أهل العلم بالشعر و لم أر أحداً منهم يعرفها لعلي (عليه السلام). (33)
5. سيد علي خان مدني در شرح صحيفه‌ي سجاديه، شعر «أتَزعَمُ أنکَ جِرمٌ صَغغيرٌ...» را که ديوان منسوب موجود است، به صورت «قيل» نقل کرده است؛ (34) البته ملا صالح خلخالي (35) و حکيم عباس دارابي (36) در شرح قصيده‌ي ميرفندرسکي، همين اشعار را به صورت «قال أميرالمؤمنين» نقل کرده‌اند.
6. استاد محمدباقر محمودي که جلد دوازدهم از نهج السعادة را به اشعار حضرت اختصاص داده و اسناد و مدارک آن را گرد آورده است، مي‌گويد:
اشعاري که سروده و ابداع خود حضرت باشند، در نهايت قلت‌اند. بنده تلاشم در اين کتاب، آن بوده که همه‌ي اشعاري را که از آن حضرت شنيده شده - چه اشعار خودشان و چه اشعاري که ايشان به آنها تمثيل کرده‌اند - همه را ياد کنم و اسناد و مصادر آنها را بياورم. إن شاء الله وقتي اين کتاب به دست اهل فن برسد، مقداري از مشکلات ابيات منسوب به حضرت، حل مي‌شود و ديگر خيلي از نظم‌ها روشن مي‌شود که آيا انشاي خود حضرت است يا به عنوان مثال و شاهد در سخنان خود آورده‌اند.
برخي از ابيات را حضرت براي تفهيم مطلب به مستمع، از ديگران نقل کرده‌اند که يا نام شاعر در کلام ايشان هست و يا راوي به مشهور بودن آن بيت (از شاعر اصلي) اشاره مي‌کند و يا ما مصدر آن را از متون و دواوين کهن قرون متقدّم، پيدا کرده و نشاني داده ايم.
در کنار اينها، ابياتي هم هست که از خود حضرت است. در گذشته، بعضي همه‌ي اين اشعار را در هم آميخته‌اند و به حضرت، نسبت داده‌اند. (37)
7. علامه‌ي مجلسي، کتاب ديوان را در رديف مصادر بحارالأنوار ذکر مي‌کند (38) و در ارزيابي آن مي‌نويسد:
و کتاب الديوان انتسابه إليه - صلوات الله عليه - مشهور، و کثير من الأشعار المذکورة فيها مروية في سائر الکتب، و يشکل الحکم بصحة جميعها و يستفاد من معالم ابن شهر آشوب أنه تأليف علي بن أحمد الأديب النيسابوري من علمائنا و النجاشي عد من کتب عبدالعزيز بن يحيي الجلودي، کتاب شعر علي (عليه السلام). (39)
8. برخي از صاحب نظران معتقدند اين ديوان، به سان کتاب‌هاي اندرز و موعظه، نياز به مدرک ندارد (چون مرجعي نمي‌خواهد روي مطالب آن، فتوا بدهد)؛ اما جمع آوري مدرک براي اشعار، مطالب آنها را مطمئن تر و محکم تر مي‌گرداند. (40)
9. دکتر ابوالقاسم امامي در مقدمه‌ي ترجمه‌ي أنوار العقول، ارزيابي سنجيده و تحليل جامعي از اين ديوان‌ها ارائه مي‌کند و مي‌گويد:
به هر روي، اين درست است که حضرت، شعر مي‌سروده و خود سخنور و سخن سنج و نقاد شعر بوده است. اوج سخن در نهج البلاغه و نيز داوري امام درباره‌ي برتري شعر امرؤ القيس، شاعر نامدار جاهلي (ر.ک: نهج البلاغه، شهيدي، حکمت 455؛ فيض الاسلام، حکمت 447)، خود بر اين سخن گواه است؛ ليک، شعر و شاعري، با همه‌ي نقش رسانه‌اي و اهميتي که درپيکارهاي آغاز اسلام داشته و با آن که پيامبر گرامي اسلام، شعر نيکو را مي‌ستوده و برخي سرايندگان را نواخته است، باز، اين گونه از سخن، بويژه در هنگامه‌ي نزول قرآن کريم و درخشش آيه‌هاي آسماني، رنگ جاهلي اش را باخته بوده و در پايه‌اي از ارزش نبوده است که انگيزه‌ي امام (عليه السلام) در سرودن شاعرانه باشد؛ به گونه‌اي که شعر او همانند نثرش در نهج البلاغه، چنان و چندان باشد که حضرت را در شمار سرايندگان رسمي تاريخ ادب تازي در آورد؛ وگرنه سيد رضي، صاحب آن ديوان و آن پايه در ادب تازي، گردآورنده‌ي نهج البلاغه و نويسنده‌ي خصائص امام و برافرازنده‌ي پرچم سخنوري امام در آوردگاه سخن سنجان قرن چهارم، چنان که نثر امام را گرد آورده، به تدوين ديواني از او نيز همت مي‌گماشته يا از آن، سخن مي‌گفته است؛ با اين همه، وي در نهج البلاغه و نيز در اثر ديگرش (خصائص أميرالمؤمنين)، (41) قطعه‌هايي از شعر علي (عليه السلام) را روايت کرده است. اين نکته و نيز سخناني مانند سخن سعيد بن مسيب نشان مي‌دهد که حضرت با هر حال با سرودن شعر بيگانه نبوده‌اند و گه گاه، به مناسبت‌هايي، فزون بر رجزهاي ميدان جنگ، چکامه‌هايي سروده‌اند که مايه‌ي اصلي تدوين ديواني از امام شده است.
باري، شعر اين ديوان، با توجه به پايگاه راويانش و با توجه به ساختارها و معاني و انگيزه‌هاي شعري، بر چند گونه است: [1] گونه‌اي که به قطع، از سروده‌هاي امام است؛ مانند رجزها و سروده‌هايي که در منابع معتبر به تواتر و تکرار از حضرت دانسته مي‌شود؛ [2] گونه‌اي که از شاعران ديگر است و حضرت در ضمن سخن، بدان‌ها تمثل جسته است؛ [3] گونه‌اي که در آن، لفظ از ديگران و معنا از امام است؛ بدين معنا که سرايندگان، سخنان نغز امام را به رشته‌ي نظم کشيده‌اند که در اين صورت برابري و هم عياري نظم شاعران را با کلام امام، چشم نمي‌توان داشت؛ [4] گونه‌اي که شرح منظوم واقعه يا گزارشي است که در احوال حضرت آورده‌اند؛ [5] گونه‌اي که دوستداران امام به زبان حالي از حالات او سروده‌اند؛ [6] رجزي که از هماوردان امام در جنگ‌هاست که امام، رجزي در پاسخشان سروده و رجز حريف و پاسخ امام، هر دو در ديوان آمده است. (42)
10. استاد کيوان سميعي با ذکر شش دليل، ترديدهايي جدي در ديوان موجود پديد مي‌آورد:
يک. در اين ديوان، کلمات بيگانه مخصوصاً فارسي وجود دارد که در صدر اسلام و زمان خلفاي راشدين هنوز داخل زبان عربي نگرديده و مرتب نشده بودند.
دو. حِکَم و امثالي دارد که متعلق به ايرانيان و روميان و يونانيان بوده و پس از اختلاط با آن قوام، مخصوصاً پس از نهضت علمي و ادبي در عصر عباسيان، قوم عرب با آنها آشنا شده است.
سه. در بعضي قطعات، مطلب با تقسيمات فلسفي بيان گرديده که آن هم بعد از قرن دوم و بعد از ظهور فلسفه در بين مسلمانان، عرب با آن آشنا شده است.
چهار. ابياتي مُشعر بر اسرار حروف در اين ديوان ديده مي‌شود که در عصر علي (عليه السلام) چنين موضوعاتي در ميان عرب، سابقه نداشته و ابن خَلدون تصريح کرده که علم اسرار حروف، پس از صدر اول، انتشار يافته است. (43)
پنج. در اين ديوان، معما هست؛ در صورتي که در عصر اميرالمؤمنين (عليه السلام) معما و لُغز نبوده است.
شش. اغلب ابيات اين ديوان از لحاظ ادبي چنان نيست که لايق مقام فصاحت و بلاغت امام باشد. (44)
کتابشناسي چاپي
در اين بخش، آنچه با ديوان مرتبط است و تا کنون به چاپ رسيده، در دو بخش «متن» و «ترجمه و شرح» معرفي مي‌شود. گفتني است که ديوان‌هاي چاپ شده، همه به ترتيب الفبايي قافيه‌ها تنظيم شده‌اند؛ اما در حجم و تعداد اشعار، تفاوت‌هاي بسيار دارند و از 190 قطعه، تا 355 قطعه، 374 قطعه، 506 قطعه و 455 قطعه، متفاوت‌اند. فقط يکي از اين ديوان‌ها بر حسب موضوع تنظيم شده است که در بخش پيشين نيز از آن ياد شد.الف. متن
1. ديوان الامام علي بن أبي طالب، جمع و ترتيب: عبدالعزيز الکرم، مؤسسة الکتب الثقافية، 1049 ق / 1988 م، 112 ص، داراي 355 قطعه شعر، همراه با پاورقي‌هاي مختصر در توضيح اشعار.ابتدا: النّاسُ مِن جَهَةِ التَّمثالِ أَکفاءُ
أبوهُم اَدَمُ وَ الأُمُّ حَوّاءُ
انتها: وَلکِنّا إذا مِتنا بُعِثنا
وَ نُسأَلُ بَعد ذا عَن کُلُّ شَيءِ
2. چاپ سنگي، بدون شماره گذاري و مشخصات، شرح و توضيح در حاشيه و ترتيب الفبايي.
ابتدا: الناس من جهة التمثال أکفاء
انتها: ولا تَجزَع إذا ما نابَ خَطبٌ
فَکَم للهِ مِن لُطفٍ خَفِيٍّ
3. ديوان المام علي، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بيروت، 112 ص، داراي 355 قطعه شعر.
ابتدا و انتها، همراه با پاورقي‌هايي در توضيح، مانند شماره‌ي يک. در واقع، همان نسخه با حروفچيني جديد به چاپ رسيده است.
4. ديوان أميرالمؤمنين علي بن أبي طالب، شرح و مقدمه‌ي دکتر عمر فاروق الطباع، شرکة دار الأرقم بن أبي الأرقم، بيروت، 240 ص، داراي 374 قطعه‌ي شعر.
ابتدا و انتها مانند شماره‌ي يک، با پاورقي‌هاي بسيار و تعيين نوع ادبيِ شعر.
5. ديوان الامام علي بن أبي طالب، شرح دکتر يوسف فرحات، دارالکتاب العربي، بيروت / 1411 ق / 1991 م، 166 ص، داراي 190 قطعه‌ي شعر.
ابتدا و انتها مثل نمونه‌ي اول و بر اساس دو نسخه‌ي چاپ ايران (1308 ق) و چاپ بولاق قاهره (1908 م) چاپ شده است. در انتها، شرح حال امام علي (عليه السلام) از کتاب تاريخ الاسلام ذهبي، ضميمه است و پاورقي‌هايي در شرح و توضيح دارد.
6. ديوان الام علي، تحقيق مرکز البيان العلمي، مکتبة الإيمان، مصر، 121 ص، همراه با پاورقي‌ها.
در اين ديوان، اشعار به صورت موضوعي گرد آمده و در پنج موضوع تنظيم شده است: الجهاد، حسن الخلق، الفخر بالنفس، المناجاة و الدعاء، الحَثّ علي العمل و طلب الرزق.
7. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام)، توضيح بعضي کلمه‌ها در حواشي، چاپ يمن / 1310 ق، 151 ص، قطع رقعي، داراي 455 قطعه‌ي شعر.
ابتدا: الناس من جهة التمثال أکفاء...
انتها: و کم لله من لطف خفيّ....
8. ديوان أميرالمؤمنين، چاپ سنگي، يمن / 1300 ق، 144 ص. (45)
9. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام)، چاپ سنگي، مصر، 76 ص. (46)
10. ديوان أميرالمؤمنين، المطبعة العلمية، قاهره / 1311 ق.
11. ديوان أميرالمؤمنين، کتابت علي بن محمد حسن، ناشر مشهدي محمد، چاپ کارخانه‌ي حاج عباسعلي، 138 ص.
12. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام)، باني چاپ: حاج محمدرضا حسيني، 1277 ق، 144 ص.
13. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام)، کتابت ابوالقاسم گلپايگاني، باني چاپ: ملارضا و محمد علي (پسران علي اکبر خوانساري)، 1271 ق و 1280 ق، 139 ص.
14. أنوار العقول من أشعار وصل الرسول، قطب الدين محمد بن الحسين، البيهقي الکَيدُري (م 576 ق)، بررسي و تحقيق کامل سلمان الجُبوري، دارالمَحجة البيضاء و دارالرسول الأکرم، بيروت / 1419 ق / 1999 م. (47)
ب. ترجمه و شرح
1. ديوان أميرالمؤمنين، سروده‌ي عبدالحسن اشعري قمي، مقدمه‌ي مصطفي زماني، انتشارات پيام اسلام، قم / 1369 ش، 176 ص، فارسي.هر يک از اشعار عربي، به دو بيت شعر فارسي درآمده است.
2. ديوان امام علي، تأليف قطب الدين ابوالحسن محمد بن الحسين بن الحسن بيهقي نيشابوري کيدري (م قرن ششم قمري)، تصحيح و ترجمه و مقدمه و اضافات ابوالقاسم امامي، انتشارات اسوه، تهران، 1373 ش، 720 ص، 506 قطعه‌ي شعر.
ابتدا: الناس من جهة التمثال أکفاء...
انتها: وَ بِالأَطهارِ أهلِ الذَّکرِ حَقّاً
سُلالَةِ أحمَدٍ وُلدِ الوصِيِّ
3. ديوان أميرالمؤمنين امام علي (عليه السلام)، ترجمه‌ي مصطفي زماني، انتشارات پيام اسلام، قم / 1362 ش، 509 ص.
ابتدا: الناس من جهة التمثال أکفا...
انتها: ولا تجزع إذا ما ناب خطب...
4. ديوان حضرت علي (عليه السلام)، ترجمه‌ي محمد جواد نجفي، کتابفروشي اسلاميه، تهران، سال ترجمه: 1384 ق، 127 ص، رقعي، همراه با متن عربي، 127 ص.
ابتدا: الناس من جهة التمثال أکفاء...
انتها: و کم لله من لطف خفي...
5. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام) با ترجمه به زبان لاتين، از خاور شناس کوي پرس، ليدن / 1745 م، 195 ص. (48)
6. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام)، چاپ سنگي، با شرح فارسي، 1284 ق. (49)
7. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام)، با شرح ترکي واژه‌ها، بولاق مصر / 1251 ق، 72 ص.
8. شرح ديوان منسوب به اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب، قاضي کمال الدين مير حسين بن معين الدين ميبدي يزدي (م 909 ق) مقدمه و تصحيح حسن رحماني و سيد ابراهيم اشک شيرين، مرکز نشر ميراث مکتوب، تهران / 1379 ش. (50)
9. ديوان حضرت علي (عليه السلام) با ترجمه‌ي منظوم اردو، ايم اين شاهد، کراچي / 1976 م. (51)
نسخه شناسي
در اين بخش، نسخه‌هاي خطي موجود از ديوان، و نيز ترجمه‌ها و شرح‌ها يا تلخيص‌هاي آن، معرفي مي‌شود.الف. متن
1. سَلوة الشيعة، ابوالحسن فَنجگِردي نيشابوري (م 513 يا 512 ق):کتابخانه‌ي مجلس، ش 7019/4 (فهرست، ج 25، ص 108)؛
کتابخانه‌ي مدرسه‌ي سپهسالار تهران (فهرست، ج 2، ص 447)؛
کتابخانه‌ي دانشگاه تهران (فهرست، ج 5، ص 844).
2. أنوار العقول، محمد بن حسين بيهقي کيدري (م 548 ق):
کتابخانه‌ي ملي، ش 1629/ 4، خط نسخ، 908 ق، 137 برگ، با ترجمه‌ي فارسي زيرنويس (فهرست، ج 10، ص 191)؛
کتابخانه‌ي فاضل خوانساري در خوانسار، ش 160، خط نسخ، 807 ق (فهرست، ج 1، ص 120)؛
کتابخانه‌ي مدرسه‌ي فيضيه در قم، ش 2056، خط نسخ، محمد تقي بن ملاعلي بن آقا محمد شهميرزادي، 1235 ق، 120 برگ (فهرست، ج 1، ص 24). (52)
3. ديوان اشعار اميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه‌ي سلطنتي در تهران، ش 1774، خط نستعليق، 247 ص، 12 ص (فهرست ديني، ص 546).
4. ديوان أميرالمؤمنين با ترجمه‌ي فارسي:
کتابخانه‌ي سلطنتي، ش 514، خط نستعليق، پايان آن افتاده، 151 ص، 12 س (فهرست ديني، ص 548).
5. ديوان أميرالمؤمنين:
کتابخانه‌ي سلطنتي: ش 1764، خط نسخ، 909 ق، 226 ص، 11 س (فهرست ديني، ص 542).
6. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام) با ترجمه فارسي:
کتابخانه‌ي سلطنتي، ش 1744، خط نسخ و نستعليق، علي بن محمد شوشتري، 1030 ق، 238 ص، 9 س (فهرست ديني، ص 445)؛
آغاز: الحمدلله الذي دانت لعزته الجبابرة.
7. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام) با ذکر راويان و ناقلان اشعار:
کتابخانه‌ي سلطنتي، ش 1737، خط نسخ، 210 ص، 12 س (فهرست ديني ص 552)؛
آغاز الحمدلله الذي دانت لعزته الجبابرة.
8. ديوان أميرالمؤمنين:
کتابخانه‌ي آيةالله مرعشي در قم، ش 1673، خط نسخ، و نستعليق، ابوالقاسم بن حسينعلي شريف قزويني، بي تا (فهرست، ج 26، ص 170).
9. ديوان أميرالمؤمنين:
کتابخانه‌ي آيةالله مرعشي، ش 1673/2، تا حرف لام، خط نستعليق، ابوالقاسم بن محمد تقي، شعبان 1264، 144 برگ (فهرست، ج 5، ص 70).
10. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه آيةالله مرعشي، عکسي، ش 341، خط نستعليق، 112 برگ (فهرست عکسي، ج 1، ص 302)
11. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه‌ي مسجد اعظم قم، ش 2424/4، بي کا، بي تا، قطع خشتي (فهرست، ص 557).
12. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه مسجد اعظم، ش 1341، بي کا، به ضميمه‌ي قصيده‌ي برده، با ترجمه‌ي قصيده‌ي فرزدق، 1253 ق، خشتي (فهرست، ص 183).
13. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام) با ترجمه‌ي فارسي:
کتابخانه مسجد اعظم، ش 3171، بي کا، 1226 ق، قطع وزيري (فهرست، ص 183).
14. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه مسجد اعظم، ش 1863، بي کا، 1254 ق، قطع وزيري (فهرست، ص 183).
15. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه‌ي مسجد اعظم، ش 654/1، بي کا، بي تا، قطع رقعي (فهرست، ص 466).
16. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه‌ي مسجد اعظم، ش 2797/1، ناقص، بي کا، بي تا، قطع رقعي (فهرست، ص 588).
17. ديوان منسوب به حضرت علي (عليه السلام):
کتابخانه‌ي حرم حضرت معصومه (عليهاالسلام)، ش 690/2، خط نسخ، بي کا، قرن 13 ق، 36 برگ (فهرست، ج 2، ص 331).
18. ديوان اميرمؤمنان (عليه السلام):
کتابخانه‌ي طبسي حائري، ش 140 (مجله‌ي نور علم، ش 14، ص 105).
19. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 97/24 ، بي کا، 1225 ق، 54 برگ.
20. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 2397/7، بي کا، سده‌ي 11 ق (فهرست، ج 3، ص 245).
21. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 733، 729، 457، 272، بي کا، بي تا (مجله‌ي نور علم، ش 53 و 52، ص 277)
22. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 94/36، علي اصغر، 1280 ق، 57 برگ.
23. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 100/33، رضاقلي، 1241 ق، 36 برگ.
24. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 88/15، عبدالله طائي، 1252 ق، 6 برگ.
25. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش / 744/3 = 97/24، بي کا، 1255 ق (فهرست، ج 3، ص 37).
26. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 569 = 82/20 - 81، محمد ساوجي، 1264 ق (فهرست، ج 22، ص 77).
27. ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام):
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 159/36، بي کا، قرن 12 ق، 75 برگ. (53)
28. ديوان بدايع البيان، منسوب به حضرت امير (عليه السلام): (فهرست کتابخانه‌هاي پاکستان، ج 1، ص 99).
ب. ترجمه و شرح
1. شرح فارسي ديوان امام علي:کتابخانه‌ي دانشگاه تهران، ش 4411، 71 برگ، سده‌ي 12 ق (فهرست، ج 13، ص 3376).
2. شرح ديوان امام علي به نظم و نثر فارسي:
کتابخانه‌ي دانشگاه تهران ش 4251، سده‌ي 14 ق، 84 برگ (فهرست، ج 13، ص 3222).
3. ترجمه‌ي ديوان اميرالمؤمنين، به نظم، سروده‌ي شوقي بغدادي (از اعلام قرن نهم قمري):
الذريعة، ج 9، ص 549؛
فهرست نسخه‌هاي خطي فارسي، منزوي، ج 2722/4؛
کتابخانه‌ي مجلس، ش 7106 (فهرست مجلس، ج 25، ص 168)؛
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 147/18، بي کا، 1279 ق، 67 برگ، فارسي (فهرست، ج 1، ص 98).
4. نظم الجواهر يا شرح ديوان امام علي، ابراهيم اميني، فارسي:
کتابخانه‌ي دانشگاه تهران، ش 2457 (فهرست، ج 9، ص 1195).
5. ترجمه‌ي منظوم ديوان امام علي (عليه السلام)، ميرتقي الدين محمد کاشاني، ترجمه‌ي منظوم صد بيت:
کتابخانه‌ي مجلس، ش 14098 (فهرست، ج 38، ص 127).
6. شرح ديوان امام علي، حسين بن اسماعيل حسيني:
کتابخانه‌ي مجلس، ش 1114 (فهرست، ج 3، ص 361) و مجموعه‌ي طباطبايي در کتابخانه‌ي مجلس، ش 206/10؛
کتابخانه‌ي لاجوردي در قم، خط نستعليق، شيخ محمد، 27 رجب 1089، فارسي (آشنايي با چند نسخه‌ي خطي، ص 115).
7. ترجمه‌ي منظوم ديوان امام علي (عليه السلام)، ناظم ناشناس:
کتابخانه‌ي مجلس، ش 2198، ص 492 (فهرست، ج 6، ص 160).
8. شرح ديوان أميرالمؤمنين، مير حسين بن معين الدين ميبدي:
کتابخانه‌ي آيةالله مرعشي، ش 6854، خط نسخ زيبا، بي کا، قرن 11 ق، 410 برگ، فارسي (فهرست، ج 22، ص 211)؛
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 34/86، بي کا، 1047 ق، 210 برگ، فارسي؛
کتابخانه‌ي آيةالله مرعشي، ش 9411/1، آغاز افتاده، خط نسخ، احمد بابا، صفر 987، فارسي (فهرست، ج 24، ص 184)؛
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 25/151، بي کا، قرن 12 ق، 438 برگ، فارسي؛
کتابخانه‌ي آيةالله مرعشي، ش 7417، خط نسخ و ابيات متن به خط ثلث، محمد مظفر بن محمد حکيم، شنبه، پانزدهم شوال 1080، 171 برگ، فارسي (فهرست، ج 19، ص 231)؛
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 5/26، بي کا، قرن 11 ق، 399 برگ، عربي؛
کتابخانه‌ي آيةالله مرعشي، ش 9350، خط نستعليق، احمد بن محمد الجاحظ الکاتب، نيمه‌ي ربيع الثاني 918، 289 برگ، فارسي (فهرست، ج 24، ص 143)؛
کتابخانه‌ي آيةالله مرعشي، ش 216، فاقد خطبه‌ي کتاب و فاتحه‌هاي آغاز، خط نستعليق و ابيات اصل به خط نسخ، بي کا، سده‌ي سيزدهم قمري، 176 برگ، فارسي (فهرست، ج 16، ص 16)؛
کتابخانه‌ي آيةالله مرعشي، ش 3997، خط نستعليق زيبا و عبارت‌هاي عربي به خط نسخ، رمضان 1054، 264 برگ، فارسي (فهرست، ج 10، ص 372)؛
کتابخانه‌ي آيةالله مرعشي، ش 9602-9603. دو جلد يک نسخه است که در دو بخش جلد شده، خط نستعليق، بي کا، سده‌ي دهم قمري، 414 برگ، فارسي (فهرست، ج 25 ،ص 4)؛
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، 1/177، بي کا، قرن 10 ق، 54 برگ، عربي؛
کتابخانه‌ي مسجد اعظم، ش 2000، بي کا، سده‌ي 11 ق، وزيري، فارسي (فهرست، ص 534)؛
کتابخانه‌ي آيةالله مرعشي، ش 9499، هفت فاتحه در مقدمه آمده، خط نستعليق زيبا، احمد، 1035 ق، 127 برگ، فارسي (فهرست، 42، ص 254)؛
کتابخانه‌ي آيةالله مرعشي، ش 9036، خط نسخ، محمود بن محمد سبزواري، ذي القعده‌ي 952، 402 برگ، فارسي (فهرست، ج 23، ص 193)؛
کتابخانه‌ي رضوي در قم، عربي (آشنايي با چند نسخه‌ي خطي، ص 62)؛
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 1900، بي تا، قطع خشتي، فارسي (فهرست، ج 3، ص 101)؛
کتابخانه‌ي آيةالله مرعشي، ش 5431، بي کا، بي تا، خط نسخ، 236 برگ، فارسي (فهرست، ج 14، ص 215).
9. الفواتح السبعة، مقدمه‌ي شرح ديوان اميرالمؤمنين، ميبدي:
کتابخانه‌ي مسجد اعظم، ش 2336، بي کا، 909 ق، 63 برگ، قطع خشتي، فارسي (فهرست، ص 384).
10. ترجمه‌ي اشعار اميرالمؤمنين، محمد حافظ رضوي مشهدي:
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 21/157، محمد باقر اصفهاني، قرن 13 ق، 37 برگ (فهرست، ج 2، ص 29).
11. ترجمه‌ي قصائد اميرالمؤمنين (عليه السلام)، محمد صالح بن احمد:
کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 165/1، محمد امين، 1057 ق، 52 برگ فارسي - عربي.
12. شرح ديوان اميرالمؤمنين (عليه السلام)، سعدالدين سليمان، مجيد مستقيم زاده:
کتابخانه حجتيه در قم، ش 515، خط نسخ، 1278 ق، قطع رحلي 220 برگ، ترکي (فهرست، ص 98).
13. شرح و ترجمه‌ي ديوان اميرالمؤمنين (عليه السلام)، محمد علي [ملقب به] مداح:
کتابخانه‌ي مدرسه فيضيه، ش 634، خط نستعليق، بهاءالدين محمد بن ابي محمد، 237 برگ، فارسي (فهرست، ج 2، ص 75).
14. شرح ديوان أميرالمؤمنين، شارح ناشناس:
کتابخانه‌ي آيةالله مرعشي، ش 8577، خط نسخ، بي کا، 7 ربيع الثاني 1057، 128 برگ، فارسي (فهرست، ج 22، ص 153).
15. ديوان اميرالمؤمين با ترجمه فارسي، شارح ناشناس:
کتابخانه‌ي سپهسالار، ش 7114، خط نسخ، سده‌ي 12 ق، 81 برگ (فهرست، ج 6، ص 516).
16. شرح ديوان امام علي (عليه السلام)، اسماعيل بن نجفي حسيني:
مجلة معهد المخطوطات العربية، ج 4، ص 255؛ الذريعة، ج 13، ص 266.
17. شرح ديوان امام علي (عليه السلام)، احمد خان وکيل الرعايا سرتيپ بوشهري (م 1315 ق):
موسوعة مؤلفي الإمامية، ج 3، ص 385.
18. التحرير في شرح ديوان الأمير، سيد محمد مهدي موسوي تنکابني:
الذريعة، ج 3، ص 376 و ج 12، ص 266.
ج. منتخب
1. منتخب ديوان أميرالمؤمنين (عليه السلام)، محمود مرندي:کتابخانه‌ي آيةالله گلپايگاني، ش 14/117، محمد مرندي، 1238 ق، 18 برگ، عربي.
محتواي اشعار
در يک بررسي اجمالي، مي‌توان موضوعات و مفاهيم اشعار ديوان منسوب به امام علي (عليه السلام) را چنين دسته بندي کرد:1. منزلت انسان؛ 2. توحيد و خداشناسي؛ 3. آخرت و زندگي پس از مرگ؛ 4. مناجات؛ 5. مسائل اخلاقي؛ 6. مدايح و مراثي؛ 7. وصايا؛ 8. معرفي خود؛ 9. رَجَزها؛ 10. گوناگون.
اينک براي هر يک از اين موضوعات، با ذکر شماره، نمونه‌هايي مي‌آوريم:
1. منزلت انسان
منزلت انسان، ارزش‌هاي انساني، دسته بندي انسان‌ها در زندگي، معرفي انسان‌هاي کامل و برتر، پاره‌اي ديگر از اشعار ديوان است. در نخستين شعر ديوان، از برابري انسان‌ها سخن مي‌گويد و فضيلت و ارزش آدميان را به دانش و رفتار نيکويي که از آنان سر ميزند، مي‌داند. شعر 219، (54) انسان را جِرمي کوچک مي‌شمارد که دنيايي بزرگ در آن نهفته است و در سروده‌ي 240، کامل ترين مردم را معرفي مي‌کند.در همين بخش، سروده‌هايي مانند شماره‌هاي 542، 79، 23، 19، و به عقل و خرد مي‌پردازد و آنچه به دانش و جهل بر مي‌گردد، چون شماره‌هاي 285، 192، 104، 85، 23، 10، 2 نيز بسيار است.
2. توحيد و خداشناسي
توحيد و خداشناسي و برشمردن صفات الهي و فروعات و متعلقات توحيد، بخش گسترده‌اي از ديوان را به خود اختصاص داده است. وصف خداوند (280 و 150) غفران الهي (281)، تقدير الهي (294 و 274)، امداد الهي (131)، ياد خدا (111)، توکل (307 و 106)، يأس از خداوند (322 و 271)، رضا به قضاي الهي (286)، روزي (283) و شکر نعمت (315) پاره‌اي از مفاهيم برجسته‌ي در اين باره است.3. آخرت و زندگي پس از مرگ
آخرت و زندگي پس از مرگ، مضمون بسياري از اشعار ديوان است. سروده‌هاي 299، 272، 262، 233، 232، 218، 148، 145، 119، 118، 93، 45، 38، 32، و... به نزديک بودن مرگ و آمادگي براي گذر از اين دنيا اشاره دارند و در مقابل، دنيا و دل بستن بدان در بسياري از اشعار ديگر، نکوهش شده است که مي‌توان به اين نمونه‌ها اشاره کرد: 316، 314، 313، 311، 305، 292، 284، 270، 185، 179، 175، 174، 169، 168، 90، 88، 75، 15، 14.4. مناجات
مناجات و راز و نياز با خداوند، بخشي از ديوان است. بش از ده سروده، مناجات با خداوند است که مي‌توان به اين شماره‌ها اشاره کرد: 424، 423، 420، 269، 261، 259، 253، 177، 78، 44، 17، 9. اين سروده‌ها با: يارَب، ياالهي، يا سامِعَ الدُّعاءِ، لَبيکَ لَبيکَ و... آغاز مي‌شود و در بر دارنده‌ي نيايش‌هاي جانگدازي است که خداوند را با صفات جلال و جمال مي‌خواند و از ضعف نفس و گناه، به آستان او شِکوه مي‌برد.5. مسائل اخلاقي
مسائل اخلاقي، معاشرت با مردم، تعليم و تربيت، رازداري، ادب دوستي، برادري، همنشيني، و مجالست و موضوعاتي از اين دست، بخش گسترده‌اي از ديوان است؛ براي نمونه به مواردي اشاره مي‌شود: ادب و اخلاق (320، 312، 125، 96، 82، 80، 79، 66، 48) برادري و دوستي (308، 291، 252، 163، 134، 132، 129، 128، 108، 86، 3) همنشيني (383)، رازداري (110)، مدارا (20)، اعتدال (246)، تواضع (269)، صبر (267، 247، 203، 196، 189، 183، 182، 167، 166، 109، 77، 27)، قناعت (317، 300، 198) و نيز پرهيز از خصلت‌هاي نکوهيده چون حرص و آز (321، 249، 33)، بخل (275)، آزار ديگران (250) و حيله و نيرنگ (39).6. مدايح و مراثي
بخشي از مضامين اشعار به مديحه‌ها و مرثيه‌ها اختصاص دارد. فقط يک مدح، آن هم براي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم)، در مجموع سروده‌ها به چشم مي‌خورد که پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) را در روز جنگ مي‌ستايد و از امدادهاي خداوندي، خواري کافران و عزت مؤمنان سخن مي‌گويد (شعر 353). سروده‌هاي 552، 92، 36، 11 در رثاي رسول خداست و بي تابي امام (عليه السلام) را پس از پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم)، باز مي‌نماياند. شعرهاي 41 و 37 را در رثاي همسرش و شعرهاي 347 و 149 را در رثاي پدر سروده است و سروده‌ي 347 به مرثيه‌ي خديجه (عليهاالسلام) همسر رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) و نخستين زني که نمازگزارد، اختصاص دارد.7. وصايا
تعدادي از سروده‌ها سفارش‌هايي به امام حسن (عليه السلام) و امام حسين (عليه السلام) است. سروده‌ي 221 وصيت به امام حسن (عليه السلام) است و او را به دانش طلبي، جوانمردي، پارسايي و آراستگي به اخلاق و ادب، سفارش مي‌کند. سروده‌هاي 435، 178، 130، 47، 40، 18 سفارش به امام حسين (عليه السلام) است. اين وصايا، پاره‌اي از تجربه‌هاي امام را باز مي‌گويد و صبغه‌ي آن، پند و اندرز و يادکرد مسائل اخلاقي است.8. معرفي خود
معرفي امام و حسب و نسب وي، سابقه اش در اسلام، کارهايي که براي مجد و عظمت اسلام انجام داده، دلاوري‌هايش در ميدان‌هاي نبرد، دانش و خُلق رحماني وي و... بخشي ديگر از مضامين ديوان است. اينها را مي‌توان در اين شماره‌ها يافت:255، 242، 235، 226، 215، 158، 137، 122، 116، 115، 105، 67، 62، 61، 60.
9. رَجَزها
سروده‌ها و رجزها در ميدان‌هاي نبرد و هنگام رويارويي با قهرمانان سپاه شرک، بخشي ديگر از ديوان را تشکيل مي‌دهد. جنگ اُحد (363، 356، 237، 144، 142، 141، 70)، نبرد خندق (355، 49)، جنگ بدر (294، 71، 12)، بئر ذات العلم (557، 503)، نبرد خيبر (302، 184، 58، 51)، نبرد صفين (539، 525، 507، 398، 397، 357، 214، 97، 53)، نبرد جمل (571، 439، 363، 151، 147)، نهروان (482، 440) و نيز رويارويي با عمرو بن عبدوُد (227، 143)، عمرو بن مَعدي کَرِب (265)، ربيع بن ابي حقيق (52)، حارث مولي معاويه (59)، غطريف بن جسم (278)، ياسر يهودي (212، 72)، مَرحَب يهودي (206، 73)، بخشي از مفاهيم و موضوعات در اين بخش است؛ البته نامه به عمرو بن عاص (241)، نامه به معاويه (289، 243)، سروده‌هاي مربوط به ابن ملجم (139)، سروده‌هاي هنگام کشته شدن حکيم به جبله (264) و کعب بن اشرف (276)، دعوت سعد بن سلمه به توحيد (153)، نکوهش قريش (202) و ستايش کوفه (277) را نيز مي‌توان در شمار رجزها جاي داد.10. گوناگون
موضوعات گوناگون ديگري چون روزهاي هفته (5)، قسمت و سرنوشت (127، 63، 29)، پيري (171)، جواني (146)، کار و تلاش (4)، ثروتمندي و فقر (181، 178، 176، 172، 31، 28)، گشايش پس از سختي‌ها (231، 103، 26)، روزگار (288، 273، 258، 220، 216، 167، 156، 154، 91، 40، 30)، و سفر (229 و 132) نيز در ديوان به چشم مي‌خورد که شايد نتوان آنها را در يک موضوعِ عام قرارداد.پي‌نوشت:
1. اين مقاله، پيش از اين، در دانش نامه‌ي امام علي (عليه السلام) منتشر شده است.
2. براي آگاهي بيش تر در اين زمينه، ر.ک: ديوان الإمام علي (عليه السلام)، شرح و ضبط عمر فاروق الطباع، ص 10-6.
3. زَبيدي، محمد مرتضي، تاج العروس، ج 7، ص 84.
4. فيروز آبادي، محمد بن يعقوب، القاموس المحيط في اللغة، ذيل ماده ي: ودق؛ حموي، ياقوت، معجم الأدباء، ج 14، ص 48 و 43 و 42.
5. زَبيدي، محمد مرتضي، تاج العروس، ج 7، ص 84.
6. فيروزآبادي، محمد بن يعقوب، القاموس المحيط في اللغة، ذيل ماده ي: ودق؛ حموي، ياقوت معجم الأدباء، ج 14 ، ص 48 و 43 و 42.
7. همان.
8. مدني، سيد علي خان، أنوارالربيع، ص 128.
9. حموي، ياقوت، معجم الأدباء، ج 14، ص 42.
10. زبيدي، محمد مرتضي، تاج العروس، ج 7، ص 5.
11. ابن عبدربه، العقدالفريد، ج 43، ص 88.
12. قلقشندي، ابوالعباس، صبح الاعشي، ج 1، ص 272 و 125.
13. قلقشندي، ابوالعباس، صبح الاعشي، ج 1، ص 272 و 125.
14. سبط ابن جوزي، تذکرة الخواص، ص 99-95.
15. شبلنجي، مؤمن بن حسن، نورالابصار، ج 4، ص 86-84.
16. قاضي قضاعي، محمد بن سلامه، دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشيم، ص 299-279.
17. سميعي، کيوان، تحقيقات ادبي يا سخناني پيرامون شعر در شاعري، ص 346.
18. نجاشي، ابوالعباس احمد بن علي، رجال النجاشي، ص 167.
19. تهراني، آقابزرگ، الذريعة الي تصانيف الشيعة، ج 9/1، ص 101.
20. همان، ج 2، ص 432 و ج 3، ص 205؛ کيدري بيهقي، قطب الدين، أنوار العقول، من أشعار وصي الرسول، ص 92.
21. اين کتاب در ميراث حديث شيعه، دفتر هفتم، در دست چاپ است.
22. تهراني، آقابزرگ، الذريعة إلي تصانيف الشيعة، ج 2، ص 432 و ج 1/9، ص 101؛ کيدري بيهقي، أنوار العقول، ص 92.
23. تهراني، آقابزرگ، الذريعة إلي تصانيف الشيعة، ج 2، ص 316؛ کيدري بيهقي، أنوار العقول، ص 92.
24. تهراني، آقا بزرگ، الذريعة إلي تصانيف الشيعة، ج 2، ص 432 و ج 1/9، ص 101 و ج 6، ص 381.
25. اين کتاب به وسيله‌ي کامل سلمان جُبوري رد سال 1419 ق / 1999 م تحقيق شده و به چاپ رسيده است.
26. تهراني، آقابزرگ، الذريعة إلي تصانيف الشيعة، ج 2، ص 434-431.
27. ديوان امام علي (عليه السلام)، تصحيح و ترجمه‌ي ابوالقاسم امامي، ص 33 و 32.
28. تهراني، آقابزرگ، الذريعة إلي تصانيف الشيعة، ج 1/9، ص 101، دانش پژوه، محمدتقي و منزوي، علي نقي، فهرست کتابخانه‌ي مرکزي دانشگاه تهران، ج 2، ص 119.
29. تهراني، آقابزرگ، الذريعة إلي تصانيف الشيعة، ج 2، ص 434-431.
30. حسيني جلالي، سيد محمد حسين، «پژوهشي درباره‌ي ديوان امام علي (عليه السلام)»، ترجمه‌ي جويا جهانبخش، آينه‌ي پژوهش، ش 66، ص 148.
31. حسن زاده آملي، حسن، انسان کامل از ديدگاه نهج البلاغه، ص 30 و 29.
32. تحفةالمراد، به اهتمام محمد حسين اکبري، ص 184.
33. ابن هشام، السيرةالنبوية، ج 3، ص 218.
34. مدني، سيد علي خان، رياض السالکين، ج 7، ص 219.
35. تحفة المراد، ص 196.
36. همان، ص 146.
37. خالقي، محمدهادي، «گفت و گو با آيةالله محمدباقر محمودي»، فصل نامه‌ي علوم حديث، ش 4، ص 151.
38. مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 1، ص 22.
39. همان، ص 42.
40. زماني، مصطفي، ترجمه‌ي ديوان امام علي، ص 18 (مقدمه‌ي مترجم).
41. به عبارت دقيق، خصائص الأئمه (عليه السلام).
42. ديوان امام علي (عليه السلام)، تصحيح و ترجمه‌ي ابوالقاسم امامي، ص 9 و 8.
43. ابن خلدون، عبدالرحمان، مقدمه‌ي ابن خلدون، ص 353.
44. سميعي، کيوان، تحقيقات ادبي يا سخناني پيرامون شعر و شاعري، ص 357-355.
45. إليان سرکيس، يوسف، معجم المطبوعات، ج 2، ص 1353.
46. همان.
47. و نيز ر.ک: کيدري بيهقي، أنوار العقول، ص 72-66؛ «پژوهشي درباره‌ي امام علي (عليه السلام)»، آينه‌ي پژوهش، ش 66، ص 153.
48. و نيز ر.ک: کيدري بيهقي، أنوار العقول، ص 72-66؛ «پژوهشي درباره‌ي امام علي (عليه السلام)»، آينه‌ي پژوهش، ش 66، ص 153.
49. و نيز ر.ک: کيدري بيهقي، أنوار العقول، ص 72-66؛ «پژوهشي درباره‌ي امام علي (عليه السلام)»، آينه‌ي پژوهش، ش 66، ص 153.
50. همان.
51. تقوي، سيد حسين عارف، برصغيرکي اماميه مصنفين، ج 1، ص 194.
52. محقق کتاب أنوار العقول، در ص 37-27، نسخه از آن را معرفي کرده است.
53. و نيز ر.ک: کيدري بيهقي، أنوار العقول، ص 72-66؛ «پژوهشي درباره‌ي امام علي (عليه السلام)»، آينه‌ي پژوهش، ش 66، ص 153 و 152.
54. کليه‌ي شماره‌ها از أنوار العقول من أشعار وصي الرسول، نوشته‌ي قطب الدين کيدري، تحقيق کامل سلمان جُبوري آورده شده است.
مهريزي، مهدي؛ (1381)، حديث پژوهي (جلد اول)، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحديث، چاپ دوم.
