نويسنده: محمدتقي فعّالي

مسلمان بايد دفتر اعمالش را ورق بزند و ببيند چه کرده و چه مي‌کند. آيا در اعمال و رفتارش به رضايت خدا توجه کرده است؟ آيا به سبب پروا از آفريدگار خود از لذّت‌هاي دنيوي چشم پوشيده يا طاعت و بندگي خالقش را خار شمرده و بند بندگي را به گردن نينداخته است.

1) تقوا

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
گناهان کوچک، راه‌هايي به سوي گناهان بزرگ مي‌گشايد و هر کس از گناهان کوچک نترسد از گناهان بزرگ نخواهد ترسيد. اگر خداوند، مردم را به آتش دوزخ و يا رسيدن به بهشت انذار نمي کرد، بازهم واجب بود که از خداوند، اطاعت کنند و او را نافرماني ننمايند؛ چرا که خدا به مردم احسان کرده و نعمت‌هايي به آن‌ها داده است که استحقاق آن را ندارند. (1)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
خداوند بلندمرتبه به يکي از پيامبران وحي فرمود که هرگاه اطاعت شوم، راضي گردم و چون راضي شوم برکت دهم و برکت من بي پايان است و هرگاه نافرماني شوم خشم گيرم و چون خشم گيرم لعنت کنم و لعنت من تا هفت پشت برسد. (2)
امام رضا (عليه السلام) به نقل از رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:
شما را به ورع و پرهيزگاري و اجتهاد و اداي امانت و راست گويي و طول سجود و رکوع و نماز شب و اطعام و سلام امر مي‌کنم. (3)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
در ميان بني اسرائيل، مرد عابدي چهل سال خدا را عبادت و سپس براي خدا حيواني را قرباني کرد؛ ولي قرباني او پذيرفته نشد. عابد پذيرفته نشدن قرباني را به دليل عملکرد ناصواب خود دانست و به ملامت نفس خود پرداخت. خداوند به اين عابد اين گونه وحي کرد: نکوهشي که از خود کردي از عبادت چهل سالت بهتر بود. (4)

يک) ملاک فضيلت

مردي به امام رضا (عليه السلام) گفت: به خدا سوگند در روي زمين از نظر پدر، هيچ کس از شما شريف تر نيست. آن حضرت ملاک اين شرافت را اين گونه بيان فرمود:
تقوا اين شرافت را به آنان داد و نيز اطاعت خداوند ايشان را بدان بهره مند گردانيد. (5)
شخصي به امام رضا (عليه السلام) گفت: به خدا سوگند! شما بهترين مردم هستي. امام فرمود:
اي مرد! سوگند مخور، از من بهتر کسي است که تقوايش نسبت به خدا بيشتر و اطاعتش ازون تر است. (6)

دو) بالاتر از ايمان

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
همانا درجه ايمان، برتر از اسلام است و درجه تقوا بالاتر از ايمان قرار دارد. (7)

سه) ملاک شيعه بودن

امام رضا (عليه السلام) به برادرش زيد فرمود:
اي زيد! از خدا بترس و تقوا پيشه کن؛ همانا اگر ما به اين مقام رسيده ايم، از تقوا و پرهيزگاري است. هر کس که با تقوا نباشد، از ما نيست و ما از او بيزاريم. (8)

چهار) اطاعت ديگران

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر کس از خدا بپرهيزد و تقوا پيشه کند، مردم از او حساب خواهند برد و هر که خدا را اطاعت کند، مردم از او اطاعت خواهند کرد. (9)

پنجم) رهايي از گرفتاري و هلاکت

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر وقت مردم به گناه تازه‌اي آلوده شوند، خداوند آن‌ها را به بلاي تازه‌اي دچار مي‌کند. (10)

2) بايسته‌هاي اخلاقي

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
خُلق نيکو را از دست ندهيد؛ چرا که اخلاق نيکو جايش در بهشت است و از خوي بد دوري کنيد؛ زيرا جايش دوزخ است. (11)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هيچ زندگي، گواراتر از اخلاق نيکو نيست. (12)
امام رضا (عليه السلام) درباره حکمت و فسلفه بعثت انبيا و هاديان راه هدايت مي‌فرمايد:
مردم همين که در قانون، حد معيّن و مشخصي برايشان معلوم شد و مأمور بودند که از آن تجاوز نکنند تا به فساد کشانده شوند. اين امر، مسلم و ثابت نشود و به وقوع نپيوندد؛ جز اين که فرد شايسته و اميني بر آنان گمارده شود تا ايشان را از تعدي و تجاوز به قانون جلوگيري کند و نگذارد در ممنوعات داخل شوند و به فساد گرايند. (13)

يک) فروتني و تواضع

حسن بن جهم مي‌گويد از حضرت رضا (عليه السلام) درباره حدّ تواضع پرسيدم، حضرت فرمود: از جانب خود به مردم ببخشي؛ مانند آن چه را که دوست داري آنان به تو ببخشند. (14)

دو) بردباري

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
مؤمن، زماني مؤمن حقيقي است که سه خصلت در او يافت شود: سنتي از پروردگارش، سنتي از پيامبرانش و سنتي از امامانش. روشي که از خدا مي‌گيرد، پوشاندن راز خود است. سنت پيامبر، مدارا و رفتار نرم با مردم است و سنت امامانش صبر کردن در زمان تنگدستي و پريشان حالي است. (15)
ابن خالد از امام رضا (عليه السلام) درباره عقل سؤال کرد، حضرت در پاسخ فرمود:
صبر بر مصائب، مداهنه با دشمنان و بردباري با دوستان. (16)

سه) شب زنده داري

ابراهيم بن عباس مي‌گويد: امام رضا (عليه السلام) بسيار کم خواب بود و بسيار بيداري مي‌کشيد. بيشتر شب‌ها را از اول شب تا هنگام دميدن صبح بيدار بود. (17)

چهار) اعتدال و ميانه روي

راوي مي‌گويد: از امام رضا (عليه السلام) درباره خرج زندگي (نفقه زن) پرسيدم، فرمود: حد ميان دو ناپسند. گفتم: فدايت شوم به خدا سوگند! نمي دانم دو ناپسند چيست؟ فرمود:
آيا نمي داني که خداي بزرگ هم اسراف و زياده روي و هم اقتار و تنگ نظري را دوست نمي دارد. (18)

پنج) عفّت ورزي

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
نگاه کردن به موهاي زن شوهردار و غير شوهردار حرام است؛ زيرا اين نگاه، مرد را تهييج و تحريک و زمينه فساد و داخل شدن در حرام و اعمال ناپسند را فراهم مي‌کند. (19)

شش) حفظ حقوق ديگران

از امام رضا (عليه السلام) درباره سماع سؤال شد. حضرت فرمود:
اهل حجاز (مراد فقها و محدثين و علماي آنجا است) جايز مي‌دانند، لکن در چارچوب و رديف باطل و لهو است، آيا نشنيدي که خداوند فرموده: چون از کنار لغو [بال] گذر مي‌کنند بزرگواري و حيثيّت خود را حفظ کرده اعتنا نمي کنند. (20)

هفت) توجه به نشانه‌هاي الهي

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
عبادت به روزه زياد گرفتن و زياد نماز خواندن نيست؛ همانا عبادت، اين است که انسان در امر خداوند، زياد تفکّر کند. (21)

3) ارتباط با خدا

امام رضا (عليه السلام) به نقل از پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:
جبرئيل امين، مرا با خبر کرد که خداوند بلندمرتبه فرمود: همانا من خدايم، و خدايي جز من يگانه وجود ندارد، بندگانم! مرا عبادت کنيد. کسي که با گواهي دادن به يگانگي من، همراه با اخلاص، مرا ملاقات کند، در دژ استوار من داخل شده و از عذاب، ايمني مي‌يابد. (22)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
همانا عبادت، هفتاد وجه است که شصت و نه وجه از آن در رضا و تسليم در برابر خدا و رسول و اولي الامر است. (23)

يک) شرايط بندگي

الف) اخلاص

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
کسي که مشهور به عبادت باشد، او را در دين خودش پاک و بي غلّ و غش ندانيد که خداوند شهرت به عبادت و شهرت به لباس را مبغوض دارد. (24)
امام رضا (عليه السلام) از پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) چنين روايت فرمود:
کسي که چهل روز، خود را براي عبادت و بندگي خدا خالص کند، خداوند متعال، چشمه‌هاي حکمت را از قلب او بر زبانش مي‌جوشاند. (25)

ب) نگاه همه جانبه به عبادات

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
خداوند به سه چيز امر فرموده است، مشروط به آن که همراه با سه چيز ديگر باشد: به نماز امر کرده و آن را به زکات مقرون ساخته، پس کسي که نماز بخواند و زکات ندهد، هرگز نمازش قبول نخواهد شد. به شکر کردن براي خود امر کرده و آن را به تشکّر از پدر و مادر، مقرون کرده است، پس کسي که والدين خود را شکر نکند، خدا را شکر نکرده است. به تقوا امر فرموده و آن را به صله رحم مقرون کرده است؛ پس کسي که صله رحم نکند، تقوا ندارد. (26)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بقا و صلاح بندگان در گرو اوامر پروردگار است، همچنين نواهي خدا براي جلوگيري از فساد و زيرپا گذاشتن حقوق يکديگر بيان شده است. (27)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
[خداوند براي هر زمان و مکان] عبادت‌هايي قرار داد تا ذکر و يادش فراموش نشود. مردم، ادب حضور در پيشگاه او را به فراموشي نسپارند و از اوامر و نواهي اش باز نايستند؛ همچنين صلاح و پايداري آن‌ها در تعبّد و بندگي است؛ چرا که بدون تعبّد و تکاليف، روزگار دراز بر آن‌ها مي‌گذرد و دل هايشان سخت و قسي مي‌شود. (28)

دو) جلوه‌هاي بندگي

الف) ذکر

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هر چيزي که شما را از ياد و ذکر خدا منصرف کند، قمار است. (29)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
فراوان از ويران کننده لذّات (مرگ) ياد کنيد. (30)

ب) نماز

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
نماز، اقرار به ربوبيّت حق تعالي است و اين مصلحت عام و گسترده‌اي است؛ زيرا در آن اضداد پروردگار کنار گذاشته مي‌شوند و بنده با کمال خاکساري، فروتني و اعتراف به بندگي و تقاضاي عفو از گناهان گذشته در مقابل پروردگار مي‌ايستد و هر روز پيشاني بر خاک مي‌سايد تا به ياد قادر متعال باشد، او را به فراموشي نسپارد وبدين وسيله حالت خشوع و خوف و خواري خود را در مقابل پروردگار جليل، نشان دهد؛ علاوه بر آن که در اين مراسم بندگي و عبوديّت، از خداي قادر متعال، دين و دنيا را طلب کرده، از ساحت ربوبيّتش افزايش آن‌ها را تقاضا مي‌کند و عاجزانه از او منزجر شدن از فساد را مي‌خواهد. (31)
سيره عبادي امام رضا (عليه السلام) نيز گوياي حقايقي والا در اهميت و جايگاه نماز نزد آن بزرگوار است. روزي مأمون، مجلس مناظره‌اي در حضور پيشوايان تمام اديان در محضر امام رضا (عليه السلام) برپا کرده بود. در ميان مناظره، حضرت از مأمون پرسيد: آيا وقت نماز رسيده است؟ عمران که داشت سخنان امام را مي‌شنيد از امام خواست تا جواب پاسخ او را کامل کنند؛ ولي امام فرمود: بعد از نماز برمي گردم. (32)
روزي امام رضا (عليه السلام) به دعبلِ شاعر، لباس خز سبز رنگي هديه داد و فرمود:
در نگهداري اين لباس، کوشا باش؛ چرا که در اين لباس، هزار شب و در هر شب، هزار رکعت نماز خواندم و هزار بار قرآن را ختم کردم. (33)

اول) آثار نماز

دوري از گناه

امام رضا (عليه السلام) به نقل از رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:
شيطان از مؤمن، دلتنگ است؛ مادامي که نمازهاي پنج گانه را به جاي آورد. هرگاه نماز خود را ترک کند، شيطان بر او مسلّط مي‌گردد و گرفتار گناه و فساد مي‌شود. (34)

رفع گرفتاري

مقاتل مي‌گويد از امام رضا (عليه السلام) درخواست کردم که براي برطرف شدن گرفتاري‌ها و برآورده شدن حاجت هايم دعايي تعليم دهد. حضرت اين نسخه را تجويز کرد:
غسل کن، لباس تميز برتن کن، بوي خوش استعمال کن و زير آسمان دو رکعت نماز بگذار. سپس دعا کن. (35)
شخصي در کار خود مانده بود که براي مسافرت، راه دريا را پيش گيرد يا از خشکي برود؛ چرا که در هر دو با خطرهاي بسياري مواجه بود. امام رضا (عليه السلام) به او فرمود:
در غير از وقت نماز، وارد مسجد شو و دو رکعت نماز بخوان. سپس صد بار از خدا طلب خير کن. سپس به قلبت رجوع کن و به آن عمل کن. (36)

دوم) آداب نماز

لباس زيبا و آراسته

يکي از ياران حضرت رضا (عليه السلام) مي‌گويد: امام رضا (عليه السلام) را ديدم که در جامه خز – که لباسي آراسته و زيباست – نماز مي‌خواند. (37)

مسواک زدن

معمّربن خلاد مي‌گويد: در خراسان، هنگامي که امام رضا (عليه السلام) نماز صبح را مي‌خواند تا طلوع آفتاب بر جايگاه نماز خود مي‌نشست. سپس ظرفي که در آن مسواک هايش بود مي‌آورد و مسواک مي‌زد. (38)

ج) حج

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
حج و عمره، فقر و گناهان را از بين مي‌برد. (39)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
از آن جهت مردمان به حج مکلف شده اند تا به جانب خداي بزرگ روي آورند و خواستار افزوني نعمت شوند و از گناهان بيرون آيند و از گذشته خويش توبه کنند و در آينده، دينداري و تعهد پيشه سازند. همچنين در حج، اموالي خرج مي‌کنند، رنج و سختي مي‌بينند، از زن و فرزند دور مي‌شوند، از لذّت‌ها دست مي‌کشند، در سرما و گرما با گام‌هايي استوار به اين سفر مي‌روند و همواره در حال فروتني و خضوع و توجه به خدا به سر مي‌برند. در حج براي مردم، آگاهي ديني، حاصل و اخبار امامان (عليه السلام) نقل مي‌شود و به ديگر ناحيه و کشورها مي‌رسد. (40)

پي‌نوشت‌ها:

1. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 180.
2. کليني، الکافي، ج2، ص 275.
3. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص 154.
4. کليني، الکافي، ج2، ص73.
5. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 236.
6. همان.
7. حرّاني، تحف العقول، ص 445.
8. صدوق، عيون اخبار الرضا (عليه السلام)، ج2، ص 235؛ مجلسي، بحارالانوار، ج46، ص176.
9. صدوق، التوحيد، ص 60؛ مجلسي، بحارالانوار، ج50، ص177.
10. کليني، الکافي، ج20، ص 275؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج15، ص304.
11. مجلسي، بحارالانوار، ج68، ص 386.
12. همان، ج75، ص348.
13. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص100.
14. همان، ج2، ص50.
15. صدوق، الأمالي، ص 270.
16. همان، ص284.
17. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 184.
18. مجلسي، بحارالانوار، ج68، ص 347.
19. صدوق، علل الشرائع، ج2، ص 565.
20. صدوق، عيون اخبار الرضا (عليه السلام)، ج2، ص128.
21. نوري، مستدرک الوسائل، ج11، ص 184.
22. صدوق، الأمالي، ص 588.
23. مجلسي، بحارالانوار، ج2، ص212.
24. همان، ج67، ص 252.
25. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، 69.
26. همان، ج1، ص 258.
27. همان، ج2، ص103.
28. همان.
29. صدوق، الأمالي، ص 336؛ مجلسي، بحارالانوار، ج70، ص 157.
30. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 70.
31. همو، علل الشرائع، ج1، ص 256.
32. همو، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج1، ص 154.
33. نجاشي، رجال النجاشي، ص 276.
34. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 28.
35. کليني، الکافي، ج3، ص477.
36. همان، ص 471.
37. صدوق، الفقيه، ج1، ص170.
38. همان، ص319.
39. طوسي، تهذيب الاحکام، ج5، ص22.
40. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 119.