کتب حدیث معروف شیعه و مؤلفان آنها
نویسنده : سید محمد شفیعی مازندرانی
شیعه امامیه در رشتههای مختلف دانش اسلامی دارای تالیفات گرانسنگی است، و از آن جملهاند کتب هشتگانه زیر:
1 - کافی از ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی (م 328 یا 329 ق) ;
2 - کتاب من لایحضره الفقیه از محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (م 381 ق) ;
3 - تهذیب الاحکام از شیخ الطائفه، ابو جعفر، محمد بن حسن طوسی (م 460 ق) ;
4 - الاستبصار از شیخ الطائفه، ابو جعفر، محمد بن حسن طوسی م 460 ق) ;
5 - وافی از محمد بن مرتضی ابن محمود ملقب به فیض و ملا محسن فیض کاشانی (م 1091 ق) ;
6 - وسائل الشیعه از شیخ محمد بن حسن حر عاملی مشعری (م 1104 ق) ;
7 - بحار الانوار از علامه محمد باقر بن محمد تقی مجلسی (م 1110 ق) ;
8 - مستدرک الوسائل از حاج میرزا حسین نوری (م 1320 ق).
او نخستین عالم شیعی است که به لقب «ثقة الاسلام» (2) ملقب شد . پدر کلینی یعقوب بن اسحاق در همان زادگاهش مدفون و آرامگاهش اکنون در کلین مشهور است . و هم او از نخستین مربیان و استادان کلینی به شمار میآید .
کلینی برای کسب دانش به قم ، ری ، کوفه و دیگر مراکز علمی شیعه در قرن سوم و چهارم هجری سفر کرده و از محضر علما و بزرگان شیعی کسب فیض نموده است . چنانکه او نیز در مراکز علمی شیعی مجلس املای حدیث داشته و شاگردان بسیاری تربیت کرده است که از مفاخر شیعه به شمار میآیند . کلینی در زمان مقتدر عباسی (295 - 320 ق) مرجع و رئیس فقهای شیعه بود . مشایخ و استادان حدیث کلینی عبارتند از:
ابو علی احمد بن ادریس اشعری (م به سال 306 ق) صاحب النوادر، کثیر الفائدة و . . . ابو جعفر احمد بن عیسی اشعری قمی، ابو عبدالله حسین بن محمد بن عمران اشعری قمی، ابوالعباس عبدالله بن جعفر بن حسین حمیری قمی، ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، ابو جعفر محمد بن الحسن بن فروخ الصفار (م به سال 290 ق) دائی کلینی به نام علان کلینی، حمید بن زیاد نینوائی، سعد بن عبدالله اشعری و دیگران .
همان گونه که گذشت، کلینی شاگردان بسیاری تربیت کرده که موفقترین آنها اینها هستند: ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن قولویه (م 367 ق) مؤلف کامل الزیارات، ابو محمد هارون بن موسی بن احمد شیبانی تلعکبری (م 385 ق)، ابو غالب احمد بن محمد بن محمد بن سلیمان، ابو عبدالله محمد بن ابراهیم بن جعفر نعمائی، ابو عبدالله محمد بن احمد بن عبدالله صفوانی و بسیاری دیگر .
کلینی به عنوان نخستین محدث شیعی به گردآوری و ترتیب احادیث پرداخته است . البته پیش از نوآوری و کار وی، شیعه به اصول اربعماة رجوع میکرد . کلینی، هم عصر نواب اربعه امام دوازدهم «عج» که عبارتند از:
1 - عثمان بن سعید (م 260 ق) ; 2 - محمد بن عثمان بن سعید (م 305 ق) ; 3 - حسین بن روح نوبختی (م 326 ق) ; 4 - علی بن محمد سمری (م 329 ق) در دوره غیبت صغری بوده است .
او از طریق نواب خاص با امام دوازدهم «عج» رابطه ایجاد کرده و بدین وسیله احادیث کتاب بزرگ حدیثی شیعه یعنی کافی خود را به نظر امام «عج» میرساند و امام دوازدهم «عج» در مورد این کتاب اظهار رضایت کردند و آن را ستوده، فرمود: کاف لشیعتنا . (3)
کلینی شصت و نه سال پس از وفات امام حسن عسکری علیه السلام، در ماه شعبان سیصد و بیست و نهم هجری که به «سنه تناثر نجوم» معروف است، درگذشت . ابو قیراط محمد بن جعفر حسنی یا حسینی بر جنازهاش نماز خواند و آنگاه جسد وی در باب الکوفه بغداد نزدیک آرامگاه چهارمین سفیر امام دوازدهم «عج» ، شیخ ابوالحسن علی بن محمد سمری دفن شد .
وقد سمعنا عن علمائنا و مشایخنا انه لم یصنف فی الاسلام کتاب یوازیه او یدانیه .
از اندیشمندان و صاحبنظرانمان شنیدم که میفرمودند: در میان مسلمین کتابی همسنگ و مشابه کافی تالیف نشده است . (4)
کتاب الکافی . . . اضبط الاصول و اجمعها و احسن مؤلفات الفرقة الناجیة و اعظمها . (5)
کتاب کافی، جامعترین و اساسیترین اصول (جامع حدیثی) است، بهترین تالیفی است که در میان شیعه دوازده امامی، به رشته تحریر در آمده است .
الکافی و هو اجل کتب الشیعة و اکثرها فایدة . (6)
کافی از برترین و سودمندترین کتب شیعه است .
1 - کافی، که در باره آن سخن خواهیم گفت; 2 - تعبیر الرؤیا; 3 - رد قرامطه; 4 - کتاب الرجال; 5 - رسائل الائمه; 6 - ما قیل فی الائمة من الشیعة .
محدث نوری کافی را در میان سه اثر حدیثی دیگر شیعه همچون خورشید در میان ستارگان دانسته و شیخ مفید آن را از بزرگترین کتب شیعه قلمداد کرده است .
همان گونه که از مقدمه اصول کافی بر میآید، کلینی این کتاب بزرگ را به پیشنهاد و خواهش یکی از طلاب و حدیثخواهان طی بیستسال گرد آوری کرده است . کلینی این کتاب را از طریق نواب اربعه به امام دوازدهم «عج» تقدیم کرده و در واقع به گونه غیر مستقیم با خاندان وحی ارتباط برقرار نموده است . امام دوازدهم «عج» پس از ملاحظه کتاب کافی با گفتن جمله معروف خود: «الکافی کاف لشیعتنا» ; کافی برای پیروان ما بس است، این کتاب بزرگ را توشیح و امضا نمودهاند .
کافی دارای سه بخش است:
1 - اصول کافی که شامل احادیث مربوط به اصول دین است .
2 - فروع کافی، احادیث پیرامون فروع دین .
3 - روضه کافی، برخی بر این باورند روضه کافی را بعدها بدان افزودهاند .
از میان احادیث کافی، بنابه اظهار نظر صاحب الذریعه و دیگران 5072 حدیث صحیح، 144 حدیثحسن، موثق، قوی و ضعیف است .
این کتاب بارها در ایران، هند و دیگر مراکز تصحیح، ترجمه، شرح، تعلیق و مورد مقابله قرار گرفته و به گونههای متفاوت چاپ و منتشر شده است که معروفترین شروح آن عبارتند از: شرح اصول کافی از ملا صدرا، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول از ملا محمد باقر مجلسی، الوافی تالیف ملا محسن فیض کاشانی، الصافی فی شرح الکافی تالیف ملا خلیل قزوینی است که در سال 1308 ق و در دو جلد در لکهنو به چاپ رسیده است .
او در اوایل قرن چهارم به دنیا آمد و در سال 381 ق در ری درگذشت و آرامگاه وی در ری معروف است .
ابن بابویه فقیه، اصولی، محدث، مفسر، حافظ، عارف و از بزرگان شیعه به شمار میآید . او یکی از منابع حدیثی بزرگ شیعه به نام کتاب من لایحضره الفقیه را پدید آورده است . این اثر بزرگ همراه با کتابهایی چون کافی از محمد بن یعقوب کلینی، کتاب استبصار و تهذیب الاحکام از شیخ طوسی به کتب اربعه معروف شدهاند .
ابن بابویه و برادرش حسین در زمان غیبت صغری و در پی درخواست و نامه پدرشان - صدوق اول - به امام زمان «عج» مبنی بر درخواست فرزند یا فرزندانی صالح از خداوند، به دنیا آمدهاند . خود او نیز پیوسته به این معنا افتخار میکرد . ابن بابویه از مادری دیلمی نژاد و از پدری فاضل و بزرگوار تولد یافت و در خانوادهای دانش دوست و دانشپرور پرورش یافت .
ابن بابویه در سال 355 ق به بغداد رفت و شیوخ و بزرگان آن دیار نزد او رفته، حدیث میشنیدهاند . ابن بابویه سفری نیز به بلخ کرد و با ابو عبدالله محمد بن الحسن معروف به نعمت که از صاحب منصبان و رجال آن سامان بود، ملاقات نمود . و کتاب من لایحضره الفقیه را به خواهش وی نوشت . او پس از مدتی تدریس در بغداد به ری بازگشت و مورد توجه و لطف و بزرگداشت آلبویه قرار گرفت . ابنبابویه کتاب عیون اخبار الرضارا به نام صاحب بن عباد وزیر رکن الدوله نوشت . او در آن کتاب از مباحثات خود در مجالس رکن الدوله یاد کرده است .
کتاب من لایحضره الفقیه که به شرح آن خواهیم پرداخت; عیون اخبار الرضا; التوحید; الاعتقادات; اکمال الدین; الامالی; معانی الاخبار; جوابات المسائل النیشابوریه; جوابات المسائل الواسطیة; حجج الائمة; الحدود; الخصال; دعائم الاسلام فی معرفة الحلال و الحرام; صفات الشیعة; عقاب الاعمال; علل الشرایع و الاحکام و الاسباب; فضائل الشیعة; کتاب الرجال المختارین من اصحاب النبی صلی الله علیه وآله; مدینة العلم; المقنع .
او صاحب دو اثر حدیثی شیعه تهذیب و استبصار است . او معاصر سلطان محمود غزنوی، حکومت آل بویه، شیخ صدوق محمد بن بابویه قمی، سخنسرای معروف فردوسی، شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان بغدادی و سید مرتضی بوده است .
شیخ پس از تحصیلات مقدماتی، در حالی که بیست و سه ساله بود . در سال 408 ق برای برخورداری از محضر شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان بغدادی (م 413 ق) فقیه نامدار شیعی و جانشین شیخ صدوق در بغداد به آنجا رهسپار شد .
شیخ به مدت پنجسال حدود بیست کتاب از دویست اثر شیخ مفید را در نزد خود او خوانده است . شیخ پس از وفات استادش زعامت و مرجعیتشیعه در بغداد عهدهدار شده و حدود دوازده سال در آنجا به سر برد . او سپس در سال 448 ق به علتحوادث اجتماعی و سیاسی وقتبه نجف رفته و بدین وسیله حوزه علمی شیعه را از بغداد به نجف انتقال داده و در واقع در این شهر بنیان گذارد .
حادثه از این قرار بود که: گروهی نزد خلیفه وقتسعایت کردند که شیخ طوسی و اتباع او، صحابه را سب و لعن میکنند، چنانکه در کتاب مصباح خود گوید و از دعاهای روز عاشورا است: اللهم خص انت اول ظالم باللعن منی الخ . پس خلیفه، شیخ را همراه مصباح احضار کرد . چون شیخ از حقیقت او آگاه شد نزد خلیفه رفته و به دفاع از خود پرداخت تا آنجا که خلیفه قانع شد . ولی مخالفان ساکت ننشسته، خانهاش را به کلی سوزاندند، پس از این واقعه (در سال 448 ق) شیخ بغداد را ترک گفت و در نجف رحل اقامت افکند و حوزه علمیه نجف را بنیان نهاد . شیخ در شب دوشنبه بیست و دوم محرم 460 در هفتاد و پنجسالگی در نجف درگذشت و در خانه خود مدفون گردید .
قبر شیخ در نجف معروف و مسجدی نیز همانجا مشهور به مسجد طوسی است که قبر سید بحرالعلوم و پسرش سید محمد رضا نیز در طرف راست مسجد واقع است .
بدین ترتیب میتوان زندگی شیخ طوسی را بر حسب محل اقامت وی به سه مرحله تقسیم کرد:
1 - دوران تولد تا هجرت به بغداد (از سال 385 تا 408).
2 - دوران اقامت در بغداد تا هجرت به نجف (از 408 تا 448).
3 - دوران اقامت در نجف تا وفات (از 448 تا 460).
علامه بحرالعلوم از او به عنوان سرآمد طائفه امامیه، پرچمدار شریعت اسلام و . . . رئیس شیعه یاد کرده است و در بسیاری از آثار مسلمانان از آثار شیخ روایت نقل و بهرهها برده شده است .
علامه حلی، شیخ شهرآشوب مازندرانی جد صاحب المناقب، زین بن الداعی الحسینی، جمال الدین محمد بن ابیالقاسم طبری آملی، ابوالفتح محمد بن علی کراجکی، سید مرتضی ابوالحسن مطهر دیباجی، شیخ عبیدالله بن حسن بن بابویه، محمد بن حسن بن علی حلی، مجتبی بن داعی بن قاسم حسینی، مجتبی بن حمزة بن زید بن مهدی بن حمزة، حسین بن فتح واعظ جرجانی .
1 - حدیث و اخبار; 2 - رجال، تراجم و فهرست; 3 - تفسیر; 4 - فقه; 5 - اصول; 6 - کلام; 7 - ا دعیه و اعمال; 8 - تاریخ و مقتل; 9 - جواب سؤالات .
از موضوعات یاد شده، سه اثر شیخ جزء کتب حدیثی است که شامل تهذیب، استبصار (الاستبصار فیما اختلف من الاخبار) و امالی (المجالس فی الاخبار) که شامل 45 مجلس درس و املا است .
سایر کتب شیخ بدین قرار است: اختیار الرجال; اصول العقاید; الاقتصاد الهادی الی الطریق الرشاد; انس التوحید; الایجاز فی الفرائض; تبیان در 20 مجلد، که محمد بن ادریس العجلی صاحب السرائر آن را خلاصه کرده است; تلخیص الشافی در علم کلام که از قدیمیترین آثار شیخ است; تمهید الاصول; الجمل و العقود فی العبادات; الخلاف فی الاحکام; رجال طوسی; ریاضة العقول; شرح الشرح فی الاصول; العدة فی الاصول; الغیبة; الفهرست; الکافی در علم کلام; المبسوط; مصباح المتهجد و سلاح المتعبد که مختصر آن را مصباح المتهجد الصغیر نام کرده است، و تالیفات بسیار دیگر .
شیخ پس از تالیف تهذیب، به تنافی و تعارض ظواهر برخی از احادیثبرخورد و برای بار دیگر دستبه تالیف کتابی دیگر با کیفیتی بهتر زد .
او حدود 84 یا 85 سال عمر کرد . او محدث، حکیم، فقیه، متکلم، عارف، مفسر، شاعر است . کتاب وافی یکی دیگر از جوامع کتب حدیثی شیعه بهشمار میآید . پدر فیض، ملا شاه مرتضی نیز از علمای بزرگ شیعه بود . قبر ملا محسن در کاشان مشهور است . او را از عالمان بزرگ دوره صفویه، پس از ملا محمد تقی مجلسی شمردهاند . فیض مدتی در قم اقامت داشت و در آنجا به تحصیل علوم دینی پرداخت و برای ادامه تحصیل علوم دینی به شیراز رفت و نزد ملا صدرا - صدرالمتالهین شیرازی صاحب الاسفار - و میرداماد علوم عقلی را آموخت و در آنجا با دختر ملا صدرا ازدواج کرد .
ملا صدرا در نظر فیض سخت مورد احترام بود، چه آنکه وی در نوشتههای خود مکررا از ملا صدرا به عنوان قال الاستاذ دام ظله یا رحمةالله علیه یاد کرده است . وی هنگامی که با «سید ماجد بحرانی» برخورد کرد، جذب دانش و کردار او گردید، اما ملا صدرا، فیض را از رفتن به درس و دیدار سید بحرانی منع کرد .
فیض در پرتو مقام بزرگ و روح فراخ و بلندی که داشت دعوت شاه عباس صفوی را برای شیخ الاسلامی دربار رد کرد و در همان شهرش کاشان ماند . شیخ نزد علامه محمد تقی مجلسی، ملا صدرا، سید بحرانی، محمد صالح مازندرانی، شیخ محمد بن حسن بن شهید ثانی، شیخ بهائی، ملا خلیل قزوینی، شیخ بن صاحب معالم و دیگران تلمذ کرده از آنها و اجازه روایت دارد .
ملا محسن شاگردان بسیاری را تربیت نمود که سید نعمت الله جزائری شوشتری یکی از شاگردان عالم و مشهور اوست . ملا محسن فیض کاشانی در شعر فارسی انواع سبکها را تجربه کرده است . رضا قلی خان هدایت در مجمع الفصحاء تعداد ابیات و اشعارش را شش تا هفت هزار نوشته است . و از اشعار اوست:
در چهره مهرویان انوار تو میبینم
در لعل گهر باران گفتار تو میبینم
در مسجد و میخانه جویای تو میآیم
در کعبه و بتخانه زوار تو میبینم
از کوی تو میآیم، هم سوی تو میآیم
در سیر و سلوک خود، انوار تو میبینم
گه قدر مرا کاهی، گه قیمتم افزائی
در سود و زیان خود، بازار تو میبینم
هر جا که روم نالم، چون بلبل شوریده
سرتاسر عالم را گلزار تو میبینم
پروانه به گرد شمع جویای جمال تو
بلبل به گلستانها هم زار تو میبینم
از خود نه خبر دارم، نه عین و اثر دارم
در نطق و بیان فیض گفتار تو میبینم
او پس از گردآوری همه احادیث کتابهای چهارگانه پیشین، احادیث مکرر را حذف نموده، آنگاه آیههایی از قرآن کریم در مورد هر یک از اصول و فروع دین آورده است و هر جا که آیه یا حدیثی نیاز به توضیح و تاویل داشته، به شرح آن پرداخته و دشواریهای متنی و لغوی آن را نیز حل کرده است . اهمیت این کتاب از آنجا آشکار میشود که علاوه بر ویژگیهای یاد شده، خواننده را از مراجعه دوباره یا هر باره به کتابهای چهارگانه پیشین بینیاز میسازد .
مرحوم فیض برای کوتاه کردن کتاب گسترده وافی، کتابی در دو جزء به نام شافی در سال 1082 ق تالیف و به پایان رسانید و آنگاه کتابی به نام نوادر الاخبار در تکلمه کتاب شافی پدید آورد .
حر عاملی به عنوان صاحب دومین کتاب از واپسین جوامع حدیثی شیعه بهشمار میآید . حر عاملی نزدیک به چهل سال از عمر خویش را در زادگاهش گذراند و نزد والد و عمویش شیخ محمد حر، جد مادری خویش شیخ عبدالسلام بن محمد، دائی پدرش شیخ علی بن محمود و در روستای جبع نیز نزد عم خویش، شیخ حسین ظهیری، شیخ زین الدین بن محمد بن حسن بن زین الدین (شهید ثانی) صاحب معالم و دیگر بزرگان دانشهای اسلامی را فرا گرفت .
او دو بار، به حج و زیارت قبور ائمه عراق رفت و سپس به مشهد (خراسان) عزیمت نمود و در آنجا مورد احترام دانشمندان و مردم قرار گرفت، به گونهای که منصب شیخ الاسلامی و قاضی القضاتی مشهد به وی واگذار گردید .
حر عاملی به اصفهان نیز سفر کرد و به دیدار ملا محمد باقر مجلسی صاحب بحارالانوار رفت، او در آنجا نیز مورد احترام شاه سلیمان صفوی قرار گرفت . حر عاملی و مجلسی از یکدیگر روایت کردهاند و صورت اجازه او برای مجلسی هماکنون در دست است . حر عاملی از سید میرزای جزائری، شیخ علی سبط و دیگران نیز روایت کرده است .
1 - اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات; 2 - الاثنا عشریة فی رد الصوفیة; 3 - الاجازات; 4 - احوال الصحابة; 5 - اربعین حدیث (الاربعون حدیثا) ; 6 - ارجوزة فی الارث; 7 - ارجوزة فی الزکوة; 8 - ارجوزة فی الهندسة; 9 - امل الامل فی علماء جبل عامل; 10 - الایقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة; 11 - بدایة الهدایة من الواجبات و المحرمات المنصوصة که در برگیرنده احادیث مربوط به موارد واجبات و محرمات است . این کتاب ملخص هدایة الامة و در واقع منتخبی از وسائل الشیعه است، این کتاب به ترتیب بابهای فقه و به طریق اختصار جمع شده است; 12 - کتاب تذکرة المتبحرین فی علماء المتاخرین; 13 - تحریر وسائل الشیعه; 14 - التنبیه فی التنزیه; 15 - تواتر القرآن; 16 - الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیة; 17 - دیوان اشعار; 18 - صحیفه ثانیه سجادیة; 19 - الفصول المهمة فی اصول الائمة; 20 - الفوائد الطوسیة; 21 - کشف التعمیة فی حکم التسمیة ; 22 - من لایحضره الامام که به منزله فهرست تفصیلی کتاب دیگر او وسائل الشیعه است; 23 - تعالیق علی وسائل الشیعه; 24 - وسائل الشیعه . این کتاب یکی از جوامع روائی معروف شیعه است، وسائل دارای یک مقدمه، 51 کتاب و یک خاتمه است که هر کتاب شامل چند باب کلی و هر باب شامل چند باب دیگر است .
قابل ذکر است که: مرحوم محدث نوری احادیثی که او طبق معیار گزینش احادیث وسایل الشیعه، باید مورد توجه خویش قرار میداد ولی بدانها توجه ننمود را در مجموعه دیگری طبق تبویت وسایل الشیعه تحت نام مستدرک وسایل الشیعه گرد آورده است .
پدر مجلسی نیز از علما و فقهای دوره صفویه بود . مجلسی امامت جمعه و جماعت و شیخ الاسلامی دوره صفویان را پس از مرگ پدر دانشمندش به عهده داشت و به مرجعیت عامه در سالهای 1097 تا 1110 برگزیده شده بود . چنانکه: از عبدالعزیم ناصبی دهلوی نقل است که: «اگر دین شیعه را دین مجلسی نامند، به جا و به موقع است که رونق آن از مجلسی است» و آوردهاند که مرحوم سید مهدی بحرالعلوم با همه عظمت و تبحری که داشته، آرزو میکرده است که تمامی مصنفاتش در دیوان و نامه اعمال مجلسی ثبت و درج گردد .
مجلسی در محضر علمای بزرگی چون پدرش ملا محمد تقی مجلسی، شیخ عبدالله بن شیخ جابر عاملی، مولی محمد محسن بن محمد مؤمن استرآبادی، مولی محمد طاهر بن محمد حسین شیرازی نجفی قمی، مولی محمد صالح بن مولی احمد ساروی و طبرسی، میر عماد، شیخ یونس جزائری، امیر اسحاق استرآبادی، قاضی ابوشرف اصفهانی و بسیاری دیگر تحصیل کرده و بهرهها برده و اجازهها دریافت داشته است و نیز گروه بسیاری از محضر مجلسی بهرهها برده و اجازه نقل روایت و حدیث دریافت داشتهاند که تراجم نگاران، این بزرگان را چنین یاد کردهاند:
آقا محمد صادق تنکابنی، مولی محمد بن عبدالفتاح تنکابنی، مولی محمد بن علی اردبیلی، امیر محمد صادق مازندرانی، محمد حسین بن یحیی نوری، محمد بن حسن حر عاملی، امیر محمد اشرف .
مجلسی در نسخهای از تهذیب الاحکام که از آن او بود، در باره انگیزه کوششهایش نوشته است که چون توجه مردم را به صوفیان بدعت گذار و برخی از افراد نوگرا و روشنفکر زندیق مشاهده کرد، سعی در نشر آثار امامان نمود تا خلق را از گمراهی برهاند .
آداب تجهیز الاموات; آداب الحج; آداب الرمی یا آداب السبق و الرمایة; اثبات الجن و وجوده; الاجازات; اختیارات الایام الصغیر; اختیارات الایام الکبیر; الاربعون حدیثا فی الاصول و الفروع و الخطب و المواعظ و ما یحتاج الیه الناس فی امور دینهم; الاربعون حدیثا; اوقات الظهر و العصر و نوافلهما; بحارالانوار فی اخبار الائمة الاطهار علیهم السلام; تحفة الزائر; تذکرة الائمة; تعبیر الرؤیا یا تعبیر منام; تفسیر آیة السابقون السابقون; تفسیر آیة النور; تفضیل امیرالمؤمنین علیه السلام علی من عدا خاتم النبیین صلی الله علیه وآله; جلاء العیون; جوابات المسائل الطوسیة; حاشیة اصول کافی; حاشیة امل الامل; حاشیه تهذیب الاحکام شیخ طوسی; حق الیقین در اصول دین; حلیة المتقین; حیات القلوب; ربیع الاسابیع; زاد المعاد; شرح الاسماء الحسنی; شرح دعای جوشن کبیر; شرح روضة الکافی; صراط النجاة; صواعق الیهود در جزیه; عین الحیاة; الفرق بین صفات الذرات و صفات الفعل; الفوائد الطریقة فی شرح الصحیفة الشریفة; مرآة العقول; المسائل الهندیه; مشکوة الانوار; مقیاس المصابیح; ملاذ الاخیار فی شرح تهذیب الاخبار; الوجیزة و رسالههایی در باره اذان; رضاع; زکات; حج; نماز شب و . . . .
بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار
بحارالانوار یکی از کتب اربعه متاخره حدیثی شیعه است که مانند همه آثار حدیثی دیگر به عربی نوشته شده است .
بحارالانوار افزون بر اخبار کتابهای چهارگانه پیشین، بیشتر اصول چهارصدگانه و گفتار عالمان شیعی و سنی را شامل میشود . بحارالانوار در واقع گزینش اخبار کتابهای حدیثی شیعی است که برخی از آن آثار اینک در دسترس نیست و به همین روی کتابی جامعتر از آن نیست و آن را باید «فرهنگنامه تشیع» یا «دائرة المعارف شیعه» دانست و در وصف آن گفتهاند که نسبتبحارالانوار به اخبار اهلبیت نبوت مانند نسبت جواهر الکلام به فقه است .
غیر از کتب اربعه معروف شیعه تقریبا 200 کتاب از جوامع روائی شیعه نزد مجلسی جمع شده بوده و او همه آن روایات را در کتابش گرد آورده است .
هدف از نوشتن این کتاب، گردآوری احادیث متفرقه امامیه است نه تهذیب، تنقیح و نقد و بررسی آنها .
مؤلف، این کتاب را با یاری شاگردانش چون سید نعمة الله بن عبدالله جزائری شوشتری (م 1112 ق) عبدالله بن نورالله بحرینی صاحب کتاب عوالم العلوم و دیگران گرد آورده است .
مجموع ابواب بحارالانوار 2489 باب و ترتیب مجلدات آن بدین گونه است:
1 - کتاب العلم و العقل و الجهل، 41 باب; 2 - کتاب التوحید، 31 باب; 3 - کتاب العدل و المعاد، 62 باب; 4 - کتاب الاحتجاحات و المناظرات، 30 باب; 5 - کتاب النبوة و قصص الانبیاء، 82 باب; 6 - کتاب الامامة، 150 باب; 7 - کتاب تاریخ خاتم النبیین، 84 باب; 8 - کتاب ماوقع من الجور علی الائمة (المحن و الفتن)، 69 باب; 9 - کتاب تاریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 129 باب; 10 - کتاب تاریخ فاطمة و الحسن و الحسین، 50 باب; 11 - کتاب تاریخ السجاد و الباقر و الصادق و الکاظم علیهم السلام، 46 باب; 12 - کتاب تاریخ الرضا و الجواد و النقی و العسکری، 40 باب; 13 - کتاب تاریخ الحجة المهدی «عج» ، 37 باب; 14 - کتاب السماء و العالم، 223 باب; 15 - کتاب الایمان و الکفر، 144 باب; 16 - کتاب العشره، 107 باب; 17 - کتاب الآداب و السنن، 67 باب; 18 - کتاب المواعظ، 34 باب; 19 - کتاب الطهارة و الصلاة، 188 باب; 20 - کتاب القرآن و الدعاء، 131 باب; 21 - کتاب الزکوة و الصدقه و الخمس و الصوم، 115 باب; 22 - کتاب الحج و العمرة و احوال المدینه، 87 باب; 23 - کتاب المزار، 69 باب; 24 - کتاب العقود و الایقاعات، 128 باب; 25 - کتاب الاحکام، 49 باب; 26 - کتاب الاجازات، 163 باب .
مرحوم علامه طباطبائی صاحب تفسیر المیزان معتقد بود که علامه مجلسی حامی مذهب و احیاکننده آثار و روایات ائمه علیهم السلام بوده، و مقام علمی و سعه اطلاع او قابل تقدیر است . از کیفیت ورود در بحث و جرح و تعدیل مطالب وارده در مرآة العقول، اعلمیت این مجتهد خبیر معلوم میشود . و لیکن با وجود اجتهاد و بصیرت در فن روایات و احادیث، در مسائل عمیق فلسفی چندان تبحر نداشته است و در این زمینهها همطراز شیخ مفید، سید مرتضی، خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلی نبوده است .
علامه طباطبائی قدس سره گویا بنابراین ملاحظات، بر آن شده بود که در چاپ جدید بحارالانوار با یک دوره مرور و مطالعه و بنابر نیازهای هر بخش یا حدیث، تعلیقهای بنویسند تا این کتاب بزرگ همراه با تعلیقات علمی در دسترس اهل علم قرار گیرد، و تا جلد ششم چاپ جدید تعلیقه نوشتند ولی این توفیق استمرار نیافت .
البته حرکت علامه طباطبائی قدس سره، حرکتی در خور تقدیر بود، لکن حرکتی نبود که عدم تداوم آن برای جامعیتبحار الانوار مساله آفرین باشد، زیرا علامه مجلسی که خود مردی گرانمایه است در انتخاب احادیث این کتاب دقت لازم را به عمل آورده و چنین نیست که هر گونه احادیث را ضبط و ثبت کرده باشد . چیزی که هست علامه طباطبائی رحمه الله به برخی از دیدگاههای صاحب بحار الانوار نظرهائی داشته است .
مرحوم حاج میرزا حسین از محدثان ثقه، از برجستگان علمای امامیه و عارف به رجال، تفسیر، طبقات، تاریخ، و دیگر علوم اسلامی است که کتاب حدیثی ارزشمند مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل از تالیفات اوست .
او در تقوا و کمالات نفسانی و کوشش در تبلیغ و نشر آثار ائمه معصوم علیهم السلام شهره بود، وی پدر زن شهید شیخ فضل الله نوری است . وی ابتدا در مازندران مقدمات را آموخت و آنگاه در تهران نزد پدر زن خود حاج شیخ عبدالرحیم بروجردی تلمذ نمود و سپس در سال 1278 ق به عراق رفت و از محضر بزرگان آنجا چون علامه شیخ العراقین آقا شیخ عبدالحسین تهرانی و در درس علامه معروف حاج شیخ مرتضی انصاری حاضر شد . شیخ افزون بر استادان و دانشمندان یاد شده از محضر بزرگان دیگر چون: حاج ملا علی کنی، حاج میرزا محمد حسن شیرازی، سید مهدی قزوینی، میر محمد هاشم خوانساری بهرهها برد .
علامه نوری سه بار به حج رفت و دو سه بار دیگر از عراق به مشهد سفر نمود . او مدتی چند در سامرای عراق بود تا این که در سال 1314 هجری قمری به قصد توطن به نجف رفت و سرانجام همان گونه که گذشت در شب بیست و هفتم جمادی الاخری، سالروز رحلت امام هادی علیه السلام به رحمت ایزدی پیوست و در صحن مطهر امام علی علیه السلام در ایوان سوم از ایوانهای شرقی باب القبله به خاک سپرده شد .
محدث نوری که در حسن محاضره، سرعت کتابت، کثرت حافظه، شدت عبادت و موثق بودن در حدیث و زهد شهره بود، شاگردان بسیاری تربیت نمود و از مشایخ اجازه افرادی چون علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی، صاحب الذریعه و حاج شیخ عباس قمی دارنده آثار ارزشمند به شمار میآید .
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل
این کتاب که به اختصار به مستدرک نیز معروف استیکی از آثار حدیثی مهم شیعه و جزء کتابهای چهارگانه متاخر است که علامه نوری اخبار و احادیثی اصولی و آثاری را که در دسترس شیخ حر عاملی نبوده و در وسائل الشیعه یاد نگردیده استبه ترتیب فقهی ابواب وسائل الشیعه گرد آورده است و آن را مستدرک الوسائل . . . نامیده که نگارش آن در سال 1319 ق و در سه مجلد بزرگ به پایان رسیده است .
مشخصات مستدرک الوسائل بدین گونه است:
جلد اول: 2011 باب، 8865 حدیث;
جلد دوم: 2052 باب، 9819 حدیث;
جلد سوم: 1363 باب، 4830 حدیث .
بخش اعظم این کتاب با عنوان خاتمه مستدرک در برگیرنده شرح حال و تراجم احوال برخی از علمای حدیثی امامیه و مشایخ اجازه و روایت مؤلف میباشد . این کتاب جامع حدیثی ارزشمند که در واقع تکمله و تتمه وسائل الشیعه استبیش از 23000 حدیث در بردارد .
/س
1 - کافی از ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی (م 328 یا 329 ق) ;
2 - کتاب من لایحضره الفقیه از محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (م 381 ق) ;
3 - تهذیب الاحکام از شیخ الطائفه، ابو جعفر، محمد بن حسن طوسی (م 460 ق) ;
4 - الاستبصار از شیخ الطائفه، ابو جعفر، محمد بن حسن طوسی م 460 ق) ;
5 - وافی از محمد بن مرتضی ابن محمود ملقب به فیض و ملا محسن فیض کاشانی (م 1091 ق) ;
6 - وسائل الشیعه از شیخ محمد بن حسن حر عاملی مشعری (م 1104 ق) ;
7 - بحار الانوار از علامه محمد باقر بن محمد تقی مجلسی (م 1110 ق) ;
8 - مستدرک الوسائل از حاج میرزا حسین نوری (م 1320 ق).
مؤلفان کتب هشتگانه معروف شیعه
1 - کلینی (1)
او نخستین عالم شیعی است که به لقب «ثقة الاسلام» (2) ملقب شد . پدر کلینی یعقوب بن اسحاق در همان زادگاهش مدفون و آرامگاهش اکنون در کلین مشهور است . و هم او از نخستین مربیان و استادان کلینی به شمار میآید .
کلینی برای کسب دانش به قم ، ری ، کوفه و دیگر مراکز علمی شیعه در قرن سوم و چهارم هجری سفر کرده و از محضر علما و بزرگان شیعی کسب فیض نموده است . چنانکه او نیز در مراکز علمی شیعی مجلس املای حدیث داشته و شاگردان بسیاری تربیت کرده است که از مفاخر شیعه به شمار میآیند . کلینی در زمان مقتدر عباسی (295 - 320 ق) مرجع و رئیس فقهای شیعه بود . مشایخ و استادان حدیث کلینی عبارتند از:
ابو علی احمد بن ادریس اشعری (م به سال 306 ق) صاحب النوادر، کثیر الفائدة و . . . ابو جعفر احمد بن عیسی اشعری قمی، ابو عبدالله حسین بن محمد بن عمران اشعری قمی، ابوالعباس عبدالله بن جعفر بن حسین حمیری قمی، ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، ابو جعفر محمد بن الحسن بن فروخ الصفار (م به سال 290 ق) دائی کلینی به نام علان کلینی، حمید بن زیاد نینوائی، سعد بن عبدالله اشعری و دیگران .
همان گونه که گذشت، کلینی شاگردان بسیاری تربیت کرده که موفقترین آنها اینها هستند: ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن قولویه (م 367 ق) مؤلف کامل الزیارات، ابو محمد هارون بن موسی بن احمد شیبانی تلعکبری (م 385 ق)، ابو غالب احمد بن محمد بن محمد بن سلیمان، ابو عبدالله محمد بن ابراهیم بن جعفر نعمائی، ابو عبدالله محمد بن احمد بن عبدالله صفوانی و بسیاری دیگر .
کلینی به عنوان نخستین محدث شیعی به گردآوری و ترتیب احادیث پرداخته است . البته پیش از نوآوری و کار وی، شیعه به اصول اربعماة رجوع میکرد . کلینی، هم عصر نواب اربعه امام دوازدهم «عج» که عبارتند از:
1 - عثمان بن سعید (م 260 ق) ; 2 - محمد بن عثمان بن سعید (م 305 ق) ; 3 - حسین بن روح نوبختی (م 326 ق) ; 4 - علی بن محمد سمری (م 329 ق) در دوره غیبت صغری بوده است .
او از طریق نواب خاص با امام دوازدهم «عج» رابطه ایجاد کرده و بدین وسیله احادیث کتاب بزرگ حدیثی شیعه یعنی کافی خود را به نظر امام «عج» میرساند و امام دوازدهم «عج» در مورد این کتاب اظهار رضایت کردند و آن را ستوده، فرمود: کاف لشیعتنا . (3)
کلینی شصت و نه سال پس از وفات امام حسن عسکری علیه السلام، در ماه شعبان سیصد و بیست و نهم هجری که به «سنه تناثر نجوم» معروف است، درگذشت . ابو قیراط محمد بن جعفر حسنی یا حسینی بر جنازهاش نماز خواند و آنگاه جسد وی در باب الکوفه بغداد نزدیک آرامگاه چهارمین سفیر امام دوازدهم «عج» ، شیخ ابوالحسن علی بن محمد سمری دفن شد .
دیدگاه صاحبنظران
1 - نظر محمد امین استرآبادی
وقد سمعنا عن علمائنا و مشایخنا انه لم یصنف فی الاسلام کتاب یوازیه او یدانیه .
از اندیشمندان و صاحبنظرانمان شنیدم که میفرمودند: در میان مسلمین کتابی همسنگ و مشابه کافی تالیف نشده است . (4)
2 - نظر علامه مجلسی
کتاب الکافی . . . اضبط الاصول و اجمعها و احسن مؤلفات الفرقة الناجیة و اعظمها . (5)
کتاب کافی، جامعترین و اساسیترین اصول (جامع حدیثی) است، بهترین تالیفی است که در میان شیعه دوازده امامی، به رشته تحریر در آمده است .
3 - نظر شیخ مفید
الکافی و هو اجل کتب الشیعة و اکثرها فایدة . (6)
کافی از برترین و سودمندترین کتب شیعه است .
آثار کلینی
1 - کافی، که در باره آن سخن خواهیم گفت; 2 - تعبیر الرؤیا; 3 - رد قرامطه; 4 - کتاب الرجال; 5 - رسائل الائمه; 6 - ما قیل فی الائمة من الشیعة .
کافی
محدث نوری کافی را در میان سه اثر حدیثی دیگر شیعه همچون خورشید در میان ستارگان دانسته و شیخ مفید آن را از بزرگترین کتب شیعه قلمداد کرده است .
همان گونه که از مقدمه اصول کافی بر میآید، کلینی این کتاب بزرگ را به پیشنهاد و خواهش یکی از طلاب و حدیثخواهان طی بیستسال گرد آوری کرده است . کلینی این کتاب را از طریق نواب اربعه به امام دوازدهم «عج» تقدیم کرده و در واقع به گونه غیر مستقیم با خاندان وحی ارتباط برقرار نموده است . امام دوازدهم «عج» پس از ملاحظه کتاب کافی با گفتن جمله معروف خود: «الکافی کاف لشیعتنا» ; کافی برای پیروان ما بس است، این کتاب بزرگ را توشیح و امضا نمودهاند .
کافی دارای سه بخش است:
1 - اصول کافی که شامل احادیث مربوط به اصول دین است .
2 - فروع کافی، احادیث پیرامون فروع دین .
3 - روضه کافی، برخی بر این باورند روضه کافی را بعدها بدان افزودهاند .
از میان احادیث کافی، بنابه اظهار نظر صاحب الذریعه و دیگران 5072 حدیث صحیح، 144 حدیثحسن، موثق، قوی و ضعیف است .
این کتاب بارها در ایران، هند و دیگر مراکز تصحیح، ترجمه، شرح، تعلیق و مورد مقابله قرار گرفته و به گونههای متفاوت چاپ و منتشر شده است که معروفترین شروح آن عبارتند از: شرح اصول کافی از ملا صدرا، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول از ملا محمد باقر مجلسی، الوافی تالیف ملا محسن فیض کاشانی، الصافی فی شرح الکافی تالیف ملا خلیل قزوینی است که در سال 1308 ق و در دو جلد در لکهنو به چاپ رسیده است .
2 - ابن بابویه (7)
او در اوایل قرن چهارم به دنیا آمد و در سال 381 ق در ری درگذشت و آرامگاه وی در ری معروف است .
ابن بابویه فقیه، اصولی، محدث، مفسر، حافظ، عارف و از بزرگان شیعه به شمار میآید . او یکی از منابع حدیثی بزرگ شیعه به نام کتاب من لایحضره الفقیه را پدید آورده است . این اثر بزرگ همراه با کتابهایی چون کافی از محمد بن یعقوب کلینی، کتاب استبصار و تهذیب الاحکام از شیخ طوسی به کتب اربعه معروف شدهاند .
ابن بابویه و برادرش حسین در زمان غیبت صغری و در پی درخواست و نامه پدرشان - صدوق اول - به امام زمان «عج» مبنی بر درخواست فرزند یا فرزندانی صالح از خداوند، به دنیا آمدهاند . خود او نیز پیوسته به این معنا افتخار میکرد . ابن بابویه از مادری دیلمی نژاد و از پدری فاضل و بزرگوار تولد یافت و در خانوادهای دانش دوست و دانشپرور پرورش یافت .
ابن بابویه در سال 355 ق به بغداد رفت و شیوخ و بزرگان آن دیار نزد او رفته، حدیث میشنیدهاند . ابن بابویه سفری نیز به بلخ کرد و با ابو عبدالله محمد بن الحسن معروف به نعمت که از صاحب منصبان و رجال آن سامان بود، ملاقات نمود . و کتاب من لایحضره الفقیه را به خواهش وی نوشت . او پس از مدتی تدریس در بغداد به ری بازگشت و مورد توجه و لطف و بزرگداشت آلبویه قرار گرفت . ابنبابویه کتاب عیون اخبار الرضارا به نام صاحب بن عباد وزیر رکن الدوله نوشت . او در آن کتاب از مباحثات خود در مجالس رکن الدوله یاد کرده است .
تالیفات صدوق
کتاب من لایحضره الفقیه که به شرح آن خواهیم پرداخت; عیون اخبار الرضا; التوحید; الاعتقادات; اکمال الدین; الامالی; معانی الاخبار; جوابات المسائل النیشابوریه; جوابات المسائل الواسطیة; حجج الائمة; الحدود; الخصال; دعائم الاسلام فی معرفة الحلال و الحرام; صفات الشیعة; عقاب الاعمال; علل الشرایع و الاحکام و الاسباب; فضائل الشیعة; کتاب الرجال المختارین من اصحاب النبی صلی الله علیه وآله; مدینة العلم; المقنع .
کتاب من لایحضره الفقیه
3 - شیخ طوسی (8)
او صاحب دو اثر حدیثی شیعه تهذیب و استبصار است . او معاصر سلطان محمود غزنوی، حکومت آل بویه، شیخ صدوق محمد بن بابویه قمی، سخنسرای معروف فردوسی، شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان بغدادی و سید مرتضی بوده است .
شیخ پس از تحصیلات مقدماتی، در حالی که بیست و سه ساله بود . در سال 408 ق برای برخورداری از محضر شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان بغدادی (م 413 ق) فقیه نامدار شیعی و جانشین شیخ صدوق در بغداد به آنجا رهسپار شد .
شیخ به مدت پنجسال حدود بیست کتاب از دویست اثر شیخ مفید را در نزد خود او خوانده است . شیخ پس از وفات استادش زعامت و مرجعیتشیعه در بغداد عهدهدار شده و حدود دوازده سال در آنجا به سر برد . او سپس در سال 448 ق به علتحوادث اجتماعی و سیاسی وقتبه نجف رفته و بدین وسیله حوزه علمی شیعه را از بغداد به نجف انتقال داده و در واقع در این شهر بنیان گذارد .
حادثه از این قرار بود که: گروهی نزد خلیفه وقتسعایت کردند که شیخ طوسی و اتباع او، صحابه را سب و لعن میکنند، چنانکه در کتاب مصباح خود گوید و از دعاهای روز عاشورا است: اللهم خص انت اول ظالم باللعن منی الخ . پس خلیفه، شیخ را همراه مصباح احضار کرد . چون شیخ از حقیقت او آگاه شد نزد خلیفه رفته و به دفاع از خود پرداخت تا آنجا که خلیفه قانع شد . ولی مخالفان ساکت ننشسته، خانهاش را به کلی سوزاندند، پس از این واقعه (در سال 448 ق) شیخ بغداد را ترک گفت و در نجف رحل اقامت افکند و حوزه علمیه نجف را بنیان نهاد . شیخ در شب دوشنبه بیست و دوم محرم 460 در هفتاد و پنجسالگی در نجف درگذشت و در خانه خود مدفون گردید .
قبر شیخ در نجف معروف و مسجدی نیز همانجا مشهور به مسجد طوسی است که قبر سید بحرالعلوم و پسرش سید محمد رضا نیز در طرف راست مسجد واقع است .
بدین ترتیب میتوان زندگی شیخ طوسی را بر حسب محل اقامت وی به سه مرحله تقسیم کرد:
1 - دوران تولد تا هجرت به بغداد (از سال 385 تا 408).
2 - دوران اقامت در بغداد تا هجرت به نجف (از 408 تا 448).
3 - دوران اقامت در نجف تا وفات (از 448 تا 460).
علامه بحرالعلوم از او به عنوان سرآمد طائفه امامیه، پرچمدار شریعت اسلام و . . . رئیس شیعه یاد کرده است و در بسیاری از آثار مسلمانان از آثار شیخ روایت نقل و بهرهها برده شده است .
شاگردان معروف شیخ طوسی
علامه حلی، شیخ شهرآشوب مازندرانی جد صاحب المناقب، زین بن الداعی الحسینی، جمال الدین محمد بن ابیالقاسم طبری آملی، ابوالفتح محمد بن علی کراجکی، سید مرتضی ابوالحسن مطهر دیباجی، شیخ عبیدالله بن حسن بن بابویه، محمد بن حسن بن علی حلی، مجتبی بن داعی بن قاسم حسینی، مجتبی بن حمزة بن زید بن مهدی بن حمزة، حسین بن فتح واعظ جرجانی .
آثار شیخ طوسی
1 - حدیث و اخبار; 2 - رجال، تراجم و فهرست; 3 - تفسیر; 4 - فقه; 5 - اصول; 6 - کلام; 7 - ا دعیه و اعمال; 8 - تاریخ و مقتل; 9 - جواب سؤالات .
از موضوعات یاد شده، سه اثر شیخ جزء کتب حدیثی است که شامل تهذیب، استبصار (الاستبصار فیما اختلف من الاخبار) و امالی (المجالس فی الاخبار) که شامل 45 مجلس درس و املا است .
سایر کتب شیخ بدین قرار است: اختیار الرجال; اصول العقاید; الاقتصاد الهادی الی الطریق الرشاد; انس التوحید; الایجاز فی الفرائض; تبیان در 20 مجلد، که محمد بن ادریس العجلی صاحب السرائر آن را خلاصه کرده است; تلخیص الشافی در علم کلام که از قدیمیترین آثار شیخ است; تمهید الاصول; الجمل و العقود فی العبادات; الخلاف فی الاحکام; رجال طوسی; ریاضة العقول; شرح الشرح فی الاصول; العدة فی الاصول; الغیبة; الفهرست; الکافی در علم کلام; المبسوط; مصباح المتهجد و سلاح المتعبد که مختصر آن را مصباح المتهجد الصغیر نام کرده است، و تالیفات بسیار دیگر .
تهذیب الاحکام
استبصار
شیخ پس از تالیف تهذیب، به تنافی و تعارض ظواهر برخی از احادیثبرخورد و برای بار دیگر دستبه تالیف کتابی دیگر با کیفیتی بهتر زد .
4 - علامه ملا محسن فیض کاشانی
او حدود 84 یا 85 سال عمر کرد . او محدث، حکیم، فقیه، متکلم، عارف، مفسر، شاعر است . کتاب وافی یکی دیگر از جوامع کتب حدیثی شیعه بهشمار میآید . پدر فیض، ملا شاه مرتضی نیز از علمای بزرگ شیعه بود . قبر ملا محسن در کاشان مشهور است . او را از عالمان بزرگ دوره صفویه، پس از ملا محمد تقی مجلسی شمردهاند . فیض مدتی در قم اقامت داشت و در آنجا به تحصیل علوم دینی پرداخت و برای ادامه تحصیل علوم دینی به شیراز رفت و نزد ملا صدرا - صدرالمتالهین شیرازی صاحب الاسفار - و میرداماد علوم عقلی را آموخت و در آنجا با دختر ملا صدرا ازدواج کرد .
ملا صدرا در نظر فیض سخت مورد احترام بود، چه آنکه وی در نوشتههای خود مکررا از ملا صدرا به عنوان قال الاستاذ دام ظله یا رحمةالله علیه یاد کرده است . وی هنگامی که با «سید ماجد بحرانی» برخورد کرد، جذب دانش و کردار او گردید، اما ملا صدرا، فیض را از رفتن به درس و دیدار سید بحرانی منع کرد .
فیض در پرتو مقام بزرگ و روح فراخ و بلندی که داشت دعوت شاه عباس صفوی را برای شیخ الاسلامی دربار رد کرد و در همان شهرش کاشان ماند . شیخ نزد علامه محمد تقی مجلسی، ملا صدرا، سید بحرانی، محمد صالح مازندرانی، شیخ محمد بن حسن بن شهید ثانی، شیخ بهائی، ملا خلیل قزوینی، شیخ بن صاحب معالم و دیگران تلمذ کرده از آنها و اجازه روایت دارد .
ملا محسن شاگردان بسیاری را تربیت نمود که سید نعمت الله جزائری شوشتری یکی از شاگردان عالم و مشهور اوست . ملا محسن فیض کاشانی در شعر فارسی انواع سبکها را تجربه کرده است . رضا قلی خان هدایت در مجمع الفصحاء تعداد ابیات و اشعارش را شش تا هفت هزار نوشته است . و از اشعار اوست:
در چهره مهرویان انوار تو میبینم
در لعل گهر باران گفتار تو میبینم
در مسجد و میخانه جویای تو میآیم
در کعبه و بتخانه زوار تو میبینم
از کوی تو میآیم، هم سوی تو میآیم
در سیر و سلوک خود، انوار تو میبینم
گه قدر مرا کاهی، گه قیمتم افزائی
در سود و زیان خود، بازار تو میبینم
هر جا که روم نالم، چون بلبل شوریده
سرتاسر عالم را گلزار تو میبینم
پروانه به گرد شمع جویای جمال تو
بلبل به گلستانها هم زار تو میبینم
از خود نه خبر دارم، نه عین و اثر دارم
در نطق و بیان فیض گفتار تو میبینم
آثار فیض کاشانی
وافی
او پس از گردآوری همه احادیث کتابهای چهارگانه پیشین، احادیث مکرر را حذف نموده، آنگاه آیههایی از قرآن کریم در مورد هر یک از اصول و فروع دین آورده است و هر جا که آیه یا حدیثی نیاز به توضیح و تاویل داشته، به شرح آن پرداخته و دشواریهای متنی و لغوی آن را نیز حل کرده است . اهمیت این کتاب از آنجا آشکار میشود که علاوه بر ویژگیهای یاد شده، خواننده را از مراجعه دوباره یا هر باره به کتابهای چهارگانه پیشین بینیاز میسازد .
مرحوم فیض برای کوتاه کردن کتاب گسترده وافی، کتابی در دو جزء به نام شافی در سال 1082 ق تالیف و به پایان رسانید و آنگاه کتابی به نام نوادر الاخبار در تکلمه کتاب شافی پدید آورد .
5 - شیخ حر عاملی (9)
حر عاملی به عنوان صاحب دومین کتاب از واپسین جوامع حدیثی شیعه بهشمار میآید . حر عاملی نزدیک به چهل سال از عمر خویش را در زادگاهش گذراند و نزد والد و عمویش شیخ محمد حر، جد مادری خویش شیخ عبدالسلام بن محمد، دائی پدرش شیخ علی بن محمود و در روستای جبع نیز نزد عم خویش، شیخ حسین ظهیری، شیخ زین الدین بن محمد بن حسن بن زین الدین (شهید ثانی) صاحب معالم و دیگر بزرگان دانشهای اسلامی را فرا گرفت .
او دو بار، به حج و زیارت قبور ائمه عراق رفت و سپس به مشهد (خراسان) عزیمت نمود و در آنجا مورد احترام دانشمندان و مردم قرار گرفت، به گونهای که منصب شیخ الاسلامی و قاضی القضاتی مشهد به وی واگذار گردید .
حر عاملی به اصفهان نیز سفر کرد و به دیدار ملا محمد باقر مجلسی صاحب بحارالانوار رفت، او در آنجا نیز مورد احترام شاه سلیمان صفوی قرار گرفت . حر عاملی و مجلسی از یکدیگر روایت کردهاند و صورت اجازه او برای مجلسی هماکنون در دست است . حر عاملی از سید میرزای جزائری، شیخ علی سبط و دیگران نیز روایت کرده است .
آثار حر عاملی
1 - اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات; 2 - الاثنا عشریة فی رد الصوفیة; 3 - الاجازات; 4 - احوال الصحابة; 5 - اربعین حدیث (الاربعون حدیثا) ; 6 - ارجوزة فی الارث; 7 - ارجوزة فی الزکوة; 8 - ارجوزة فی الهندسة; 9 - امل الامل فی علماء جبل عامل; 10 - الایقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة; 11 - بدایة الهدایة من الواجبات و المحرمات المنصوصة که در برگیرنده احادیث مربوط به موارد واجبات و محرمات است . این کتاب ملخص هدایة الامة و در واقع منتخبی از وسائل الشیعه است، این کتاب به ترتیب بابهای فقه و به طریق اختصار جمع شده است; 12 - کتاب تذکرة المتبحرین فی علماء المتاخرین; 13 - تحریر وسائل الشیعه; 14 - التنبیه فی التنزیه; 15 - تواتر القرآن; 16 - الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیة; 17 - دیوان اشعار; 18 - صحیفه ثانیه سجادیة; 19 - الفصول المهمة فی اصول الائمة; 20 - الفوائد الطوسیة; 21 - کشف التعمیة فی حکم التسمیة ; 22 - من لایحضره الامام که به منزله فهرست تفصیلی کتاب دیگر او وسائل الشیعه است; 23 - تعالیق علی وسائل الشیعه; 24 - وسائل الشیعه . این کتاب یکی از جوامع روائی معروف شیعه است، وسائل دارای یک مقدمه، 51 کتاب و یک خاتمه است که هر کتاب شامل چند باب کلی و هر باب شامل چند باب دیگر است .
قابل ذکر است که: مرحوم محدث نوری احادیثی که او طبق معیار گزینش احادیث وسایل الشیعه، باید مورد توجه خویش قرار میداد ولی بدانها توجه ننمود را در مجموعه دیگری طبق تبویت وسایل الشیعه تحت نام مستدرک وسایل الشیعه گرد آورده است .
6 - علامه محمد باقر مجلسی (10)
پدر مجلسی نیز از علما و فقهای دوره صفویه بود . مجلسی امامت جمعه و جماعت و شیخ الاسلامی دوره صفویان را پس از مرگ پدر دانشمندش به عهده داشت و به مرجعیت عامه در سالهای 1097 تا 1110 برگزیده شده بود . چنانکه: از عبدالعزیم ناصبی دهلوی نقل است که: «اگر دین شیعه را دین مجلسی نامند، به جا و به موقع است که رونق آن از مجلسی است» و آوردهاند که مرحوم سید مهدی بحرالعلوم با همه عظمت و تبحری که داشته، آرزو میکرده است که تمامی مصنفاتش در دیوان و نامه اعمال مجلسی ثبت و درج گردد .
مجلسی در محضر علمای بزرگی چون پدرش ملا محمد تقی مجلسی، شیخ عبدالله بن شیخ جابر عاملی، مولی محمد محسن بن محمد مؤمن استرآبادی، مولی محمد طاهر بن محمد حسین شیرازی نجفی قمی، مولی محمد صالح بن مولی احمد ساروی و طبرسی، میر عماد، شیخ یونس جزائری، امیر اسحاق استرآبادی، قاضی ابوشرف اصفهانی و بسیاری دیگر تحصیل کرده و بهرهها برده و اجازهها دریافت داشته است و نیز گروه بسیاری از محضر مجلسی بهرهها برده و اجازه نقل روایت و حدیث دریافت داشتهاند که تراجم نگاران، این بزرگان را چنین یاد کردهاند:
آقا محمد صادق تنکابنی، مولی محمد بن عبدالفتاح تنکابنی، مولی محمد بن علی اردبیلی، امیر محمد صادق مازندرانی، محمد حسین بن یحیی نوری، محمد بن حسن حر عاملی، امیر محمد اشرف .
مجلسی در نسخهای از تهذیب الاحکام که از آن او بود، در باره انگیزه کوششهایش نوشته است که چون توجه مردم را به صوفیان بدعت گذار و برخی از افراد نوگرا و روشنفکر زندیق مشاهده کرد، سعی در نشر آثار امامان نمود تا خلق را از گمراهی برهاند .
آثار مجلسی
آداب تجهیز الاموات; آداب الحج; آداب الرمی یا آداب السبق و الرمایة; اثبات الجن و وجوده; الاجازات; اختیارات الایام الصغیر; اختیارات الایام الکبیر; الاربعون حدیثا فی الاصول و الفروع و الخطب و المواعظ و ما یحتاج الیه الناس فی امور دینهم; الاربعون حدیثا; اوقات الظهر و العصر و نوافلهما; بحارالانوار فی اخبار الائمة الاطهار علیهم السلام; تحفة الزائر; تذکرة الائمة; تعبیر الرؤیا یا تعبیر منام; تفسیر آیة السابقون السابقون; تفسیر آیة النور; تفضیل امیرالمؤمنین علیه السلام علی من عدا خاتم النبیین صلی الله علیه وآله; جلاء العیون; جوابات المسائل الطوسیة; حاشیة اصول کافی; حاشیة امل الامل; حاشیه تهذیب الاحکام شیخ طوسی; حق الیقین در اصول دین; حلیة المتقین; حیات القلوب; ربیع الاسابیع; زاد المعاد; شرح الاسماء الحسنی; شرح دعای جوشن کبیر; شرح روضة الکافی; صراط النجاة; صواعق الیهود در جزیه; عین الحیاة; الفرق بین صفات الذرات و صفات الفعل; الفوائد الطریقة فی شرح الصحیفة الشریفة; مرآة العقول; المسائل الهندیه; مشکوة الانوار; مقیاس المصابیح; ملاذ الاخیار فی شرح تهذیب الاخبار; الوجیزة و رسالههایی در باره اذان; رضاع; زکات; حج; نماز شب و . . . .
بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار
بحارالانوار یکی از کتب اربعه متاخره حدیثی شیعه است که مانند همه آثار حدیثی دیگر به عربی نوشته شده است .
بحارالانوار افزون بر اخبار کتابهای چهارگانه پیشین، بیشتر اصول چهارصدگانه و گفتار عالمان شیعی و سنی را شامل میشود . بحارالانوار در واقع گزینش اخبار کتابهای حدیثی شیعی است که برخی از آن آثار اینک در دسترس نیست و به همین روی کتابی جامعتر از آن نیست و آن را باید «فرهنگنامه تشیع» یا «دائرة المعارف شیعه» دانست و در وصف آن گفتهاند که نسبتبحارالانوار به اخبار اهلبیت نبوت مانند نسبت جواهر الکلام به فقه است .
غیر از کتب اربعه معروف شیعه تقریبا 200 کتاب از جوامع روائی شیعه نزد مجلسی جمع شده بوده و او همه آن روایات را در کتابش گرد آورده است .
هدف از نوشتن این کتاب، گردآوری احادیث متفرقه امامیه است نه تهذیب، تنقیح و نقد و بررسی آنها .
مؤلف، این کتاب را با یاری شاگردانش چون سید نعمة الله بن عبدالله جزائری شوشتری (م 1112 ق) عبدالله بن نورالله بحرینی صاحب کتاب عوالم العلوم و دیگران گرد آورده است .
مجموع ابواب بحارالانوار 2489 باب و ترتیب مجلدات آن بدین گونه است:
1 - کتاب العلم و العقل و الجهل، 41 باب; 2 - کتاب التوحید، 31 باب; 3 - کتاب العدل و المعاد، 62 باب; 4 - کتاب الاحتجاحات و المناظرات، 30 باب; 5 - کتاب النبوة و قصص الانبیاء، 82 باب; 6 - کتاب الامامة، 150 باب; 7 - کتاب تاریخ خاتم النبیین، 84 باب; 8 - کتاب ماوقع من الجور علی الائمة (المحن و الفتن)، 69 باب; 9 - کتاب تاریخ امیرالمؤمنین علیه السلام، 129 باب; 10 - کتاب تاریخ فاطمة و الحسن و الحسین، 50 باب; 11 - کتاب تاریخ السجاد و الباقر و الصادق و الکاظم علیهم السلام، 46 باب; 12 - کتاب تاریخ الرضا و الجواد و النقی و العسکری، 40 باب; 13 - کتاب تاریخ الحجة المهدی «عج» ، 37 باب; 14 - کتاب السماء و العالم، 223 باب; 15 - کتاب الایمان و الکفر، 144 باب; 16 - کتاب العشره، 107 باب; 17 - کتاب الآداب و السنن، 67 باب; 18 - کتاب المواعظ، 34 باب; 19 - کتاب الطهارة و الصلاة، 188 باب; 20 - کتاب القرآن و الدعاء، 131 باب; 21 - کتاب الزکوة و الصدقه و الخمس و الصوم، 115 باب; 22 - کتاب الحج و العمرة و احوال المدینه، 87 باب; 23 - کتاب المزار، 69 باب; 24 - کتاب العقود و الایقاعات، 128 باب; 25 - کتاب الاحکام، 49 باب; 26 - کتاب الاجازات، 163 باب .
مرحوم علامه طباطبائی صاحب تفسیر المیزان معتقد بود که علامه مجلسی حامی مذهب و احیاکننده آثار و روایات ائمه علیهم السلام بوده، و مقام علمی و سعه اطلاع او قابل تقدیر است . از کیفیت ورود در بحث و جرح و تعدیل مطالب وارده در مرآة العقول، اعلمیت این مجتهد خبیر معلوم میشود . و لیکن با وجود اجتهاد و بصیرت در فن روایات و احادیث، در مسائل عمیق فلسفی چندان تبحر نداشته است و در این زمینهها همطراز شیخ مفید، سید مرتضی، خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلی نبوده است .
علامه طباطبائی قدس سره گویا بنابراین ملاحظات، بر آن شده بود که در چاپ جدید بحارالانوار با یک دوره مرور و مطالعه و بنابر نیازهای هر بخش یا حدیث، تعلیقهای بنویسند تا این کتاب بزرگ همراه با تعلیقات علمی در دسترس اهل علم قرار گیرد، و تا جلد ششم چاپ جدید تعلیقه نوشتند ولی این توفیق استمرار نیافت .
البته حرکت علامه طباطبائی قدس سره، حرکتی در خور تقدیر بود، لکن حرکتی نبود که عدم تداوم آن برای جامعیتبحار الانوار مساله آفرین باشد، زیرا علامه مجلسی که خود مردی گرانمایه است در انتخاب احادیث این کتاب دقت لازم را به عمل آورده و چنین نیست که هر گونه احادیث را ضبط و ثبت کرده باشد . چیزی که هست علامه طباطبائی رحمه الله به برخی از دیدگاههای صاحب بحار الانوار نظرهائی داشته است .
7 - محدث نوری
مرحوم حاج میرزا حسین از محدثان ثقه، از برجستگان علمای امامیه و عارف به رجال، تفسیر، طبقات، تاریخ، و دیگر علوم اسلامی است که کتاب حدیثی ارزشمند مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل از تالیفات اوست .
او در تقوا و کمالات نفسانی و کوشش در تبلیغ و نشر آثار ائمه معصوم علیهم السلام شهره بود، وی پدر زن شهید شیخ فضل الله نوری است . وی ابتدا در مازندران مقدمات را آموخت و آنگاه در تهران نزد پدر زن خود حاج شیخ عبدالرحیم بروجردی تلمذ نمود و سپس در سال 1278 ق به عراق رفت و از محضر بزرگان آنجا چون علامه شیخ العراقین آقا شیخ عبدالحسین تهرانی و در درس علامه معروف حاج شیخ مرتضی انصاری حاضر شد . شیخ افزون بر استادان و دانشمندان یاد شده از محضر بزرگان دیگر چون: حاج ملا علی کنی، حاج میرزا محمد حسن شیرازی، سید مهدی قزوینی، میر محمد هاشم خوانساری بهرهها برد .
علامه نوری سه بار به حج رفت و دو سه بار دیگر از عراق به مشهد سفر نمود . او مدتی چند در سامرای عراق بود تا این که در سال 1314 هجری قمری به قصد توطن به نجف رفت و سرانجام همان گونه که گذشت در شب بیست و هفتم جمادی الاخری، سالروز رحلت امام هادی علیه السلام به رحمت ایزدی پیوست و در صحن مطهر امام علی علیه السلام در ایوان سوم از ایوانهای شرقی باب القبله به خاک سپرده شد .
محدث نوری که در حسن محاضره، سرعت کتابت، کثرت حافظه، شدت عبادت و موثق بودن در حدیث و زهد شهره بود، شاگردان بسیاری تربیت نمود و از مشایخ اجازه افرادی چون علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی، صاحب الذریعه و حاج شیخ عباس قمی دارنده آثار ارزشمند به شمار میآید .
آثار علامه نوری
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل
این کتاب که به اختصار به مستدرک نیز معروف استیکی از آثار حدیثی مهم شیعه و جزء کتابهای چهارگانه متاخر است که علامه نوری اخبار و احادیثی اصولی و آثاری را که در دسترس شیخ حر عاملی نبوده و در وسائل الشیعه یاد نگردیده استبه ترتیب فقهی ابواب وسائل الشیعه گرد آورده است و آن را مستدرک الوسائل . . . نامیده که نگارش آن در سال 1319 ق و در سه مجلد بزرگ به پایان رسیده است .
مشخصات مستدرک الوسائل بدین گونه است:
جلد اول: 2011 باب، 8865 حدیث;
جلد دوم: 2052 باب، 9819 حدیث;
جلد سوم: 1363 باب، 4830 حدیث .
بخش اعظم این کتاب با عنوان خاتمه مستدرک در برگیرنده شرح حال و تراجم احوال برخی از علمای حدیثی امامیه و مشایخ اجازه و روایت مؤلف میباشد . این کتاب جامع حدیثی ارزشمند که در واقع تکمله و تتمه وسائل الشیعه استبیش از 23000 حدیث در بردارد .
پي نوشت :
1) تنقیح المقال، ج 3، ص 79; اعیان الشیعه، ج 10 ، ص 99; معجم رجال الحدیث ، ج 18، ص 50 .
2) این اصطلاح، یکی از اصطلاحهای معنوی و عرفانی حوزوی میباشد که در آن روزگار بالاترین القاب معنوی رایج در میان حوزویان بوده است .
3) روضات الجنات، خوانساری، ج 6 ، ص 116 ; اصول کافی، ج 1، مقدمه، چاپ دارالکتب، ص 25 .
حسین علی محفوظ در مقدمه کتاب اصول کافی خاطر نشان میکند که: و یعتقد بعض العلماء انه عرض علی القائم صلوات الله علیه، فاستحسنه و قال: کاف لشیعتنا (کافی، ج 1 مقدمه، ص 25).
شاید نظر بعضی از افراد که در صحت این کلام تردید داشتهاند بر این مبنا استوار باشد که مثلا کلینی چگونه به محضر امام «عج» بار یافته است . لکن حقیقت امر آن است که او چون معاصر با نواب اربعه آن حضرت بود، از طریق ایشان، آن را به امام «عج» عرضه داشته است، نه آنکه خود به گونه مستقیم آن را ارائه داده باشد .
4) اصول کافی، ج 1، قسمت مقدمه، ص 27 .
5) مرآت العقول، مجلسی، ج 1، ص 3 .
6) تصحیح الاعتقاد، شیخ مفید، ص 27 .
7) روضات الجنات، ج 6، ص 132; اعیان الشیعة، ج 10، ص 24; معجم رجال الحدیث، ج 16، ص 316، ص 226 .
8) قصص العلماء، ص 312; اعیان الشیعه، ج 9، ص 167; معجم رجال الحدیث، ج 15، 243 - 247 .
9) قصص العلماء، ص 125; اعیان الشیعه، ج 9، ص 167 .
10) ریاض العلماء، ج 5 ، ص 39 .
/س
