نويسنده: محمدتقي فعّالي

بي ترديد سلام افراد جامعه از اهميّت بسزايي برخوردار است. جوامع بشري بدون رعايت مؤلفه‌هاي سلامت و مراعات بهداشت هرگز نمي‌توانند استمرار يافته خود را حفظ کنند. بيماري‌ها و ناتواني‌ها روابط انسان‌ها را مختلف نموده احساس امنيّت و همبستگي را از انسان سلب مي‌سازند. حفظ سلامت جسماني در جلوگيري از شيوع يا ريشه کن سازي بيماري‌ها تأثيرگذار است، چنانکه رعايت بهداشت رواني افراد، جامعه را قادر مي‌سازد تا از اختلال‌ها و آسيب‌ها دور بماند و از اين طيق سلامتي در وضعيت مطلوب بدست آيد. بيشک از مهمترين مؤلفه‌هاي جامعه آرماني، شاخص سلامت است. انسان سالم مي‌تواند به سعادت و رستگاري دست يابد اما فرد ناسالم در اين زمينه ناتوان به حساب مي‌آيد و در انجام وظايف و تکاليف خويش کم نشاط ظاهر مي‌شود. سلامت در بُعد اجتماعي جايگاه مهمتري دارد؛ زيرا که در نگاه اسلام جامعه هويتي مستقل داشته مشخصه‌هاي اصلي خود را حمل مي‌کند. اگر اغلب اقشار جامعه از سلامتي برخوردار باشند، مي‌توان آن جامعه را سالم تلقّي نمود و در نقطه مقابل، در صورت عدم برخورداري افراد از سلامت، اجتماع نيز ناسالم خواهد بود. به بيان ديگر، ارتباط فرد با جامعه در حوزه سلامت، رابطه متقابل مي‌باشد.
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
پاکيزگي از اخلاق انبياست. (1)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
خداوند بدن را به هيچ بيماري‌اي گرفتار نساخت، مگر آن هنگام که برايش داوري قرار داد که بدان، درمان شود؛ و براي هر نوع دردي، نوعي درمان است و چاره‌اي و نسخه اي. (2)

1) موضوعات

يک) طهارت

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
علّت غسل عيد و جمعه و غسل‌هاي غير از اين ايام بزرگداشتن پروردگار توسط بنده است و همچنين سبب پاکي و پاکيزگي بنده از جمعه‌اي تا جمعه ديگر باشد. (3)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
و علّت غسل ميت اين است که او را غسل مي‌دهند تا پاکيزه شده و از آلودگي‌ها و امراضي که داشته پاک گردد. (4)

دو) سلامت

حضرت رضا (عليه السلام) در دعاهاي گوناگون از خدا سلامتي طلب مي‌کند. ايشان همچنين از خدا مي‌خواهد روح جدّش پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) را در سلامتي نگه دارد. (5)
امام رضا (عليه السلام) خطاب به مأمون فرمود:
اي اميرمؤمنان! جسد همچون زمين پاک است. در صورتي که از حيث آباد کردن و آب دادن مراقبت شود به گونه‌اي که نه آن اندازه آب دهند که غرق شود و نه آن اندازه کم آب باشد که [پژمرده و] خشک گردد، در اين حالت، آباداني آن دوام مي‌يابد و خيزش زياد مي‌شود و زراعتش نموّ [و برکت] پيدا مي‌کند و اگر درباره ي آن غفلت ورزند، آن زمين، تباه و بي حاصل مي‌گردد و گياه در آن نمي‌رويد. بدن آدمي نيز همين گونه است يعني اگر در حدّ اعتدال به آن رسيدگي شود و نيازهايش مرتفع گردد، تندرست و از بيماري‌ها در امان است.
اکنون آنچه را درباره ي برنامه [و تدبير] فصول سال و ماه‌هاي رومي در هر فصل مقرّر است، جداگانه يادآوري مي‌کنيم و آنچه را از غذاها و آشاميدني هايي که بايسته مي‌نمايد از آنها دوري شود و [نيز] کيفيت حفظ سلامتي را از گفتار گذشتگان بيان مي‌نمايم. (6)

سه) عافيت

امام رضا (عليه السلام) به نقل از پدر بزرگوارشان در دعا به هنگام خروج از منزل چنين نقل مي‌فرمايد:
به نام خداوند بخشنده مهربان بيرون آمدم به حول و قوه ي الهي نه به حول و قوه ي خود بلکه به حول و قوه ي تو‌اي پروردگار من در حالتي که در معرض نصيب و قسمت تو باشم پس عافيت و سلامت روزي من گردان. (7)
$ چهار) نظافت
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
نظافت از اخلاق انبيا است. (8)
حضرت رضا (عليه السلام) زماني که به نيشابور رسيد در محله‌اي به نام فوزا فرود آمد. آن بزرگوار در آنجا توصيه نمود تا حمامي بنا کنند و قناتي حفر نمايند. سپس آن حضرت در آب حوض حمام غسل نمود و در مسجد نماز گزارد و سپس اين امر سنّت شد و آن حمام معروف به حمام رضا (عليه السلام) گشت. (9)

پنج) مرض

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بيماري مؤمن موجب پاک شدن او از گناهان و لغزش‌ها است، و نيز رحمت خداوند بر اوست، و براي کافر موجب عذاب و لعنت بيماري دست از گريبان مؤمن برندارد تا او را از گناهان پاک سازد. (10)
$ 2) فلسفه احکام و خواص خوردني ها
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
هرگاه مردم گناهاني مرتکب شوند که بي سابقه است، خداوند براي آنها بلاهاي جديد پديد مي‌آورد که آن را نمي‌شناختند. (11)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
علّت غسل عيد و جمعه و غسل‌هاي غير از اين ايام بزرگ داشتن پروردگار توسط بنده است و همچنين سبب پاکي و پاکيزگي بنده از جمعه‌اي تا جمعه ديگر باشد. (12)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
علّت غسل ميّت اين است که او را غسل مي‌دهند تا پاکيزه شده از آلودگي‌ها و امراضي که داشته پاک گردد. (13)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بيماري مؤمن موجب پاک شدن او از گناهان و لغزش‌ها است و نيز رحمت خداوند بر اوست، و براي کافر موجب عذاب و لعنت و بيماري دست از گريبان مؤمن برندارد تا او را از گناهان پاک سازد. (14)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
مصرف زياد تخم مرغ و عادت به خوردن مداوم آن موجب افزايش حجم طحال و ايجاد نفخ و باد بر سر معده مي‌شود. (15)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
خوردن مداوم انجير بدن را فربه و چاق مي‌کند. (16)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
نوشيدن آب سرد پس از غذاي گرم و در پي مصرف شيريني دندان‌ها را فاسد مي‌کند. (17)
امام رضا (عليه السلام) درباره اثر خوردن زياد گوشت گاو و حيوانات وحشي مي‌فرمايد:
مصرف زياد گوشت حيوانات وحشي و گاو، موجب خشکاندن چشمه‌هاي عقل [کاهش عقل و انديشه] و سردرگمي درک و فهم [ابهام و کندذهني] و تحجّر ذهني [ديرفهمي و کاهش درک ذهني] و فزوني نسيان و فراموشي مي‌گردد. (18)

3) حقوق جسم

امام رضا (عليه السلام) فرمود:
انسان با داشتن چهار امر، استطاعت اقدام به عملي را خواهد داشت؛ اينکه مانعي از اقدام به عملي نداشته باشد، بدن او سالم باشد، عضوي که مي‌خواهد کاري انجام دهد نيرومند و سالم باشد و براي انجام عملي که در نظر داشته سبب از جانب پروردگار رسيده زمينه آماده شود. (19)

4) اهميّت بدن

امام رضا (عليه السلام) در آغاز رساله ذهبيه فرمود:
به فضل خداوند متعال پناه مي‌جويم. امّا بعد، نامه‌ي امير به من رسيد؛ نامه‌اي که در آن از من خواسته بود تا ضرورت‌هاي مورد نياز در خصوص تجربيات و شنيده‌هاي مورد تأييد در زمينه ي مواد غذايي و نوشيدني‌ها و به کارگيري داروها و شيوه‌هاي درماني فصد (خون گيري از رگ)، حجامت، حمام، استعمال نوره (داروي نظافت و موبَر)، امور جنسي و غيره در عرصه ي استحکام و سامان بخشي و تنظيم بدن انسان را توضيح دهد و تبيين نموده، به آگاهي او رسانم.
بدان که خداوند عزّوجلّ بنده‌اي را به بيماري مبتلا نمي‌کند مگر اين که يک شيوه ي درماني (دوا) برايش نهاده و براي هرگروه از بيماري ها، يک طرح و شيوه ي درماني خاص قرار داده است (به کار بردن کلمه ي تدبير از اهميت ويژه‌اي برخوردار است؛ زيرا ساماندهي بدن انسان به سان سامانه‌ي مديريت کشور است. (20)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
بدان خدايت رحمت کند خداي تبارک و تعالي خوردن و نوشيدني را مباح نکرده جز براي آن چه در آنست از سود و چيزي را حرام نکرده جز براي زيان و تلف و تباهي که در آنست. هر چه سود بخش و نيروده جسم و تن است، حلال بوده و هر زيان آور و کشنده حرام است؛ چون زهرها، مردار، خون، گوشت خوک، درنده‌هاي نيش دار، چنگال داران از پرنده‌ها و آنها که چينه دان ندارند. (21)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
چون گرسنه شوي بخور و زماني که تشنه شدي بنوش، زماني که نياز به قضاي حاجت پيدا نمودي قضاي حاجت نما، جز براي نياز جماع نکن و زماني که نياز به خواب پيدا کردي بخواب که اينها سبب تندرستي مي‌باشند. (22)
امام رضا (عليه السلام) فرمود:
پرهيز اساس هر دارو است و معده خانه هر درد مي‌باشد. تن را به هر چه عادت کرده وادار و ترک عادت مکن. (23)

پي‌نوشت‌ها:

1. مجلسي، بحارالانوار، ج78، ص 335.
2. طب الامام الرضا (عليه السلام)، ص10.
3. حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج3، ص316.
4. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص89؛ مجلسي، بحارالانوار، ج6، ص95.
5. طوسي، تهذيب الاحکام، ج3، ص86.
6. مجلسي، بحارالانوار، ج62، ص310.
7. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص 6.
8. کليني، الکافي، ج5، ص567؛ حرّاني، تحف العقول، ص442؛ مجلسي، بحارالانوار، ج75، ص335.
9. ابن شهر آشوب، مناقب، ج4، ص348؛ مجلسي، بحارالانوار، ج49، ص60.
10. صدوق، ثواب الاعمال، ص193؛ طبرسي، مکارم الاخلاق، ص 343؛ شعيري، جامع الاخبار، ص163؛ ديلمي، اعلام الدين، ص 398؛ مجلسي، بحارالانوار، ج78، ص183؛ حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج2، ص401؛ همو، الفصول المهم^، ج3، ص295.
11. کليني، الکافي، ص275؛ صدوق، علل الشرائع، ج2، ص522؛ الأمالي، ص 228، مجلسي، بحارالانوار، ج70، ص343.
12. حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج3، ص316.
13. صدوق، عيون اخبارالرضا (عليه السلام)، ج2، ص89؛ مجلسي، بحارالانوار، ج6، ص95.
14. صدوق، ثواب الاعمال، ص193؛ طبرسي، مکارم الاخلاق، ص343؛ شعيري، جامع الاخبار، ص163؛ ديلمي، اعلام الدين، ص398؛ مجلسي، بحارالانوار، ج78، ص183؛ حرّعاملي، وسائل الشيعه، ج2، ص 401؛ حرّ عاملي، الفصول المهم^، ج3، ص295.
15. مجلسي، بحارالانوار، ج59، ص321.
16. همان.
17. همان.
18. همان، ص 322.
19. کليني، الکافي، ج1، ص160.
20. مجلسي، بحارالانوار، ج59، ص309-308.
21. همان، ج62، ص166.
22. همان، ج59، ص260؛ مستدرک الوسائل، ج16، ص466.
23. مجلسي، بحارالانوار، ص260.