نويسنده: محمدتقي فعّالي

خانواده يکي از مهمترين نهادهاي جامعه بشري است که زيربنايي‌ترين و اولين نهاد اجتماع به شمار مي‌آيد. تأثير خانواده بر رشد، تکامل، تعادل و شکوفايي فرد فرد بشر و جامعه انساني به اندازه‌اي است که هيچ صاحب بينشي نمي‌توان آن را رد کند. خانواده تأثير عميقي بر زندگي فردي و اجتماعي افراد دارد، به همين سبب همه فرستادگان الهي (عليه السلام) به آن توجه ويژه‌اي داشته اند. دين اسلام به عنوان آخرين دين آسماني، بخش قابل توجهي از قوانين و احکام خود را به خانواده اختصاص داده است. پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) و اولياي دين (عليه السلام)، از جمله‌امام رضا (عليه السلام) توجه ويژه‌اي به مسائل خانواده داشته و مطالب ارزنده‌اي درباره روابط خانوادگي بيان داشته اند.

1) اهداف و کارکردهاي خانواده

يک) تأمين آرامش رواني همسران

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
همانا خداوند، شب را براي آرامش قرار داد و زنان را براي آرامش بخشي آفريد. (1)

دو) ارضاي نيازهاي عاطفي

ابوالقاسم فارسي مي‌گويد از‌امام رضا (عليه السلام) معناي آيه «فَإِمسَاکٌ بِمَعرُوفٍ» (2) را پرسيدم. حضرت (عليه السلام) در پاسخ فرمود:
نگه داري زنان با شيوه‌ي انساني، يعني آزاري به او نرساند و هزينه زندگي او را بدون چشم داشتي تأمين کند. (3)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
نيکي کردن به خويشاوند و نزديک ساختن افراد دور به يکديگر و الفت بخشيدن ميان دل ها [از آثار ازدواج است]. (4)

سه) ارضاي نيازهاي جنسي

حسن بن جهم مي‌گويد خدمت‌امام رضا (عليه السلام) رفتم. ديدم حضرت خضاب سياه بسته است. عرض کردم: محاسن خود را سياه کرده‌ايد؟ حضرت (عليه السلام) فرمود:
خضاب عفت زن ها را زياد مي‌کند، اگر مردها خضاب مي‌کردند و خويش را آماده مي‌کردند، زنان از مسير عفاف بيرون نمي‌شدند. (5)

چهار) تداوم نسل و مشروعيت بخشي به فرزندان

بکربن صالح گويد: براي حضرت رضا (عليه السلام) نوشتم: پنج سال است که از بچه دار شدن خودداري کرده‌ام؛ چرا که همسرم فرزند نمي‌خواهد و مي‌گويد به خاطر نداري‌تربيت فرزند مشکل است.‌امام (عليه السلام) در جواب نوشت:
بچه دار شو که خداوند روزيش دهد. (6)
امام رضا (عليه السلام) به نقل از پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:
با زن سياه زايا ازدواج کن و با زن زيباي نازا ازدواج نکن؛ زيرا در روز قيامت، من به شما بر ديگر‌امت ها مباهات مي‌کنم. آيا نمي‌داني که فرزندان در زير عرش براي پدران شان طلب آمرزش مي‌کنند، و ابراهيم (عليه السلام) آنها را حضانت مي‌کند و ساره در کوهي از مشک و عنبر و زعفران پرورش شان مي‌دهد!؟ (7)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
زنا به علت مفاسدي که در بردارد حرام شده است؛ مانند قتل نفس، مخدوش شدن اصل و نسب،‌ترک‌تربيت کودکان، تباه شدن موضوع ارث و ميراث و‌امثال اين مفاسد. (8)

پنج) گسترش فرهنگ ديني

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هرگاه فرزندي به دنيا آمد، در گوش راست او اذان و در گوش چپ او، اقامه بخوان. (9)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
اگر توانستي دهان بچه را با آب فرات يا عسل بگشا. (10)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
براي خانه‌هاي خود، بهره‌اي از قرآن کريم قرار دهيد؛ زيرا در خانه‌اي که قرآن قرائت شود، گشايش براي ساکنانش فراهم آيد و خيرش فراوان شود و اهل خانه در برکت و فزوني باشند. (11)

شش) پيشگيري از انحرافات اجتماعي

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
فرشته وحي بر پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود آمد و گفت:‌اي محمد! پروردگارت به تو سلام مي‌رساند و مي‌فرمايد: دوشيزگان، همچون ميوه‌هاي درخت هستند. پس چون برسد، راهي جز چيدن ندارد، وگرنه، بر اثر آفتاب و باد، خراب مي‌شود. دوشيزگان نيز هرگاه به مرحله ي زنان برسند، راهي جز شوهر دادن ندارند، وگرنه، از گمراهي و فساد، ايمن نخواهند بود. (12)

2) راهکارهاي رشد و کارايي خانواده

يک) ايمان به خدا

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
اقرار و ايمان به خدا و به پيامبر خدا و به حجّت خدا و هر چه از نزد خداي بزرگ آمده است. (13)

الف) توکّل

از‌امام رضا (عليه السلام) درباره حد توکّل سؤال شد:‌امام (عليه السلام) فرمودند:
حد توکّل آن است که با وجود خدا از احدي غير از او هراسي به دل راه ندهي. (14)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس دوست دارد نيرومندترين مردم باشد، بايد بر خدا توکّل کند. (15)

ب) سطوح اعتماد به خدا

مردي از‌امام رضا (عليه السلام) معناي آيه «وَ مَن يَتَوَکَّل عَلَي اللهِ فَهُوَ حَسبُهُ؛ (16) هر که بر خدا توکل کند، همو برايش بس است» را جويا شد. حضرت (عليه السلام) فرمود:
توکّل درجاتي دارد يکي آنکه در هر کاري که با تو کرده به او اعتماد داشته باشي، به همه راضي باشي و بداني که در هيچ خيري و هيچ رأيي در حق تو کوتاهي نکرده و اختيار به دست اوست. پس به او توکل کني و کارها را به او واگذار کني. ديگر ايمان به غيب‌هاي اوست که تو از آن ها بي خبري. بايد علمش را به او و‌امنايش واگذاري و درباره‌ي آن غيب ها و غير آن به او اعتماد کني. (17)
از ديدگاه هشتمين پيشواي شيعيان (عليه السلام)، توکل از ارکان ايمان است و ايمان خود داراي چهار رکن است:
توکّل بر خدا، رضا به قضاي الهي، تسليم در برابر فرمان او و واگذار کردن کارها به او. (18)

دو) اخلاق نيکو

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
چرا که اگر او اهل نيکي نيست تو خود اهل آن هستي. (19)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
نزديک‌ترين شما به من در روز قيامت کساني هستند که اخلاق نيکو داشته باشند و با خانواده خود بيشتر مهرباني کنند. (20)
امام رضا (عليه السلام) به نقل از رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:
جبرئيل از سوي پروردگار دو جهان بر من نازل شد و گفت:‌اي محمّد! بر تو باد به رعايت حسن خُلق که تمام خير دنيا و آخرت در آن است و آگاه باشيد که شبيه‌ترين شما به من خوش اخلاق‌ترين شماست. (21)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس خلقش نيکو باشد، خداوند پاداش روزه دار و نمازگزار را به او مي‌دهد. (22)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
مؤمن، نرم خو و خوش اخلاق است. (23)

الف) مدارا

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
مؤمن، مؤمن نيست مگر اينکه در او سنّتي از نبي باشد. سنّت پيامبر مدارا کردن با مردم است. (24)
حسين بن خالد از‌امام رضا (عليه السلام) درباره‌ي عقل سؤال کرد.‌امام (عليه السلام) اين گونه پاسخ دادند:
عقل يعني نرم خويي با دشمنان و مدارا با دوستان. (25)
ابوجعفر بصري نقل مي‌کند که روزي با يونس بن عبدالرحمان به محضر‌امام رضا (عليه السلام) وارد شديم. در اين لحظه مردي وارد شد و از رفتار زشت يکي از اصحاب گلايه کرد. حضرت اين گونه به وي توصيه کردند:
با آنها مدارا کن، زيرا بايد متناسب با عقل انسان ها رفتار کني. (26)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
رفق و خوش اخلاقي، سرزمين ها را آباد مي‌سازد و روزي ها را افزايش مي‌دهد. (27)

ب) آسان گيري

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
مؤمن، خوش اخلاق و آسان گير است. در مقابل، کافر، بداخلاق و سخت گير است. (28)
حضرت رضا (عليه السلام) به نقل از مولا علي (عليه السلام) فرمود:
بهترين زنان شما چند دسته اند؛ آن که آسان گير است، آن که نرم خو است، آن که وقتي شوهرش از او خشمگين مي‌شود، تا او را از خود راضي نکند، نخوابد، آنکه در نبود شوهرش، عفت و پاکدامني خود را حفظ کند، چنين زني، کارگزاري از کارگزاران خداست و کارگزار خدا، البته زيانکار نخواهد بود. (29)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
اگر فردي به تو بدي کرد و سپس از تو عذر خواست، عذرش را بپذير و سخت نگير. (30)

ج) مهرورزي

هيچ کس براي زن، همچون همسرش نمي‌شود. (31)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
اساس و ريشه خرد بعد از اعتقاد به خدا، دوستي با مردم، و نيکي کردن به هر انسان خوب يا بدي است. (32)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
محبّت و دوستي با مردم نصف عقل است. (33)

اول) هديه دادن

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هديه دادن کينه ها را از قلب ها مي‌برد. (34)

دوم) آراستگي و زينت براي همسر

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
يکي از دلايل فاصله گرفتن زنان از پاکدامني و عفت، بي توجهي مردان آنها به آراستگي خود و مرتب نکردن ظاهرشان است. (35)

د) تبسّم

ابراهيم بن عباس مي‌گويد: هرگز‌امام رضا (عليه السلام) را نديدم که تبسّم نداشته باشند. (36)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر مسلماني که با مسلماني ديدار کند و او را شاد سازد، خداوند وي را خوشحال و مسرور خواهد ساخت. (37)

سه) احترام متقابل

الف) تحقير نکردن

اول) آزار کلامي

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
يکي از بدترين بندگان خدا کسي است که به سبب بدزباني و دشنام گويي اش، همنشيني با او ناخوشايند باشد. (38)

دوم) بي توجهي

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هنگام ورود به همسر و فرزندانت سلام کن. (39)

سوم) نصيحت پيش روي ديگران

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
نصيحت زبر و درشت است. (40)

ب) تمسخر و عيب جويي نکردن

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
کسي که مؤمني را به چيزي و گناهي سرزنش کند، نمي‌ميرد تا آن که آن کار زشت را به جاي آورد. (41)

ج) پرخاشگري نکردن

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
مؤمن هرگاه غضب کند، غضبش او را از مدار حقّ خارج نمي‌سازد. (42)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
غضب، کليد هر بدي است. (43)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
خداوند به يکي از انبيايش وحي فرمود: هرگاه صبح شد نخستين چيزي که مشاهده کردي آن را بخور، دومين چيز را پنهان کن، سومين چيز را اقبال نما، چهارمين چيز تو را مأيوس نسازد و از پنجمين چيز فرار کن.
صبح، آن پيامبر با کوه سياه بزرگي روبرو شدند و متحيّر ايستادند.‌اما چون خداوند به خوردن آن‌امر کرده بود، براي خوردن آن پيش رفتند،‌اما هر چه نزديک‌تر شدند، آن کوه کوچک شد تا اينکه آن را در حد لقمه‌اي يافتند و خوردند و آن را گواراترين غذا يافتند. آن کوه، غضب بود. هرگاه شخصي غضب کند خود را نمي‌بيند و قدر خود را نمي‌شناسد.‌اما هرگاه خويشتن را حفظ کند و قدر خويش را بشناسد، غضبش بازايستد تا اينکه در آخر، لقمه‌اي گوارا خواهد شد. (44)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
کسي که غضب و خشم خود را نگه دارد، خداوند عذابش را از او نگه خواهد داشت و کسي که خوش خلق باشد خداوند او را به درجه روزه دار شب زنده دار مي‌رساند. (45)

چهار) صداقت

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
به نماز و روزه ي بسيار آنان منگريد، به زيادي انجام حج و کارهاي خير و شب زنده داري آنان نگاه نکنيد بلکه به راستگويي و‌امانتداري آنان بنگريد. (46)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
کسي که با مردم معامله کند و به آنها ستم نکند و با ايشان گفتگو و دروغ به آنها نگويد و با ايشان وعده کند و خلف آن نکند مروت او کامل و عدالت او ظاهر است. (47)
امام رضا (عليه السلام) به نقل از پدر بزرگوار خود فرمود:
تقوي و ورع و کوشش و اداي‌امانت و راستگويي و حسن جوار و همسايگي را از دست ندهيد. (48)

پنج) گذشت و تغافل

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هرگاه دو گروه با يکديگر نزاع کردند، نصرت خدا به کسي مي‌رسد که با گذشت‌تر باشد. (49)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بهترين بنده ي خدا کسي است که هرگاه احسان کند با خوش رويي باشد، هنگام خطا، استغفار کند، هرگاه به او هديه داده شود شکرگزارد، هرگاه بلايي به او رسد، صبر کند و هرگاه غضبناک شود، گذشت پيشه کند. (50)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بر شما باد رعايت مکارم الاخلاق؛ زيرا خداوند مرا بدين منظور مبعوث کرد. مکارم اخلاق اين است: از کساني که ظلم مي‌کنند، بگذري. به کساني که تو را محروم مي‌کنند، عطا نمايي. به کساني که با تو قطع رابطه مي‌کند وصل کني. کسي که به تو بازگشت نمي‌کند به سوي او بازگردي. (51)
شخصي به نام صفوان اظهار مي‌دارد که خدمت حضرت رضا (عليه السلام) شرفياب شده و به ايشان عذر خويش را عرض کردم. از آن بزرگوار خواستم عذر مرا پذيرا شده براي من استغفار کنند.‌امام در پاسخ فرمودند:
قبول کردم. نزد من بيا. (52)
سپس‌امام (عليه السلام) درباره ي پدرش سؤال کردند و آنگاه که مطلع شدند پدرش از دنيا رفته است براي او استغفار کردند. حضرت ثامن الحجج (عليه السلام) رويه ي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) و اجداد خويش (عليه السلام) را مدارا و گذشت دانستند و به اين آيه اشاره فرمودند:
پس به [برکت] رحمت الهي، با آنان نرمخو [و پُرمهر] شدي، و اگر تندخو و سختدل بودي قطعاً از پيرامون تو پراکنده مي‌شدند. پس، از آنان درگذر و بر ايشان آمرزش بخواه، و در کار[ها] با آنان مشورت کن، و چون تصميم گرفتي بر خدا توکل کن، زيرا خداوند توکل کنندگان را دوست مي‌دارد. (53)

شش) ارتباط مؤثر

الف) ارتباط کلامي

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
کسي که سخنش نغز، شيرين و نيکو باشد، کسي که براي اطعام ديگران سفره بگستراند و کسي که در شب نماز گزارد، در حالي که ديگران در خوابند. (54)

اول) سلام

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس مسلمان فقيري را ملاقات کند و برخلاف روشي که به انسان‌هاي ثروتمند سلام مي‌کند، به او سلام کند، در روز قيامت، خداوند را در حالي ملاقات مي‌کند که نسبت به او غضبناک و خشمگين است. (55)

دوم) سپاسگزاري

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
کسي که از احسان مردم تشکر نکند، شکر خدا را بجا نياورده است. (56)

ب) ارتباط غيرکلامي

اول) گشاده رويي

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر مسلماني ديدار کند و او را شاد سازد، خداوند وي را خوشحال و مسرور خواهد ساخت. (57)
يکي از ياران‌امام رضا (عليه السلام) مي‌گويد: هرگز‌امام رضا (عليه السلام) را نديدم که تبسّم نداشته باشد. (58)

دوم) فروتني

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هنگامي که وارد منزلت مي‌شوي، پس بر اهل آن سلام ده. (59)

پي‌نوشت‌ها:

1. مجلسي، بحارالانوار، ج100، ص278.
2. بقره/229.
3. حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج21، ص513.
4. مجلسي، بحارالانوار، ج100، ص264.
5. کليني، الکافي، ج5، ص567؛ عطاردي، مسند‌امام رضا (عليه السلام)، ج2، ص370.
6. کليني، الکافي، ج6، ص3، طبرسي، مکارم الاخلاق، ص224.
7. کليني، الکافي، ج5، ص334؛ مجلسي، بحارالانوار، ج103، ص237.
8. صدوق، علل الشرائع، ج2، ص479.
9. فقه الرضا (عليه السلام)، ص239؛ صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص20.
10. فقه الرضا (عليه السلام)، ص239؛ کليني، الکافي، ج11، ص382؛ مجلسي، بحارالانوار، ج101، ص116.
11. حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج6، ص200؛ مجلسي، بحارالانوار، ج89، ص200.
12. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص289؛ همو، علل الشرائع، ص578.
13. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص99.
14. حرّاني، تحف العقول، ص445؛ مجلسي، بحارالانوار، ج75، ص338.
15. مجلسي، بحارالانوار، ج68، ص138.
16. طلاق/3.
17. حراني، تحف العقول، ص 443؛ مجلسي، بحارالانوار، ج75، ص336.
18. حراني، تحف العقول، ص 445؛ مجلسي، بحارالانوار، ج68، ص135 و ج75، ص338.
19. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص69؛ مجلسي، بحارالانوار، ج71، ص413؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج16، ص295.
20. صحيفة الامام الرضا (عليه السلام)، ص67؛ صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص38؛ حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج12، ص 153.
21. مجلسي، بحارالانوار، ج68، ص387.
22. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص71؛ مجلسي، بحارالانوار، ج68، ص388.
23. مجلسي، بحارالانوار، ج68، ص391؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج12، ص159.
24. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص256؛ کليني، الکافي، ج2، ص241.
25. صدوق، الأمالي، ص283؛ طبرسي، مشکاة الانوار، ص249.
26. مجلسي، بحارالانوار، ج2، ص68؛ نوري، مستدرک الوسائل، ج12، ص215.
27. حرّاني، تحف العقول، ص 395.
28. مجلسي، بحارالانوار، ج47، ص44.
29. کليني، الکافي، ج5، ص325؛ طوسي، الأمالي، ص370؛ حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج20، ص29؛ مجلسي، بحارالانوار، ج100، ص231.
30. حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج8، ص553.
31. کليني، الکافي، ج5، ص506؛ مجلسي، مرآة العقول، ج20، ص318.
32. صحيفة الامام الرضا (عليه السلام)، ص52.
33. کليني، الکافي، ج2، ص643.
34. همان.
35. کليني، الکافي، ج5، ص567؛ طبرسي، مکارم الاخلاق، ص 79.
36. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 184.
37. کليني، الکافي، ج2، ص192.
38. همان، ج2، ص325.
39. فقه الرضا (عليه السلام)، ص401؛ مجلسي، بحارالانوار، ج73، ص167.
40. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص290؛ همو، علل الشرائع، ج2، ص581؛ مجلسي، بحارالانوار، ج49، ص232.
41. کليني، الکافي، ج2، ص 356.
42. حلّي، العدد القوية، ص292.
43. طبرسي، مشکاة الانوار، ص216.
44. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص275؛ صدوق، الخصال، ص267؛ نوري، مستدرک الوسائل، ج2، ص 124.
45. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 71؛ مجلسي، بحارالانوار، ج68، ص388.
46. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 51.
47. صحيفة الامام الرضا (عليه السلام)، ص48؛ صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص30.
48. فقه الرضا (عليه السلام)، ص356؛ بحارالانوار، ج75، ص348.
49. کليني، الکافي، ج2، ص 108؛ مفيد، الأمالي، ص209؛ حرّاني، تحف العقول، ص446.
50. حرّاني، تحف العقول، ص445.
51. مفيد، الأمالي، ص 477؛ نوري، مستدرک الوسائل، ج11، ص 191.
52. عياشي، تفسيرعياشي، ج1، ص 203؛ بحراني، تفسير برهان، ج1، ص323؛ حويزي، نورالثقلين، ج1، ص 404.
53. آل عمران/159.
54. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص65؛ مجلسي، بحارالانوار، ج71، ص383.
55. صدوق، الأمالي، ص442؛ مجلسي، بحارالانوار، ج69، ص38؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج12، ص64.
56. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص24؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج16، ص313.
57. کليني، الکافي، ج2، ص 192.
58. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص184.
59. فقه الرضا (عليه السلام)، ص401.