لباس شهرت
پوشیدن لباس شهرت کار شایسته و درستی نیست. لباس شهرت، لباسی است که پوشیدنش در جامعه معمول نباشد و با پوشیدن آن انسان مورد غیبت، تهمت یا تمسخر قرار میگیرد. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
اِلْبَسْ مالا تَشْتَهِرُ بِهِ وَ لا یُزْری بِکَ
لباسی بپوش که تو را انگشتنما و عیبدار نکند.
دروغ بستن به بزرگان
گاهی گناه دروغگویی سنگینتر است و آن، جایی است که شخص سخن دروغی به بزرگان نسبت بدهد؛ به طور مثال بگوید فلان پیغمبر یا امام یا فلان بزرگ چنین و چنان گفته است. شکی نیست که این دروغها میتواند در افکار و عقاید مردم ایجاد اختلاف کند. بسیاری از مردم این سخن را به عنوان سخن بزرگان تلقّی کرده، آن را پایه رفتار و عقاید خود قرار میدهند و منحرف میشوند و البته گناه چنین انحرافی بسیار سنگین خواهد بود. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
ما اَقْبَحَ الکَذِبَ بِذَوی الْفَضْلِ
چهقدر زشت است دروغ بستن به صاحبان فضیلت.
بزرگنمایی
اگر خواستار سعادتید، خود را بیش از آنچه هستید، به مردم نشان ندهید. اگر بزرگنمایی کردید، ممکن است ناگزیر شوید به کارهایی دست بزنید که به هیچوجه به صلاحتان نباشد. در آن صورت برای همیشه راه پیشرفت و ترقّی را به روی خود خواهید بست. در امور مادی نیز بزرگنمایی انسان را به دردسرهایی دچار خواهد کرد. در هر حال همانگونه که حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند، نباید انسان از حد خود تجاوز کند:
لا عقل لمن یَتَجاوَزُ حَدَّهُ و قَدْرَهُ
آنکس که از حد خود تجاوز کند بیخرد است.
شخصیت انسان
اگر نیکان انسان با ارزشترین یا بیشخصیتترین و بدنامترین مردم به حساب آیند، در شخصیت او کمترین اثری نخواهد داشت. زیرا شخصیت انسان همان است که خود میسازد. شخصیت انسانی به فرمایش حضرت علی(علیه السلام) به همت والای انسان است:
الشَرَفُ بِالْهِمَمِ العالِیَة لا بالرِّمَمِ البالِیَةِ
بزرگواری به همتهای بلند است، نه استخوانهای کهنه و پوسیده.
هدف مندی
داشتن هدف معین در زندگی، از بزرگترین عوامل کامیابی است. همه کسانی که در زندگی کارهای بزرگی انجام دادهاند، از آغاز یک هدف معین را تعقیب میکردهاند. این احتمال که کسی بدون داشتن هدف معین و از روی اتفاق و تصادف به موفقیت بزرگی نایل آمده باشد، بسیار ضعیف است. انسان با نیروی اراده و اختیاری که خداوند به وی عنایت فرموده است، هدف خویش را انتخاب میکند و در راه آن تلاش میکند. توقّع کامیابی بدون داشتن هدف، مانند آن است که بدون جستجو برای تهیه آب به انتظار بنشینیم تا مگر ابری ببارد و تشنگی ما را فرو نشاند. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
اَلْاَعْمالُ ثِمارُ النیّاتِ
کارها محصول تصمیمگیریهاست.
تکبر و خودبزرگبینی
یکی از صفات زشت تکبر و خودبزرگبینی است. دارنده این صفت همیشه خود را برتر و بهتر از دیگران میپندارد. این صفت از کمبود و نقصیهای که شخص در خود احساس میکند، ناشی میشود و این کمبود ممکن است روحی، جسمی، اقتصادی یا اجتماعی باشد.
آنها که باد غرور و نخوت در سر دارند در اذهان مردم پست و حقیرند. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
اَوَّلُهُ نُطفَةٌ و اخِرُهُ جیفَةٌ وَ هُوَ قائمٌ بَیْنَهُا وعاءً للغائطِ ثُمَّ یَتَکَبَّرُ
[جای شگفتی است که] آدمیزاد آغازش نطفه و پایانش مردار و خود ظرف تفاله است، ولی با این حال متکبر و خودبزرگبین است.
نظم
برخی از مردم همیشه در زندگی سرگردان و متحیرند زیرا فعالیتهایشان بر اساس نظم و برنامه صحیح استوار نیست. این افراد قبل از هرچیز باید در کارهایشان به نظم و ترتیب توجه داشته باشند و سعی کنند فعالیتهایشان بر پایه برنامهای صحیح و منطقی استوار باشد. بیشک اگر چنین کنند، پیروزی نصیبشان خواهد شد. همچنان که حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
عِبادَ اللّهِ اوُصیکُمْ بِتَقْوی اللّهِ وَ نظْمِ اَمْرِکُمْ
بندگان خدا، شما را به پرواپیشگی و نظم سفارش میکنم.
توفیق و سعادت
برخی از انسانها در انجام دادن وظایف خود کوشایند و همواره در زندگی به انجام دادن کارهای خوب میپردازند. این توفیق معمولاً به کسانی داده میشود که با عملکرد خوب خود، باعث میشوند که خداوند راه رسیدن به رحمت خود را برای آنها هموارتر کند. بنابراین باید هرچه بیشتر باید به خدا نزدیک شد تا به انجام دادن کارهای نیک توفیق یافت. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
بِالتَّوفیق تَکونُ السَّعادَةُ
سعادت با توفیق همراه است.
به سوی نور
گناهکاران در صورت بازگشت و توبه، علاوه بر اینکه مورد استقبال و توجه مؤمنان قرار میگیرند، خداوند نیز درهای رحمت را به سوی آنان میگشاید و چنان نوری به قلبشان میتاباند که خود احساس میکنند که مورد الطاف خداوندی قرار گرفتهاند. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
مَنْ تَرَکَ الشَرَّ فُتِحَتْ عَلَیْهِ اَبْوابُ الْخَیْرِ
هرکس بدی را رها کند، درهای خیر به رویش گشوده خواهد شد.
کمخواهی
انسان میتواند با تمرین و ممارست، مصرف خود را کم کند و به تدریج به وضع جدید عادت کند. کم کردن تدریجی مصرف برنامه خوبی برای کاهش مصرف است. همانطور که در جهان عدهای از کمخوری و گرسنگی رنج میبرند، کسانی هم هستند که از پرخوری و تنپروری رنج میبرند. در یک کلام تنها نیروی اراده است که میتواند زیادهخواهیهای انسان را کنترل کند. حضرت علی(علیه السلام) در توصیه به صرفهجویی میفرمایند:
مَنْ اکْتَفی بِالْیَسیرِ اِسْتَغْنی عَنِ الْکَثیرِ
هرکس به اندک بسنده کند، از بسیار بینیاز میشود.
سرعت در خیرات
بعضی انسانها قلبا دوست دارند اعمال نیکوکارانه انجام دهند، اما در عمل کندند و همواره در اجرای تصمیم خود، امروز و فردا میکنند. این تاخیر سبب سلب توفیق شده، فرصت کار خیر را از انسان میگیرد. در اسلام شتاب کردن در کار نیک سفارش شده است. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
تَعْجیلُ البِرِّ زیادَهٌ فِی الْبِرِّ
عجله در نیکوکاری، نیکوکاری بیشتر، است.
تداوم آموزش
اگر در بین تحصیلات، فاصله طولانی به وجود آید، بسیار زیانبخش است، گاه انسان به تصور این که مسألهای را خوب فرا گرفته و به زودی فراموش نمیکند، در حفظ و فراگیری آن نمیکوشد و تنها به حافظه خود تکیه میکند و از تکرار و استمرار دروس غفلت میورزد. ایجاد وقفه در تحصیلات به روند آموزش زیان میرساند و آموزش را کند میسازد.
حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
لا فِقْهَ لِمَنْ لا یُدیمُ الدَّرْسَ
آن که در آموختن مداومت ندارد، از دریافت و فهم عمیق محروم است.
نعمت شنوایی
یکی از نعمتهای خدادای به انسان، نیروی شنوایی است. کسی که از آن بیبهره باشد، بخش مهمّی از زندگی او دچار اختلال میشود. شکرانه این نعمت، استفاده درست از آن است. شایسته نیست انسان به غیبت و دروغ گوش فرا دهد، چون نه تنها سودی ندارد، بلکه بازار غیبتکنندگان و دروغگویان را گرم نگه میدارد. پس سزاوار است انسان نیروی خود را در راه درست به کار گیرد. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
عَوِّدْ اُذُنَکَ حُسْنَ الْاِسْتِماعِ وَ لا تُصْغِ مالا یَزیدُ فی صَلاحِکَ
گوش خود را به شنیدن مطالب خوب عادت بده و آنچه به مصلحت تو نیست گوش مکن.
عفت عامل نجات
بعضی از مردم به شدت اسیر شهوتهای نفسانیاند. شهوت دشمن شماره یک انسان است و تنها با توسل به عفت نفس میتوان از این دام شیطانی نجات یافت. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
اَلْعِفَّةُ تُضْعِفُ الشَّهْوَةَ
عفت، شهوت را ضعیف میکند.
آثار بدهکاری
بعضی از انسانها بر اثر بدهکاری تبدیل به انسانهایی دروغگو میشوند. این افراد بر اثر انباشته شدن بدهی و ناتوانی از پرداخت آن کمکم حرمت صداقت را میشکنند و در ردیف دروغگویان حرفهای در میآیند. برای پیشگیری از این کار باید حتیالامکان از میزان بدهکاری کاست تا به عواقب بد آن دچار نشد. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
کَثْرَهُ الدَّیْن تُصیرُ الصادِقَ کاذبا و الْمُنْجِزُ مُخْلِف
بدهکاری زیاد، راستگو را دروغگو و خوش قول را بدقول میکند.
امید به مردم
وقتی که انسان، امیدش به این و آن باشد، انگیزه چندانی برای تلاش ندارد، زیرا فکر میکند ممکن است از راه ارتباط با دیگران، نیازش برطرف شود بدین جهت از انجام کار و فعالیت باز میماند، از قدیم گفتهاند «به امید همسایه نمانید که بیغذا خواهید ماند» در واقع کسی که زندگی خود را بر این بنای خیالی پایهگذاری کند، همانند آن است که خانهاش را بر امواج دریا بسازد، تنها کسانی موفقاند که با توکل به خداوند و همت والای خود در پی کسب حلال بروند. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
اَوَّلُ الْاِخْلاصِ. اَلْیَأْسُ مِمّا فی اَیْدیِ النّاسِ
آغاز اخلاص مأیوس بودن از آنچه که در دست مردم است، میباشد.
تفکر قبل از تکلم
قبل از هر سخنی باید درباره آن تفکر کرد. بسیاری از اوقات انسان سخنی نسنجیده میگوید که به عواقب سوء آن گرفتار میشود. گفتهاند: زبان سرخ سرسبز میدهد بر باد. اگر انسان آنچه میخواهد بگوید، کاملاً در ذهن خود بررسی کند و همه جوانب آن را با دقت بسنجد، کمتر با خطا مواجه خواهد شد. خداوند همان طور که به انسان نیروی بیان داده، قوه تفکر نیز عنایت فرموده است. حضرت علی(علیه السلام) در این خصوص میفرمایند:
اَلتَّرَوّی فِی القولِ یُؤْمِنُ الزَّلَل
اندیشیدن قبل از سخن گفتن، انسان را از لغزش باز میدارد.
تفکر و اندیشه
چه قدر سعادتمند و خوشبختاند آنها که ساعاتی از عمر خود را به تفکّر میگذرانند. تفکّر سرنوشت انسان را عوض میکند و او را به صراط مستقیم راه میبرد. در طول تاریخ بسیاری از گناهکاران بودهاند که پس از سالها خطا و لغزش با چند دقیقه تفکر، زندگی خود را تغییر دادهاند. راستی آن که عمر خود را در کارهای مختلف میگذراند چه مانعی دارد که در شبانهروز چند دقیقه هم به تفکر درباره چگونگی زندگی گذشته و آینده خود بپردازد و در صدد اصلاح خود برآید. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
التَّفکُّرُ یدعوا بالّبر وَالْعَمَلِ بِهِ
تفکر انسان را به نیکی و نیکوکاری دعوت میکند.
کارگشایی
همان طور که وقت برایتان ارزشمند است وقت دیگران نیز برایشان با ارزش است. همچنان که شما دلتان نمیخواهد با وعدههای سرگرم کننده و با اهمال کاریها، سرگردان شوید دیگران نیز نمیخواهند با وعدههای بیاساس یا سهلانگاریها سرگردان شوند. بسیاری از اوقات اتفاق افتاده که مردمی به خاطر وعدههای سرگرم کننده یا سهلانگاریهای افرادِ بیمبالات، مدتها در حالت سرگردانی به سر بردهاند و دهها فرصت ارزنده را که میتوانست سرنوشتشان را بکلی تغییر دهد از دست دادهاند. در صورتی که اگر از ابتدا تکلیفشان روشن میشد، چه بسا که راههای دیگری را در پیش میگرفتند و به نتیجه دلخواه میرسیدند. حضرت علی(علیه السلام) در زمینه کارگشایی از دیگران میفرمایند:
مَنْ اِحْتاجَ اَلیکَ وَجَبَ اِسعافُهُ
هرکس به تو نیاز دارد باید نیازش را برآوری.
طرح شکایت
برخی از مردم وقتی شکایتی دارند، به هرکس که میرسند آن را مطرح میکنند. این کار درستی نیست؛ زیرا ممکن است آن شخص نتواند برای او کاری انجام دهد. از آن گذشته با طرح مشکلات اسرار انسان فاش میشود. همچنین اظهار شکایت در نزد نادانان باعث میشود کار خرابتر از گذشته بشود. پس آیا بهتر نیست که شکایت نزد کسی ببریم که قادر به حل و فصل صحیح آن باشد؟ حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
اِجْعَل شَکْواکَ عَلی مَنْ یَقْدِرُ عَلی غِناکَ
شکایت خود را نزد کسی ببر که بتواند نیازت را برآورد.
غفلتهای طولانی
انسان گاهی بر اثر غفلت مرتکب خلافهایی میشود، اما پس از مدتی از کار خود پشیمان میشود. اگر این غفلتها طولانی شود، ممکن است کار به جایی بکشد که دچار قساوت قلب شود، یا فرصتها به پایان برسد. اگر زنگ پایان فرصتها به صدا در آید، انسان در جواب ندانمکاریهای مکرر و طولانی چه خواهد گفت؟ حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
مَنْ طالَتْ غَفْلَتُهُ تَعَجَّلَتْ هَلْکَتُهُ
هرکس غفلتاش طولانی شود، نابودیاش نزدیکتر میشود.
آخرین نماز
انسان باید سعی کند همواره نمازش با حضور قلب باشد و بهتر آن است که تصور کند این، آخرین نماز اوست و دیگر توفیق نماز خواندن نخواهد داشت. با چنین فرضی دیگر نمازش دست و پا شکسته و بدون توجه نخواهد بود و همه تلاش خود را به کار میبرد تا این آخرین نماز را با توجه کامل و حضور قلب بخواند. گذشته از این، از کجا معلوم که به راستی این آخرین نمازمان نباشد؟ آیا بهتر نیست که فرصتها را غنیمت بشماریم؟ حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
اِذا قامَ اَحَدُکُمْ اِلَی الصَّلوةِ فَلْیُصَلِّ صَلوة مُودِعٍ
وقتی یکی از شما به نماز میایستد بنابراین بگذارد که این آخرین نماز اوست.
بیدارباش خدا
گاهی خداوند به برخی بیدار باش میدهد که اگر آن را جدی بگیرند، امید است که راه سعادت بپیمایند. این بیدارباشها میتواند به صورت بیماری، گرفتاری و مانند آن باشد و هشداری است برای آنکه متوجه رفتار و کردارمان باشیم. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
اِذا رَأَیْتَ اللّهَ سُبحانَهُ یُتابِعُ عَلَیْکَ الْبَلاءَ فَقَدْ اَیْقَظَکَ
وقتی میبینی خدا برایت پشت سر هم گرفتاری پیش میآورد، میخواهد بیدارت کند.
موعظه
انسان، همواره نیازمند پند و موعظه است؛ زیرا آلودگیهای زندگی مادی خواه ناخواه آثاری از غفلت و بیخبری در روح ایجاد میکند و گاهی بر اثر دوری از پند و موعظه انسان به بیراهه میافتد. در چنین حالی است که بیش از هر زمان دیگری به موعظه و نصیحت نیازمند است و این پندها همچون باران پاییزی غبار را از وجود او میزداید و به روحش، صفا میبخشد. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
اَحْیِ قَلْبَکَ بِالْمَوْعِظَةِ...
قلب خود را با اندرز زنده کن...
قرابت الهی
در تعالیم اسلام و سایر ادیان، فضیلتهای معنوی سبب ارزش انسانهاست، نه نژاد و نسب و سایر مسایل بیاعتبار دیگر. آنچه به انسان اعتبار میدهد نزدیکی انسان به خداوند است و اینکه پدرش چه کسی باشد، نه چیزی به شخصیتاش میافزاید و نه چیزی از آن کاهد. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
اَلْمَوَدَّةُ فِی اللّهِ اَقْرَبُ نَسَبٍ
دوستی در راه خدا محکمترین پیوند و قرابت است.
پشیمانی پس از گناه
کسانی هستند که بعد از انجام دادن گناه دچار ندامت میشوند و آثار نگرانی در قیافه آنها دیده میشود. امید قبول شدن توبه این افراد بسیار است. البته تکرار گناه، به تدریج حالت پشیمانی را از انسان میگیرد و او را دچار قساوت قلب میکند. پس باید قبل از تکرار گناه به فانی شدن لذتها اندیشید و دانست که دیر یا زود باید در محضر الهی پاسخگوی اعمال خود بود. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
اُذْکُرْ مَعَ کُلِّ لَذَّةٍ زَوالَها و مَعَ کُلِّ نِعْمَةٍ انتقالَه
با هر لذتی، از بین رفتن آن را و با هر نعمتی تغییر آن را به یاد آور.
شناسایی عیبها
از مهمترین وظایف انسان، شناخت عیبهاست. البته این کار به ظاهر ساده، بسیار پیچیده و دشوار است و تنها پس از تحقیق و مطالعه و پرسیدن از دوستان صادق و صالح میتوان به برخی از خصوصیات روحی یا اخلاقی خویش آگاه شد. باید کوشید تا به هر وسیله ممکن به عیبهای خویشتن پی برد و تا فرصت از دست نرفته است در پی اصلاح آنها برآمد. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
مِنْ اَشَدِّ عُیُوبِ الْمَرْءِ اَنْ تَخْفی عَلَیْهِ عُیوبُهُ
از بدترین معایب شخص، این است که عیبهای خودش را نشناسد.
تذکر دوستانه
شایسته است که عیبهای دوستانمان را به آنها بگوییم تا در صدد برطرف کردن آنها باشند. البته باید این تذکر به گونهای باشد که آبرویشان محفوظ بماند. به این منظور باید تذکر به صورت مخفیانه صورت گیرد وگرنه ممکن است به غرور آنها لطمه وارد شود و عکسالعمل منفی نشان دهند. در واقع کسی که عیب دوستانش را به آنها گوشزد نمیکند، خیانت کرده است. حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:
مَنْ ساتَرَ عَیْبَکَ فَهُوَ عَدُوُّکَ
آن کس که عیبت را از تو بپوشاند، دشمن توست.
منبع: پایگاه حوزه/س