مقدمه:
المال و البنون زینه الحیوة الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر املا:«آیه 46 سوره کهف»مال و فرزندان زینت زندگانی دنیاست ولکن اعمال و بازماندههای صالح که تا قیامت باقی است، نزد پروردگار بسی بهتر و عاقبت و پاداش آن نیکوتر است.
میل به جاودانه زیستن همواره انسانها را تشویق کرده تا در کنار کار و تلاش مستمر خود، به ایجاد و بنای کارهای یادگاری به پردازند که در حیات آنها و همچنین پس از فوتشان، منشاءخیر و منبع برکات گردند و برای جامعه مفید باشند.
روح نوعدوستی، و اندیشه اجتماعی و همکاری متقابل، و فکر زندگی گروهی، ریشه چنین تفکر و عملی را می سازد با وجود سایر دشواریهای موجود در اجتماع، کارهایی میکند که بخشی از آن برای دیگران سودمند باشد.
در بین ملل قدیم و از روزهای اول زندگی گروهی، انسان به همکاری و یاری همنوع خود نیازمند بود و زمانیکه در تأمین امنیت و رفع مشکل اقتصادی و اجتماعی محتاج به همکاری شد، این روحیه قوت گرفت.
ادیان الهی با الهام از منبع وحی، در جهت هدایت جامعههای بشری و تشویقشان برای کمک به همنوعان خود، نقش اصلی داشت و بسیاری از مردم با تأسی به ارزشها و پیامهای ادیان، خود را در مسایل اجتماعی شریک دانستند، تاحدی که بعضی تا سر حد ایثار و فداکاری پیش رفتند.
یکی از مصداقهای بارز، و نمونههای زنده و روشن، این نوعدوستی و همکاری اجتماعی را وقف دانستهاند که در بین ادیان دیگر نیز به نوعی دیده میشود؛ ولی به ترتیبی که در دین اسلام و در فقه آن، همواره به عنوان بحثی مهم آوردهاند ویژگیهای منحصر به فردی دارد.
و تبیین نهاد وقف به عنوان شخصیتی حقوقی از جمله ابتکارهای فقهای اسلام میباشد. با مرور و بررسی تاریخ ایران بعد از اسلام، ملاحظه میکنیم که مردم این مرز و بوم، با الهام از دیدگاههای فقهی وقف، که همین فقیهان تأسیس کردند در امور مختلف جامعه ایفای وظیفه سودمند داشتند.
به این ترتیب:
1-مسجد و حسینیه ها، اولین آثار ساختمانی، وقفاند که از نظر قدمت، و نوع معماری، و کیفیت بنا ارزش تاریخی ویژه دارند.
2-آب انبارها و کاریزهای وقفی، در تاریخ اجتماعی و کشاورزی ایران و حیات، اسکان و اداره زندگی و در تمدن کشاورزی ایران نقش شایان توجه داشتند.
3-برخی از کتابخانهها و کتابهای مختلف، علمی، ودینی و فرهنگی که منبع عظیم و ارزشمند تغذیه فکری بشرند و در ردیف مناسبترین موقوفهها در تاریخ کشورهای اسلامی ثبت شدهاند.
4-مدرسههای علوم دینی که پشتوانههای ارزشمند دین باوریاند، از برکت موقوفهها ایجاد شدند و نقشهای تعیین کننده، و پایهای داشته و دارند.
5-درمانگاهها و مراکز درمانی موقوفه، برای مداوا و درمان نیازمندان در هر عصر و زمان، به نوبه خود در فع این مشکل نقش مثبتی بازی کردند.
6-مراکز آموزشی وشبانه روزیهای وقفی، که جهت اسکان دانش آموزان بیبضاعت و بیسرپرست، ایجاد شد در نوع خود منشأ خدمتهای مطلوب بوده و هستند.
7-موقوفه هایی که برای احیای شعائر مذهبی، و برگزاری این مجالس و مراسم توسط بانیان خیر وعلاقمندان به وجود آمد در جریان رشد و بالندگی نهضتهای اسلامی و حرکتهای سیاسی در تاریخ مثبت و سازنده بودند.
با ذکر دهها عنوان دیگری که در ردیف موقوفهها قرار دارند مسلم میشود که موقوفات بخشی از ثروتها و تواناییهای اقتصادی جامعه هستند و این امکان، در تأمین نیازهای جامعه و رفع موانع و نارسائیهای اجتماعی نقش مؤثری به عهده دارند.
و به دلیل همین تواناییها و نقش آفرینیهای مثبتی که داشتهاند، همیشه مورد توجه حکام، و سلاطین بودهاند، که برخی از آنان بخشی ازموقوفهها را که در راستای هدفهایشان نبود از بین بردند و بعضی دیگر هم در تقویت موقوفهها نهایت تلاش خود را، معمول داشتند.
(میگویند وقتی نادرشاه تاج بر سر گذارد به بهانه اینکه قشون، و لشکریان نیاز به آذوقه دارند دستور داد که کلیه موقوفهها، خالصه دولت شوند.
یا در قرن هفتم هجری در کرمان 5 / 5 دانگ از ارضی و املاک وقف بود که توسط حاکم وقت، همه وقفنامه ها را با آب شستند و آثار آنها را از بین بردند. و موارد متعدد دیگری هم در تاریخ داریم که در حوصله این بحث نیست).(1)
برای هدایت و سازماندهی این آثار ارزشمند اجتماعی، که پشتوانه مناسبی برای برنامه ریزی اجتماعی اقتصادی میباشد نیاز به یک تشکیلات متناسب دارد، تا با قانونهای مطلوب، و کارآمد، این رسالت بزرگ را که عبارت از اداره بهینه امور موقوفهها و نظارت بر اداره آنها میباشد عهدهدار گردد؛
و از طرفی چون ملاک اداره امور و قضاوت موقوفهها همیشه روحانیون بودند و در بعضی از دورهها در اثر توجه وعنایت سلطان عصر، مأمور و یا نمایندهای، جهت رسیدگی به موقوفهها تعیین میشد،
لذا اولین قانون مدون برای اداره موقوفهها همچون سایر برنامههای کشور به سال 1289 ه ش برمیگردد و از آن پس در دورههای مختلف دگرگونیها و تحولهایی در قوانین بوجود آمد و چون وقف و ایقاف کشور سابقه دیرینه، دارد همواره به عنوان آثاری مستحکم و پشتوانهای عظیم، مطرحند،
تحولهای اساسی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در قانونها به وجود آمد در بررسیهایی که صورت گرفت، این نتیجه حاصل شد، تا گر توفیق پیدا کنیم و بانگرشی بر بحثهای نظری و مبانی فقهی و همچنین جمع آوری قانونهای موضوعه و تجربههای حاصله در طول سالهای گذشته پیرامون تحولهای انجام شده در قوانین تحقیقی به عمل آوریم.
و راهکارهای احتمالی برای اصلاح قانونها جویا شویم شاید کار ضروری و مهمی باشد، و بتواند در نحوه اداره موقوفهها، تأثیر مناسبی بگذارد و برای ایجاد بستر و زمینهای مطلوب جهت هدایت و ترغیب علاقمندان به امر وقف نیز مفید افتد .
و در عین حال یادگارهای ماندگار و آثار ارزشمند گذشتگان را نیز حفظ کند و در استفاده بهینه از آنها برای اجرای نیت واقفان نیز گامهای بلندتری برداشته شود.
هر چند در این رهگذر با فقر منابع مواجه بودم اما کوشیدم تا تحقیق مذکور بر اساس محورهای زیر انجام پذیرد:
1-تقسیم بندی عنوانها و ترغیب موضوعهای مورد بحث، بر مبنای قانون مدنی تنظیم شود.
2-در ابتدای هر بحث عندالاقتضا مواردی از مبانی فقهی و آثار فقیهان آوردم سپس متنهای مختلف قانون مدنی را ذکر کردم. و پس از قانون مدنی قانونهای موضوعه به ترتیبی که در دوران مختلف قانون گذاری به تصویب رسیده بود، ثبت و درج گردید.
3-سعی شد تا به شکل موضوعی، بامسایل مختلف وقف برخورد شود و ضمن استناد به قانونهای موضوعه، تجزیه و تحلیل از بحثها نیز در حد امکان انجام گیرد.
4-وسعت، و مسایل موجود در این تحقیق و هر بحث آن خود موضوعی قابل مطالعه میباشد، اما چون سیر تحولات قانون گذاری در موقوفهها مد نظر بود. سعی شد، محورهای بحث به اختصار توضیح داده شود، و از ابتدای قانون گذاری تا حال حاضر را دربر گیرد.
5-به لحاظ حجم قانونهای مصوب، برخی از آنها را در زیرنویس آوردم و رئوس بعضی دیگر ضمیمه میباشد.
6-علاوه بر موضوعهای، مورد بحث، در متن فهرست، برخی از قانونهای وقف در پایان ارائه گردید.
7-در این تحقیق، به منابع مختلف مراجعه کردم، از صاحب نظران درباره محورهای بحث، و تبادل نظر با آنان نیز بهرهمند شدم.
امید است صاحب نظران و اساتید محترم با ارائه طریق حقیر را راهنمایی نموده و ایرادات وارده را یادآوری فرمایند ضمنا ذکر این نکته لازم است چون مجموعهای که در پیش رو دارید
تحت عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق خصوصی از مرکز آموزش مدیریت دولتی فارس با راهنمایی و ارشاد اساتید محترم بنام دانشکده حقوق دانشگاه شیراز تهیه و با نمره عالی در جلسه دفاع مورد قبول واقع گردید.
که در مقدمه آن از کلیه عزیزانی که همکاری و راهنمایی فرمودند از باب وظیفه تقدیر و تشکر بعمل آمده و در اینجا لازم میدانم از همسرم سرکار خانم فرشته بهرام سامانی که در طول تحصیل همکاریهای زیادی با من داشته سپاسگزاری نمایم همچنین از کلیه سرورانی که در تهیه و ویرایش و تایپ این مجموعه همکاری نمودند سپاسگذارم.
امید است حاصل این تلاش مختصر در پیشگاه خداوند سبحان مورد قبول واقع و روح بلند واقفین خیراندیش از ما راضی گردد و ما نیز در آخرت از شفاعت همه صالحین و صدیقین خوان الهی برخوردار شویم. /س
نویسنده: نادر ریاحی سامانی
* این مقاله در تاریخ 1402/12/12 بروز رسانی شده است.
میل به جاودانه زیستن همواره انسانها را تشویق کرده تا در کنار کار و تلاش مستمر خود، به ایجاد و بنای کارهای یادگاری به پردازند که در حیات آنها و همچنین پس از فوتشان، منشاءخیر و منبع برکات گردند و برای جامعه مفید باشند.
روح نوعدوستی، و اندیشه اجتماعی و همکاری متقابل، و فکر زندگی گروهی، ریشه چنین تفکر و عملی را می سازد با وجود سایر دشواریهای موجود در اجتماع، کارهایی میکند که بخشی از آن برای دیگران سودمند باشد.
در بین ملل قدیم و از روزهای اول زندگی گروهی، انسان به همکاری و یاری همنوع خود نیازمند بود و زمانیکه در تأمین امنیت و رفع مشکل اقتصادی و اجتماعی محتاج به همکاری شد، این روحیه قوت گرفت.
ادیان الهی با الهام از منبع وحی، در جهت هدایت جامعههای بشری و تشویقشان برای کمک به همنوعان خود، نقش اصلی داشت و بسیاری از مردم با تأسی به ارزشها و پیامهای ادیان، خود را در مسایل اجتماعی شریک دانستند، تاحدی که بعضی تا سر حد ایثار و فداکاری پیش رفتند.
یکی از مصداقهای بارز، و نمونههای زنده و روشن، این نوعدوستی و همکاری اجتماعی را وقف دانستهاند که در بین ادیان دیگر نیز به نوعی دیده میشود؛ ولی به ترتیبی که در دین اسلام و در فقه آن، همواره به عنوان بحثی مهم آوردهاند ویژگیهای منحصر به فردی دارد.
و تبیین نهاد وقف به عنوان شخصیتی حقوقی از جمله ابتکارهای فقهای اسلام میباشد. با مرور و بررسی تاریخ ایران بعد از اسلام، ملاحظه میکنیم که مردم این مرز و بوم، با الهام از دیدگاههای فقهی وقف، که همین فقیهان تأسیس کردند در امور مختلف جامعه ایفای وظیفه سودمند داشتند.
به این ترتیب:
1-مسجد و حسینیه ها، اولین آثار ساختمانی، وقفاند که از نظر قدمت، و نوع معماری، و کیفیت بنا ارزش تاریخی ویژه دارند.
2-آب انبارها و کاریزهای وقفی، در تاریخ اجتماعی و کشاورزی ایران و حیات، اسکان و اداره زندگی و در تمدن کشاورزی ایران نقش شایان توجه داشتند.
3-برخی از کتابخانهها و کتابهای مختلف، علمی، ودینی و فرهنگی که منبع عظیم و ارزشمند تغذیه فکری بشرند و در ردیف مناسبترین موقوفهها در تاریخ کشورهای اسلامی ثبت شدهاند.
4-مدرسههای علوم دینی که پشتوانههای ارزشمند دین باوریاند، از برکت موقوفهها ایجاد شدند و نقشهای تعیین کننده، و پایهای داشته و دارند.
5-درمانگاهها و مراکز درمانی موقوفه، برای مداوا و درمان نیازمندان در هر عصر و زمان، به نوبه خود در فع این مشکل نقش مثبتی بازی کردند.
6-مراکز آموزشی وشبانه روزیهای وقفی، که جهت اسکان دانش آموزان بیبضاعت و بیسرپرست، ایجاد شد در نوع خود منشأ خدمتهای مطلوب بوده و هستند.
7-موقوفه هایی که برای احیای شعائر مذهبی، و برگزاری این مجالس و مراسم توسط بانیان خیر وعلاقمندان به وجود آمد در جریان رشد و بالندگی نهضتهای اسلامی و حرکتهای سیاسی در تاریخ مثبت و سازنده بودند.
با ذکر دهها عنوان دیگری که در ردیف موقوفهها قرار دارند مسلم میشود که موقوفات بخشی از ثروتها و تواناییهای اقتصادی جامعه هستند و این امکان، در تأمین نیازهای جامعه و رفع موانع و نارسائیهای اجتماعی نقش مؤثری به عهده دارند.
و به دلیل همین تواناییها و نقش آفرینیهای مثبتی که داشتهاند، همیشه مورد توجه حکام، و سلاطین بودهاند، که برخی از آنان بخشی ازموقوفهها را که در راستای هدفهایشان نبود از بین بردند و بعضی دیگر هم در تقویت موقوفهها نهایت تلاش خود را، معمول داشتند.
(میگویند وقتی نادرشاه تاج بر سر گذارد به بهانه اینکه قشون، و لشکریان نیاز به آذوقه دارند دستور داد که کلیه موقوفهها، خالصه دولت شوند.
یا در قرن هفتم هجری در کرمان 5 / 5 دانگ از ارضی و املاک وقف بود که توسط حاکم وقت، همه وقفنامه ها را با آب شستند و آثار آنها را از بین بردند. و موارد متعدد دیگری هم در تاریخ داریم که در حوصله این بحث نیست).(1)
برای هدایت و سازماندهی این آثار ارزشمند اجتماعی، که پشتوانه مناسبی برای برنامه ریزی اجتماعی اقتصادی میباشد نیاز به یک تشکیلات متناسب دارد، تا با قانونهای مطلوب، و کارآمد، این رسالت بزرگ را که عبارت از اداره بهینه امور موقوفهها و نظارت بر اداره آنها میباشد عهدهدار گردد؛
و از طرفی چون ملاک اداره امور و قضاوت موقوفهها همیشه روحانیون بودند و در بعضی از دورهها در اثر توجه وعنایت سلطان عصر، مأمور و یا نمایندهای، جهت رسیدگی به موقوفهها تعیین میشد،
لذا اولین قانون مدون برای اداره موقوفهها همچون سایر برنامههای کشور به سال 1289 ه ش برمیگردد و از آن پس در دورههای مختلف دگرگونیها و تحولهایی در قوانین بوجود آمد و چون وقف و ایقاف کشور سابقه دیرینه، دارد همواره به عنوان آثاری مستحکم و پشتوانهای عظیم، مطرحند،
تحولهای اساسی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در قانونها به وجود آمد در بررسیهایی که صورت گرفت، این نتیجه حاصل شد، تا گر توفیق پیدا کنیم و بانگرشی بر بحثهای نظری و مبانی فقهی و همچنین جمع آوری قانونهای موضوعه و تجربههای حاصله در طول سالهای گذشته پیرامون تحولهای انجام شده در قوانین تحقیقی به عمل آوریم.
و راهکارهای احتمالی برای اصلاح قانونها جویا شویم شاید کار ضروری و مهمی باشد، و بتواند در نحوه اداره موقوفهها، تأثیر مناسبی بگذارد و برای ایجاد بستر و زمینهای مطلوب جهت هدایت و ترغیب علاقمندان به امر وقف نیز مفید افتد .
و در عین حال یادگارهای ماندگار و آثار ارزشمند گذشتگان را نیز حفظ کند و در استفاده بهینه از آنها برای اجرای نیت واقفان نیز گامهای بلندتری برداشته شود.
هر چند در این رهگذر با فقر منابع مواجه بودم اما کوشیدم تا تحقیق مذکور بر اساس محورهای زیر انجام پذیرد:
1-تقسیم بندی عنوانها و ترغیب موضوعهای مورد بحث، بر مبنای قانون مدنی تنظیم شود.
2-در ابتدای هر بحث عندالاقتضا مواردی از مبانی فقهی و آثار فقیهان آوردم سپس متنهای مختلف قانون مدنی را ذکر کردم. و پس از قانون مدنی قانونهای موضوعه به ترتیبی که در دوران مختلف قانون گذاری به تصویب رسیده بود، ثبت و درج گردید.
3-سعی شد تا به شکل موضوعی، بامسایل مختلف وقف برخورد شود و ضمن استناد به قانونهای موضوعه، تجزیه و تحلیل از بحثها نیز در حد امکان انجام گیرد.
4-وسعت، و مسایل موجود در این تحقیق و هر بحث آن خود موضوعی قابل مطالعه میباشد، اما چون سیر تحولات قانون گذاری در موقوفهها مد نظر بود. سعی شد، محورهای بحث به اختصار توضیح داده شود، و از ابتدای قانون گذاری تا حال حاضر را دربر گیرد.
5-به لحاظ حجم قانونهای مصوب، برخی از آنها را در زیرنویس آوردم و رئوس بعضی دیگر ضمیمه میباشد.
6-علاوه بر موضوعهای، مورد بحث، در متن فهرست، برخی از قانونهای وقف در پایان ارائه گردید.
7-در این تحقیق، به منابع مختلف مراجعه کردم، از صاحب نظران درباره محورهای بحث، و تبادل نظر با آنان نیز بهرهمند شدم.
امید است صاحب نظران و اساتید محترم با ارائه طریق حقیر را راهنمایی نموده و ایرادات وارده را یادآوری فرمایند ضمنا ذکر این نکته لازم است چون مجموعهای که در پیش رو دارید
تحت عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق خصوصی از مرکز آموزش مدیریت دولتی فارس با راهنمایی و ارشاد اساتید محترم بنام دانشکده حقوق دانشگاه شیراز تهیه و با نمره عالی در جلسه دفاع مورد قبول واقع گردید.
که در مقدمه آن از کلیه عزیزانی که همکاری و راهنمایی فرمودند از باب وظیفه تقدیر و تشکر بعمل آمده و در اینجا لازم میدانم از همسرم سرکار خانم فرشته بهرام سامانی که در طول تحصیل همکاریهای زیادی با من داشته سپاسگزاری نمایم همچنین از کلیه سرورانی که در تهیه و ویرایش و تایپ این مجموعه همکاری نمودند سپاسگذارم.
امید است حاصل این تلاش مختصر در پیشگاه خداوند سبحان مورد قبول واقع و روح بلند واقفین خیراندیش از ما راضی گردد و ما نیز در آخرت از شفاعت همه صالحین و صدیقین خوان الهی برخوردار شویم. /س
نویسنده: نادر ریاحی سامانی
