گنجینه معرفت(6)

عیب بینی

بی‏شک هر یک از ما عیب‏هایی داریم اما به علت خوش بینی یا اصلاً آن عیب‏ها را نمی‏بینیم، یا اگر هم ببینیم، توجهی به آنها نمی‏کنیم. در حالی که باید درباره عیوب خود فکر کنیم و در پی اصلاح آن باشیم. بهتر است از دوستان خود نیز برای شناختن عیبهایمان کمک بگیریم و به هر شکل ممکن با تمام توان عیوبمان را از بین ببریم تا انسانی شویم پیراسته از عیب و نقص و آن شویم که در شأن مسلمان مؤمن است. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
اَبْصَرُ النّاسِ مَنْ اَبْصَرَ عُیوبَه وَاقْلَعْ عَنْ ذُنُوبِهِ
بیناترین مردم کسی است که عیب‏های خود را ببیند و از گناهانش دوری گزیند.

پیش قدمی در کمک به نیازمندان

برخی از مردم با اینکه می‏دانند شخص نیازمندی در کنارشان وجود دارد، اما هیچ گاه خودشان قدمی بر نمی‏دارند، بلکه صبر می‏کنند که او خودش از آنها تقاضا کند. چنان که می‏دانیم تقاضاکردن و حاجت خواستن با خجالت و شرمندگی همراه است و به همین دلیل برخی ترجیح می‏دهند از تقاضای خود بگذرند تا دچار خجالت نشوند. در مقابل کسانی هستند که به انگیزه‏های انسانی، همین که احساس کنند کسی نیازی دارد، بدون آنکه دیگران متوجه شوند، نیازش را برطرف می‏سازند. حضرت علی(علیه السلام) می فرمایند:
اَفْضَلُ النَّوالِ ما وَصَلَ قَبْلَ السُّؤالِ
بهترین بخشش آن است که پیش از درخواست انجام شود.

فریادرسی

هیچ شب و روزی بر جهان نمی‏گذرد مگر آنکه ناله و فریاد هزاران درمند دل‏شکسته در زیر این آسمان کبود می‏پیچد؛ ولی آیا ما تاکنون به هیچ یک از کمک خواهان دردمند پاسخ داده‏ایم؟ اگر خدای ناکرده پاسخ نداده‏ایم، از هم‏اکنون تصمیم بگیریم که به جبران اشتباهات گذشته در راه انجام دادن این وظیفه بزرگ انسانی کوشا باشیم تا در پیشگاه ناظر همیشه بیدار شرمنده و سرافکنده نباشیم. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
مِنْ کَفّارات الذّنوبِ العِظامِ اِغاثَةُ المَلْهوفِ
فریادرسی بیچارگان کفاره گناهان بزرگ است.

کار و شایستگی

برخی از مردم وقتی می‏خواهند کاری برای خود فراهم کنند، قبل از هرچیز به دنبال کاری می‏روند که ظاهری پرسروصدا داشته باشد و باعث معروف شدن آنان شود. از آنجا که این کارها، نیاز به تخصص و آگاهی خاصی دارد که آنها از آن بی‏بهره‏اند، خواه ناخواه دچار سرگردانی می‏شوند و کارشان به جایی می‏کشد که نسبت به همه چیز دچار یأس و ناامیدی می‏شوند. بنابراین آیا بهتر نیست پیش از اینکه دنبال کاری بروید، فکر کنید آیا استحقاق آن را دارید یا خیر؟ حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
لا تَطْمَعْ فیما لا تَسْتَحِقُّ
در آنچه استحقاقش را نداری طمع مکن.

اصلاح نفس

انسان خواه ناخواه اشتباهات و معایبی دارد که خودش بهتر از دیگران آنها را می‏شناسد، ولی هواهای نفسانی همیشه مانع تکامل انسان می‏شود و به او اجازه نمی‏دهد که درباره اصلاح خود بیندیشد و معایب خویش را برطرف سازد. اما از سوی دیگر، خداوند به انسان این توانایی را داده است که برای مبارزه با نفس تلاشی پی‏گیر را آغاز کند و به تدریج معایب درونی خود را، یکی پس از دیگری کنار بگذارد. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
مَنْ اَجْهَدَ نَفْسَهُ فی اِصلاحِها سَعِدَ
هرکس در اصلاح نفس خود تلاش کند، موفق خواهد شد.

گفتار و کردار حق

برخی از انسان‏ها کاری را درست می‏دانند اما از انجام دادن آن خجالت می‏کشند و به سبب این خودداری متحمل زیان‏های بزرگ مادی و معنوی می‏شوند. این عمل نشان دهنده ضعف اراده و درماندگی روحی آنان است و بدون تردید، اگر با تصمیم جدّی این سد روانی را نشکنند، به تدریج این روحیه به تمام جوانب زندگی‏شان سرایت می‏کند. پس چه بهتر که هرچه زودتر خجالت و تردید را کنار بگذارند و آنچه حق می‏دانند، از گفتن و به کار بستن‏اش خودداری نورزند که حضرت علی(علیه السلام) فرمودند:
مَن اسْتَحْیی مِن قولِ الحقِّ فَهُوَ اَحْمَقُ
هرکس از گفتن حق شرم کند، احمق است.

بی‏پروایی

بسیاری از گناهکاران از عمل خویش شرمنده‏اند و در تلاش‏اند تا گناه آنان نزد دیگران فاش و آشکار نشود، اما عده‏ای دیگر، آشکارا گناه می‏کنند و در عین حال نه تنها شرمنده نیستند، بلکه از کار زشت خود اظهار شادمانی می‏کنند و به آن می‏بالند. اینها بدترین گناهکاران عالم‏اند؛ چون نهایت دشمنی را با خدا نشان می‏دهند و بی‏تردید عذابی سخت در انتظار آنهاست، مگر اینکه تا دیر نشده، به سوی نور و روشنایی باز گردند و از گذشته سیاه خود پشیمان شوند. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
شَرُّ النّاسِ مَنْ لایُبالی اَنْ یَراهُ النّاسُ مُسیئ
بدترین مردم کسی است که از اینکه مردم او را گناهکار ببیند پروایی ندارد.

ادب

انسان در روابط اجتماعی خود با افرادی روبرو می‏شود که پس از ساعت‏ها صحبت و مراوده، حتی یک کلام یا رفتار ناشایست از آنان مشاهده نمی‏کند و مایل است مدت‏ها با آنها همنشین شود. بر عکس افرادی را می‏بیند که سخن و رفتارشان، نشان دهنده بی‏بهره بودن آنها از ادب و انسانیت است، به طوری که انسان حاضر نیست حتی یک لحظه هم به قیافه آنها نگاه کند. این مسأله نشان دهنده این حقیقت است که انسان مؤدب محبوب قلوب است و بی‏ادب چه بخواهد و چه نخواهد مورد نفرت دیگران است. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
اَلاَدَبُ کمالُ الرَّجُلِ
کمال انسان به ادب است.

سرزنش

ممکن است یکی از دوستان یا عضوی از خانواده مرتکب کار خلافی شود، در این حال ممکن است شما به دو صورت با او برخورد کنید: اول اینکه به او که خود بر اثر اشتباهش پشیمان شده است، بگویید امیدوارم که دیگر چنین اشتباهی تکرار نشود. این برخورد قابل ستایش است؛ چون علاوه بر دلداری دادن به وی او را نصیحت هم کرده‏اید. گونه دوم برخورد آن است که بی‏مقدمه کار خلاف او را متذکر شده، شروع به سرزنش او کنید. این عمل، علاوه بر این که متضمن نوعی آزار است، ممکن است طرف مقابل را به نشان دادن عکس‏العمل و تکرار همان کار وا دارد. حضرت علی(علیه السلام) می فرمایند:
التعریضُ للعاقلِ اَشَدُّ عِتابِهِ
گوشه و کنایه زدن به خردمند، سخت‏ترین شکل گله و سرزنش اوست.

همسایه

همسایگان نسبت به هم حقوقی دارند که در میان همه فرهنگ‏ها محترم است. بسیاری از همسایگان به این حق احترام می‏گذارند و رابطه‏ای محبت‏آمیز میانشان حکم‏فرماست و از دیدار هم بهره‏ها می‏برند و بر اثر همکاری و تشریک مساعی، به یکدیگر بهره می‏رسانند. در مقابل برخی دیگر، نه تنها نسبت به یکدیگر محبت ندارند که بر عکس، هر روز به بهانه‏های واهی با هم در جنگ و ستیزند و به حقوق یکدیگر تجاوز می‏کنند. در حالی که حقوق همسایگی وظیفه‏ای متقابل است که در روایات اسلامی بر آن تأکید شده است. حضرت علی(علیه السلام) در نکوهش همسایه بد می‏فرمایند:
جارُ السُّوءِ اَعْظَمُ الضَرّاءِ وَ اَشَدُّ البَلاءِ
همسایه بد، بزرگترین گرفتاری و سخت‏ترین بلاست.

بردباری

بردباری نشانه قوت اراده است. انسان بردبار با عملش نشان می‏دهد که می‏تواند در مقابل حوادث سنگین روزگار ایستادگی کند. کسی که خود را به بردباری عادت دهد، علاوه بر آنکه روز به روز بر قوت اراده‏اش افزوده می‏شود، از مشکلات زندگی هم آن طور که دیگران رنج می‏برند، رنج نخواهد برد. البته بردباری این نیست که انسان از تلاش و کوشش دست بردارد و با هر ستمی کنار بیاید، بلکه این، نوعی تنبلی است که از نظر دین و عقل و وجدان ناپسند است و در حقیقت، نوعی تخدیر است. بردبار کسی است که با عقل و منطق، تمام سعی خود را برای ساماندهی کارش مبذول می‏دارد ودر مواجهه با ناکامی‏ها از پای نمی‏نشیند وروحیه خود را نمی‏بازد. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
اَلْحِلمُ تمامُ العَقلِ
بردباری نشانه کامل بودن عقل است.

نکوهش خسیس

خسیس دایم در رنج و عذاب است؛ چون خواه ناخواه زندگی هزینه دارد و او جرأت خرج کردن ندارد، در کارهای خیر اجتماعی شرکت نمی‏کند و از نظر معنوی هم جزو عقب‏افتادگان کاروان انسانیت است. خسّت و دل بستن بیش از حد به مال دنیا نشانه پست همتی است؛ چون کسی که همت عالی داشته باشد مقام خود را بالاتر از آن می‏داند که قدرت دل کندن از مال و دارایی را نداشته باشد. البته لاابالی‏گری و ولخرجی هم کار ناپسندی است؛ چون مال درحقیقت امانتی است که خداوند به انسان سپرده است تا آن را به مصرف احتیاجات زندگی خود یا دیگران برساند. کسی که این امانت را بیهوده صرف می‏کند، به امانت الهی خیانت کرده است.
حضرت علی(علیه السلام) در نکوهش این خصلت می‏فرمایند:
اَبْخَلُ النّاسِ مَنْ بَخِلَ عَلی نَفْسِهِ بِمالِهِ وَ خَلَفهُ لِوُرّاثِهِ
خسیس‏ترین مردم کسی است که از مصرف مال برای خودش دریغ کند و مالش برای ورثه بماند.

یکرنگی

هیچ چیز در زندگی بدتر از نفاق و دورویی نیست. انسان دورو به کسی می‏گویند که ظاهر و باطنش یکسان نیست. زیان این افراد از کسانی که آشکارا راه مخالفت برگزیده‏اند بیشتر است. در حضور کسانی که روح مذهبی دارند از مذهب سخن می‏گویند و نزد آنانی که از مذهب فاصله گرفته‏اند، نسبت به مبانی مذهبی بی‏علاقگی نشان می‏دهند. انسان دورو اگرچه همیشه سعی می‏کند تا خود را یکرنگ جلوه دهد، ولی خواه ناخواه چهره واقعی خود را آشکار خواهد ساخت، امّا این رسوایی هنگامی رخ می‏دهد که فتنه‏های زیادی برپا شده و عدّه زیادی فریب او را خورده‏اند. حضرت علی(علیه السلام) در نکوهش این افراد می‏فرمایند:
ما اَقْبَحَ بِالاِنسانِ اَنْ یکونَ ذاوَجْهَیْن
چه مایه زشت است که انسان دورو باشد.

همنشینی با بدان

برخی از مردم با بدان معاشرت می‏کنند و ادعا می‏کنند که این معاشرت‏ها از آن روست که آنها را نسبت به وظایف دینی و اخلاقی‏شان آشنا سازند. در صورتی که معمولاً نه تنها موفقیتی پیدا نمی‏کنند، بلکه خود نیز به همان فساد اخلاقی مبتلا می‏شوند. پس کسانی که صددرصد به نیروی ایمان خود اعتماد ندارند، نباید به بهانه هدایت افراد فاسدالاخلاق با آنها طرح دوستی و مراوده بریزند؛ زیرا ممکن است دزدادن دین و ایمان گوهر شرف از کفشان بربایند. حضرت علی(علیه السلام) نسبت به همنشینی با این افراد، چنین هشدار می‏دهند:
جَلیسُ الشَّرِ نِقْمةٌ
همنشین بد، مایه عذاب است.

مشورت

انسان به هر درجه‏ای از کمال و معرفت که رسیده باشد، از مشورت کردن با دیگران بی‏نیاز نیست؛ زیرا انسان همواره در معرض اشتباه است و تنها با مشورت کردن با افراد شایسته از خطا ایمن خواهد ماند. مشورت با دیگران نیروی فکر را افزایش می‏دهد و درصد اشتباهات را کاهش می‏دهد. در اسلام مشورت به قدری اهمیت دارد که خداوند حتی به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز دستور مشورت می‏دهند.
همچنین از مؤمنان می‏خواهد که در کارهای خود با یکدیگر مشورت کنند. بنابراین مشورت کردن از مهم‏ترین کارهایی است که انسان برای پیشگیری از اشتباه ناگزیر به انجام دادن آن است. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
مَنْ قَنَعَ بِرأیِهِ فَقَدْ هَلَکَ
کسی که به رأی خود اکتفا کند، هلاک خواهد شد.

تملّق و چاپلوسی

چاپلوسی معمولاً از حرص و طمع سرچشمه می‏گیرد و انسان به طمع مال و منال دست به این کار می‏زند تا خود را به صاحبان مال و منال نزدیک سازد. تملق و چاپلوسی از قدر و منزلت انسان می‏کاهد و او را در نگاه دیگران سبک می‏کند. چاپلوس در حقیقت روحی کوچک و همتی پست دارد و برای حیثیت انسانی خود هیچ ارزشی قائل نیست. ممکن است چاپلوس به ظاهر مورد احترام باشد اما همه می‏دانند که حیثیت انسانی خود را به بهای اندکی فروخته است و به او با دیده حقارت می‏نگرند. حضرت علی(علیه السلام) نیز به شدت این افراد را نکوهش می‏کنند و می‏فرمایند:
اِیّاکَ والمَلَقِ فَاِنَّ المَلَقَ لَیسَ مِنْ خلائِقِ الایمانِ
از چاپلوسی بپرهیز که چاپلوسی روش مردم با ایمان نیست.

خودستایی

خودستایی دلیل ضعف روحی انسان است. کسی که دارای قوت روح است نیازی نمی‏بیند که خود را نزد دیگران بستاید. کسی که از خود تعریف می‏کند، معمولاً نتیجه‏ای معکوس می‏گیرد؛ زیرا مردم گمان قوی می‏برند که او بیهوده لاف می‏زند. اگر انسان خوب باشد چه احتیاجی به تعریف و تمجید از خود دارد. از قدیم گفته‏اند: عطر آن است که خود ببوید، نه آنکه عطار بگوید. بنابراین اگر انسانِ خوبی باشید، باید دیگران از گفتار و کردارتان به خوبی شما پی ببرند، نه از تعریفی که از خود می‏کنید. حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند:
کَفی بِالْمَرْءِ مَنْقَصَةً اَنْ یُعَظِّمَ نَفْسَه
در نابخردی و کوته‏فکری شخص همین بس که خود را بزرگ بشمارد.

قضاوت عجولانه

اساسا قضاوت کار بسیار مشکلی است و باید حساب شده و دقیق باشد؛ زیرا ممکن است بر اثر یک اشتباه کانون زندگی خانواده‏ای از هم پاشیده شود، خونی پایمال شود، یا حقی ناحق شود. انسان نباید نسنجیده و بی‏دقت درباره قضیه‏ای قضاوت کند؛ زیرا در قضاوت تنها علم و دانش شرط نیست، بلکه دقّت و بررسی کامل قضیه نیز ضروری است. چه می‏دانید، شاید در نهاد قضیه‏ای که می‏خواهید بدون تفکر درباره‏اش رأی دهید حقایقی نهفته باشد که اگر بر شما روشن شود، به کلی نظرتان را تغییر دهد. حضرت علی(علیه السلام) می فرمایند:
لَیْسَ مِنَ الْعَدْلِ القَضاءُ علی الثِقَةِ بالظَّنِّ
داوری بر اساس گمان، خلاف عدل است.
منبع: پایگاه حوزه
/س