تاثیر سنایی و انوری بر شعر حافظ

شادروان فروزانفر می‌نویسد:
 «... بخصوص نوع شعر قلندری که نمودار آزادی فکر و نوعی سرکشی نسبت به رسوم و عقاید معمول و ارجمند نزد عامه آن عصر به‌شمار می‌رود، و حافظ آن‌را به اوج کمال رسانیده است، دستکار صنعت فکر و طبع معنی آفرین و فصاحت‌گستر حکیم سنائی است...» (سخن و سخنوران، ص 255).
 

تاثیر حافظ از شعر سنایی

اینک نمونه‌هایی از تضمین‌ها و اقتباس‌های حافظ از شعر سنائی و استقبال و افتقاهای او را نقل می‌کنیم.

 تضمین‌ها و شباهت‌ها

1)سنائی:

آنکه مستغنی بد از ما هم به ما محتاج بود

حافظ:

ما به او محتاج بودیم او به ما مشتاق بود

2) سنائی:

مرد یزدان‌گر نباشی جفت اهریمن مباش

حافظ:

مرد یزدان‌ شو و فارغ‌ گذر از اهرمنان

3) سنائی:

ساقیا برخیز و می در جام کن

حافظ:

ساقیا برخیز و در ده جام را

4) سنائی:

دی ناگه از نگارم اندر رسید نامه قالت رای فوادی من هجرک القیامه

حافظ:

از خون دل نوشتم نزدیک دوست نامه انی رأیت دهرأ من هجرک القیامه

5) سنائی:

گفتم که عشق و دل را باشد علامتی هم

قالت دموع عینی لم تکفک العلامه

حافظ:

دارم من از فراغش در دیده صد علامت

لیست دموع عینی هذا لنا العلامه

6) سنائی:

گفتم وفا نداری گفتا که آزمودی

من جرّب المجرّب حلّت به الندامه

حافظ:

هر چند کازمودم از وی نبود سودم

من جرّب المجرّب حلّت به الندامه

7) سنائی

گفتا بگیر زلفم گفتم ملامت آید

قالت الست تدری العشق و الملامه

حافظ:

گفتم ملامت آید گر گرد دوست گردم

والله ما رأینا حبّا بلا ملامه

8) سنائی در بیت دوم از قطعه‌ای گوید:

مگر که جمله بمردند و نیز شاید بود

خدای عزو جل جمله را بیامرزاد

حافظ در پایان قطعه‌ای گوید:

نظیر خویش بنگذاشتند و بگذشتند

خدای عزوجل جمله را بیامرزاد

 

 استقبال‌ها یا همانندی‌های وزن و قافیه

( بیت اول هر مدخل از آن سنایی و بیت دوم ازآن حافظ است ) :

1)

سوز و شوق ملکی بر دلت آسان نشود	تا بد و نیک جهان پیش تو یکسان نشود
گرچه بر واعظ شهر این سخن آسان نشود	تا ریا ورزد و سالوس مسلمان نشود

2)

ای تماشاگاه جان‌ها صورت زیبای تو	ای کلاه فرق مردان پای تابه پای تو
ای قبای پادشاهی راست بر بالای تو	زینت تاج و نگین از گوهر والای تو

3)

الا ای دلربای خوش بیا کامد بهاری خوش	شراب تلخ ما راده که هست این روزگاری خوش
کنار آب و پای بید و طبع شعر و یاری خوش	معاشر دلبری شیرین و ساقی گلعذاری خوش

4)

ز جزع و لعلت ای سیمین بناگوش	دلم پرنیش گشت و طبع پرنوش
ببرد از من قرار و طاقت و هوش	بتی شیرین لبی سیمین بناگوش

انوری (متوفای 585ق)

اوحدالدین محمد بن محمد انوری از قصیده سرایان بزرگ قرن ششم است. در غزل‌سرائی نیز صاحب سبک شمرده می‌شود و در سرودن قطعه و رباعی نیز استاد است. انوری از قبیل سخنوران مضمون‌آفرینی چون خاقانی، کمال‌الدین اسماعیل و ظهیر فاریابی است، و نه از قبیل معنی اندیشانی چون سنائی و عطار و عراقی. شعر او باریک و بغرنج است و در دشواری همپایه شعر خاقانی است.

می‌توان گفت که حافظ به چیره‌دستی او در سخنوری با علاقه و اعجاب می‌نگریسته است.
 

تضمین و شباهت بین شعر حافظ و انوری

اوحدالدّین محمّدبن محمّد انوری(یا علی بن محمد انوری) معروف به انوری ابیوردی و «حجّةالحق» از جملهٔ شاعران و دانشمندان ایرانی سده ۶ قمری در دوران سلجوقیان است.

انوری استاد قصیده سرای شعر پارسی و آراسته به هنرهای خوش‌نویسی و موسیقی بوده‌است. او از دانش‌های ریاضیات، فلسفه و موسیقی بهره‌ور و در اخترشناسی به زبان خود مرجع بوده‌است.

وجود گواه‌ها و نشانه‌هایی در شعر انوری سخن از آگاهی او از موسیقی دارد و همین امر برخی از پژوهندگان را برانگیخته تا او را موسیقی‌دانی تحصیل کرده بدانند.

1) انوری در مطلع قطعه‌ای می‌گوید:

نگر تا حلقه اقبال ناممکن نجنبانی سلیما

ایل‌ها، لابلکه مرحوما و مسکینا

حافظ در پایان غزلی به مطلع «هواخواه توام جانا و می‌دانم که می‌دانی» مصراع اول این بیت انوری را چنین تضمین کرده است:

خیال چنبر زلفش فربیت می‌دهد حافظ

نگر تا حلقه اقبال ناممکن نجنبانی

2) انوری و حافظ هر دو، مصراعی از یکی از شعرای جاهلی عرب به نام فند زمانی (بر وزن: رند زندانی، متوفای حدود 70 ق) تضمین کرده‌اند. انوری در پایان قطعه‌اش گوید:

همی گویم به آوازی که جز جان را خبر نبود

عسی الایام ان یرجعن قوماً کالذی کانوا

حافظ در پایان قطعه‌اش گوید:

بیا ای طایر دولت بیاور مژده وصلی عسی

الایام ان یرجعن قوماً کالذی کانوا

3) انوری گوید:

دانی غرضم زمی پرستی چه بود تا

همچو تو خویشتن پرستی نکنم

حافظ گوید:

به می پرستی از آن نقش خود زدم برآب

که تا خراب کنم نقش خود پرستیدن

4) بسیاری از الفاظ و تعبیرات حافظ در دیوان انوری نیز سابقه دارد نظیر:
نصیب / نصاب؛ افراز / افروز؛ راح / روح؛ قصه / غصه؛ کمان / کمین؛ آخر الدواء الکی؛ ازقاف تا قاف: طمع خام؛ سنگ و سبو؛ محال‌اندیش؛ زین مغرّق؛ چرخ سفله‌پرور؛ سپهر پر شده؛ حق به دست کسی بودن؛ من یزید؛ جماش؛ و ده‌ها نظیر آنها که در کتاب حاضر هر یک در جای مناسب خود نقل شده است.