بهداشت، سلامت و مدیریت بدن در سبک زندگی رضوی (ع)

نویسنده: محمدتقی فعّالی

بی تردید سلامت افراد جامعه از اهمیّت بسزایی برخوردار است. جوامع بشری بدون رعایت مؤلفه‌های سلامت و مراعات بهداشت هرگز نمی‌توانند استمرار یافته خود را حفظ کنند. بیماری‌ها و ناتوانی‌ها روابط انسان‌ها را مختلف نموده احساس امنیّت و همبستگی را از انسان سلب می‌سازند. حفظ سلامت جسمانی در جلوگیری از شیوع یا ریشه کن سازی بیماری‌ها تأثیرگذار است، چنانکه رعایت بهداشت روانی افراد، جامعه را قادر می‌سازد تا از اختلال‌ها و آسیب‌ها دور بماند و از این طیق سلامتی در وضعیت مطلوب بدست آید. بی‌شک از مهمترین مؤلفه‌های جامعه آرمانی، شاخص سلامت است. انسان سالم می‌تواند به سعادت و رستگاری دست یابد اما فرد ناسالم در این زمینه ناتوان به حساب می‌آید و در انجام وظایف و تکالیف خویش کم نشاط ظاهر می‌شود. سلامت در بُعد اجتماعی جایگاه مهمتری دارد؛ زیرا که در نگاه اسلام جامعه هویتی مستقل داشته مشخصه‌های اصلی خود را حمل می‌کند. اگر اغلب اقشار جامعه از سلامتی برخوردار باشند، می‌توان آن جامعه را سالم تلقّی نمود و در نقطه مقابل، در صورت عدم برخورداری افراد از سلامت، اجتماع نیز ناسالم خواهد بود. به بیان دیگر، ارتباط فرد با جامعه در حوزه سلامت، رابطه متقابل می‌باشد.
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
پاکیزگی از اخلاق انبیاست. (1)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
خداوند بدن را به هیچ بیماری‌ای گرفتار نساخت، مگر آن هنگام که برایش داوری قرار داد که بدان، درمان شود؛ و برای هر نوع دردی، نوعی درمان است و چاره‌ای و نسخه ای. (2)

1) موضوعات

یک) طهارت

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
علّت غسل عید و جمعه و غسل‌های غیر از این ایام بزرگداشتن پروردگار توسط بنده است و همچنین سبب پاکی و پاکیزگی بنده از جمعه‌ای تا جمعه دیگر باشد. (3)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
و علّت غسل میت این است که او را غسل می‌دهند تا پاکیزه شده و از آلودگی‌ها و امراضی که داشته پاک گردد. (4)

دو) سلامت

حضرت رضا (علیه السلام) در دعاهای گوناگون از خدا سلامتی طلب می‌کند. ایشان همچنین از خدا می‌خواهد روح جدّش پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را در سلامتی نگه دارد. (5)
امام رضا (علیه السلام) خطاب به مأمون فرمود:
ای امیرمؤمنان! جسد همچون زمین پاک است. در صورتی که از حیث آباد کردن و آب دادن مراقبت شود به گونه‌ای که نه آن اندازه آب دهند که غرق شود و نه آن اندازه کم آب باشد که [پژمرده و] خشک گردد، در این حالت، آبادانی آن دوام می‌یابد و خیزش زیاد می‌شود و زراعتش نموّ [و برکت] پیدا می‌کند و اگر درباره ی آن غفلت ورزند، آن زمین، تباه و بی حاصل می‌گردد و گیاه در آن نمی‌روید. بدن آدمی نیز همین گونه است یعنی اگر در حدّ اعتدال به آن رسیدگی شود و نیازهایش مرتفع گردد، تندرست و از بیماری‌ها در امان است. خداوند عزّوجلّ بنده‌ای را به بیماری مبتلا نمی‌کند مگر این که یک شیوه ی درمانی (دوا) برایش نهاده و برای هرگروه از بیماری ها، یک طرح و شیوه ی درمانی خاص قرار داده است (به کار بردن کلمه ی تدبیر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا ساماندهی بدن انسان به سان سامانه‌ی مدیریت کشور است. اکنون آنچه را درباره ی برنامه [و تدبیر] فصول سال و ماه‌های رومی در هر فصل مقرّر است، جداگانه یادآوری می‌کنیم و آنچه را از غذاها و آشامیدنی هایی که بایسته می‌نماید از آنها دوری شود و [نیز] کیفیت حفظ سلامتی را از گفتار گذشتگان بیان می‌نمایم. (6)

سه) عافیت

امام رضا (علیه السلام) به نقل از پدر بزرگوارشان در دعا به هنگام خروج از منزل چنین نقل می‌فرماید:
به نام خداوند بخشنده مهربان بیرون آمدم به حول و قوه ی الهی نه به حول و قوه ی خود بلکه به حول و قوه ی تو‌ای پروردگار من در حالتی که در معرض نصیب و قسمت تو باشم پس عافیت و سلامت روزی من گردان. (7)

چهار) نظافت

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
نظافت از اخلاق انبیا است. (8)
حضرت رضا (علیه السلام) زمانی که به نیشابور رسید در محله‌ای به نام فوزا فرود آمد. آن بزرگوار در آنجا توصیه نمود تا حمامی بنا کنند و قناتی حفر نمایند. سپس آن حضرت در آب حوض حمام غسل نمود و در مسجد نماز گزارد و سپس این امر سنّت شد و آن حمام معروف به حمام رضا (علیه السلام) گشت. (9)

پنج) مرض

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بیماری مؤمن موجب پاک شدن او از گناهان و لغزش‌ها است، و نیز رحمت خداوند بر اوست، و برای کافر موجب عذاب و لعنت بیماری دست از گریبان مؤمن برندارد تا او را از گناهان پاک سازد. (10)

2) فلسفه احکام و خواص خوردنی ها

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
هرگاه مردم گناهانی مرتکب شوند که بی سابقه است، خداوند برای آنها بلاهای جدید پدید می‌آورد که آن را نمی‌شناختند. (11)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
علّت غسل عید و جمعه و غسل‌های غیر از این ایام بزرگ داشتن پروردگار توسط بنده است و همچنین سبب پاکی و پاکیزگی بنده از جمعه‌ای تا جمعه دیگر باشد. (12)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
علّت غسل میّت این است که او را غسل می‌دهند تا پاکیزه شده از آلودگی‌ها و امراضی که داشته پاک گردد. (13)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بیماری مؤمن موجب پاک شدن او از گناهان و لغزش‌ها است و نیز رحمت خداوند بر اوست، و برای کافر موجب عذاب و لعنت و بیماری دست از گریبان مؤمن برندارد تا او را از گناهان پاک سازد. (14)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مصرف زیاد تخم مرغ و عادت به خوردن مداوم آن موجب افزایش حجم طحال و ایجاد نفخ و باد بر سر معده می‌شود. (15)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:

بیشتر بخوانید:غذا و تغذیه در سیره رضوی (1)

خوردن مداوم انجیر بدن را فربه و چاق می‌کند. (16)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
نوشیدن آب سرد پس از غذای گرم و در پی مصرف شیرینی دندان‌ها را فاسد می‌کند. (17)
امام رضا (علیه السلام) درباره اثر خوردن زیاد گوشت گاو و حیوانات وحشی می‌فرماید:
مصرف زیاد گوشت حیوانات وحشی و گاو، موجب خشکاندن چشمه‌های عقل [کاهش عقل و اندیشه] و سردرگمی درک و فهم [ابهام و کندذهنی] و تحجّر ذهنی [دیرفهمی و کاهش درک ذهنی] و فزونی نسیان و فراموشی می‌گردد. (18)

بیشتر بخوانید:جایگاه بهداشت و سلامت در اسلام (1)

3) حقوق جسم

امام رضا (علیه السلام) فرمود:
انسان با داشتن چهار امر، استطاعت اقدام به عملی را خواهد داشت؛ اینکه مانعی از اقدام به عملی نداشته باشد، بدن او سالم باشد، عضوی که می‌خواهد کاری انجام دهد نیرومند و سالم باشد و برای انجام عملی که در نظر داشته سبب از جانب پروردگار رسیده زمینه آماده شود. (19)

4) اهمیّت بدن

امام رضا (علیه السلام) در آغاز رساله ذهبیه فرمود:
به فضل خداوند متعال پناه می‌جویم. امّا بعد، نامه‌ی امیر به من رسید؛ نامه‌ای که در آن از من خواسته بود تا ضرورت‌های مورد نیاز در خصوص تجربیات و شنیده‌های مورد تأیید در زمینه ی مواد غذایی و نوشیدنی‌ها و به کارگیری داروها و شیوه‌های درمانی فصد (خون گیری از رگ)، حجامت، حمام، استعمال نوره (داروی نظافت و موبَر)، امور جنسی و غیره در عرصه ی استحکام و سامان بخشی و تنظیم بدن انسان را توضیح دهد و تبیین نموده، به آگاهی او رسانم.
بدان که خداوند عزّوجلّ بنده‌ای را به بیماری مبتلا نمی‌کند مگر این که یک شیوه ی درمانی (دوا) برایش نهاده و برای هرگروه از بیماری ها، یک طرح و شیوه ی درمانی خاص قرار داده است (به کار بردن کلمه ی تدبیر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا ساماندهی بدن انسان به سان سامانه‌ی مدیریت کشور است. (20)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بدان خدایت رحمت کند خدای تبارک و تعالی خوردن و نوشیدنی را مباح نکرده جز برای آن چه در آنست از سود و چیزی را حرام نکرده جز برای زیان و تلف و تباهی که در آنست. هر چه سود بخش و نیروده جسم و تن است، حلال بوده و هر زیان آور و کشنده حرام است؛ چون زهرها، مردار، خون، گوشت خوک، درنده‌های نیش دار، چنگال داران از پرنده‌ها و آنها که چینه دان ندارند. (21)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
چون گرسنه شوی بخور و زمانی که تشنه شدی بنوش، زمانی که نیاز به قضای حاجت پیدا نمودی قضای حاجت نما، جز برای نیاز جماع نکن و زمانی که نیاز به خواب پیدا کردی بخواب که اینها سبب تندرستی می‌باشند. (22)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
پرهیز اساس هر دارو است و معده خانه هر درد می‌باشد. تن را به هر چه عادت کرده وادار و ترک عادت مکن. (23)

پی‌نوشت‌ها:

1. مجلسی، بحارالانوار، ج78، ص 335.
2. طب الامام الرضا (علیه السلام)، ص10.
3. حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج3، ص316.
4. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص89؛ مجلسی، بحارالانوار، ج6، ص95.
5. طوسی، تهذیب الاحکام، ج3، ص86.
6. مجلسی، بحارالانوار، ج62، ص310.
7. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 6.
8. کلینی، الکافی، ج5، ص567؛ حرّانی، تحف العقول، ص442؛ مجلسی، بحارالانوار، ج75، ص335.
9. ابن شهر آشوب، مناقب، ج4، ص348؛ مجلسی، بحارالانوار، ج49، ص60.
10. صدوق، ثواب الاعمال، ص193؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 343؛ شعیری، جامع الاخبار، ص163؛ دیلمی، اعلام الدین، ص 398؛ مجلسی، بحارالانوار، ج78، ص183؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج2، ص401؛ همو، الفصول المهم^، ج3، ص295.
11. کلینی، الکافی، ص275؛ صدوق، علل الشرائع، ج2، ص522؛ الأمالی، ص 228، مجلسی، بحارالانوار، ج70، ص343.
12. حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج3، ص316.
13. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص89؛ مجلسی، بحارالانوار، ج6، ص95.
14. صدوق، ثواب الاعمال، ص193؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص343؛ شعیری، جامع الاخبار، ص163؛ دیلمی، اعلام الدین، ص398؛ مجلسی، بحارالانوار، ج78، ص183؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج2، ص 401؛ حرّ عاملی، الفصول المهم^، ج3، ص295.
15. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص321.
16. همان.
17. همان.
18. همان، ص 322.
19. کلینی، الکافی، ج1، ص160.
20. مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص309-308.
21. همان، ج62، ص166.
22. همان، ج59، ص260؛ مستدرک الوسائل، ج16، ص466.
23. مجلسی، بحارالانوار، ص260.