نویسنده: یونس فرهمند
شیوه‌ای که در مکتب قرائت مغرب از سوی صفار آغاز شد، از سوی یکی از شاگردان نامبردار او بر بنیادهای مستحکمی استوار شد و فرایند تکاملی این مکتب را یک گام به پیش برد. این فرد کسی نبود جز ابوعبدالله محمدبن سلیمان بن موسی قیسی (1) که حتی نابینایی‌اش نتوانست مانع پیشرفت روزافزون علمی وی شود. از زندگی وی همین قدر می‌دانیم که حدوداً در اواخر حکومت ابوسعید مرینی، پدر ابوالحسن در فاس متولد شده و به سرعت در قرائت به مقامی شایسته دست یافته است؛ چه مشهور است که ابوعنان که تقریباً همسن وی بود، نزد وی تعلیم یافته و حتی روزانه وی را یکصد دینار پاداش می‌داده است (2) و سرانجام در 810ق. در گذشته است؛ از این‌رو، وی را یکی از معمّرین دانسته‌اند و لقب شیخ الجماعة داده‌اند. (3)
ابوعبدالله قیسی در باب قرائت نافع، آثار متعددی نگاشت، اما شهرت او بیش از قرائت، در کتاب است و این مهم مرهون ارجوزه‌ی ارزشمند و سترگ او به نام المیمونة الفریدة فی نقط المصاحف است. او از مشهورترین مشایخ عهد خود در فاس، چون ابوالعباس زواوی، ابوعبدالله بن عمر، ابن حداده مرسی و قاضی فشتالی اجازه روایت گرفت؛ با این همه، تردیدی نیست که مهم‌ترین استاد او، ابوعبدالله صفار بوده که اجازه روایت کلیه نوشته‌ها و مکتوباتش را به وی داده است. در ابتدا به نظر می‌رسد که وی سخت تحت تأثیر استاد بوده و تنها به شرح و بسط اندیشه‌های وی پرداخته است، اما بررسی دقیق‌تر موضوع، صاحب‌نظران حوزه قرائت در مغرب را وا داشته تا به وضوح از نوآوری و ابتکارات وی، خاصه در بیان رسم الخط‌های قرآنی و ضبط کلمات آن سخن بگویند و مراتب شگفتی خود از این موضوع را ابراز کنند. این شگفتی زمانی مضاعف خواهد شد که از فقدان حس بصری او که نقشی جالب توجه در کتابت قرآن دارد نیز آگاهی یابیم. (4)
ابوعبدالله قیسی در باب قرائت نافع، آثار متعددی نگاشت، اما شهرت او بیش از قرائت، در کتاب است و این مهم مرهون ارجوزه‌ی ارزشمند و سترگ او به نام المیمونة الفریدة فی نقط المصاحف است. این کتاب اثری منحصر به فرد در خصوص چگونگی ضبط قرآن و اختلافات آن است. او در این اثر، سیر تحول تاریخی کتابت و رسم الخط قرآن از زمان ابوالأسود دوئلی، نصربن عاصم، خلیل بن احمد، ابوعمرو دانی، شاطبی، خراز و غیره را تا دوره خویش در قالب شعر تبیین کرده است. (5)
چنانکه پیش از این گفته شد، قیسی در زمینه قرائت نیز تألیفات مهمی به جامعه علمی عرضه کرد که مهم‌ترین آنها ارجوزه‌ای 131 بیتی (6) به نام القصیدة الرائیة فی احکام الوقف علی قراءة الامام نافع است که به الاجوبة المحققة نیز شهرت دارد. این قصیده را از نظر روش، وزن و قالب بیان، نوعی مباحثه علمی دانسته‌اند که در آن مؤلف قصیده «حصریه» ابوالحسن حصری را به چالش کشیده است. (7) قصیده رائیة را از آن جهت که قواعد حاکم بر ضبط کلمات قرآن به هنگام وقف اختیاری و اضطراری را بنا بر شیوه هر یک از قاریان مختلف بیان کرده است، فن الاختبار نام نهاده‌اند. (8)
ابوعبدالله قیسی جز اینها قصاید بسیاری در موضوعات مختلف قرائت و کتابت قرآن نوشت که مشهورترین آنها المفید فیما خالف فیه احمد حلوانی محمدبن هارون مروزی، قصیدة العذرا، فی رسم الالفات الممالة و الخلاف فی أدائها، مقطوعة فی تغلیظ اللامات لورش، مقطوعة له فی مراتب القراء السبعه و رواتهم فی مقدار المد، قصیده‌ی نظم الخلاف و غیره است. (9)
فرهمند، یونس؛ (1394)، مرینیان: سیاست، جامعه و فرهنگ در مغرب سده‌های میانه، تهران: پژوهشکده‌ی تاریخ اسلام، چاپ اول.
ابوعبدالله قیسی در باب قرائت نافع، آثار متعددی نگاشت، اما شهرت او بیش از قرائت، در کتاب است و این مهم مرهون ارجوزه‌ی ارزشمند و سترگ او به نام المیمونة الفریدة فی نقط المصاحف است. او از مشهورترین مشایخ عهد خود در فاس، چون ابوالعباس زواوی، ابوعبدالله بن عمر، ابن حداده مرسی و قاضی فشتالی اجازه روایت گرفت؛ با این همه، تردیدی نیست که مهم‌ترین استاد او، ابوعبدالله صفار بوده که اجازه روایت کلیه نوشته‌ها و مکتوباتش را به وی داده است. در ابتدا به نظر می‌رسد که وی سخت تحت تأثیر استاد بوده و تنها به شرح و بسط اندیشه‌های وی پرداخته است، اما بررسی دقیق‌تر موضوع، صاحب‌نظران حوزه قرائت در مغرب را وا داشته تا به وضوح از نوآوری و ابتکارات وی، خاصه در بیان رسم الخط‌های قرآنی و ضبط کلمات آن سخن بگویند و مراتب شگفتی خود از این موضوع را ابراز کنند. این شگفتی زمانی مضاعف خواهد شد که از فقدان حس بصری او که نقشی جالب توجه در کتابت قرآن دارد نیز آگاهی یابیم. (4)
ابوعبدالله قیسی در باب قرائت نافع، آثار متعددی نگاشت، اما شهرت او بیش از قرائت، در کتاب است و این مهم مرهون ارجوزه‌ی ارزشمند و سترگ او به نام المیمونة الفریدة فی نقط المصاحف است. این کتاب اثری منحصر به فرد در خصوص چگونگی ضبط قرآن و اختلافات آن است. او در این اثر، سیر تحول تاریخی کتابت و رسم الخط قرآن از زمان ابوالأسود دوئلی، نصربن عاصم، خلیل بن احمد، ابوعمرو دانی، شاطبی، خراز و غیره را تا دوره خویش در قالب شعر تبیین کرده است. (5)
چنانکه پیش از این گفته شد، قیسی در زمینه قرائت نیز تألیفات مهمی به جامعه علمی عرضه کرد که مهم‌ترین آنها ارجوزه‌ای 131 بیتی (6) به نام القصیدة الرائیة فی احکام الوقف علی قراءة الامام نافع است که به الاجوبة المحققة نیز شهرت دارد. این قصیده را از نظر روش، وزن و قالب بیان، نوعی مباحثه علمی دانسته‌اند که در آن مؤلف قصیده «حصریه» ابوالحسن حصری را به چالش کشیده است. (7) قصیده رائیة را از آن جهت که قواعد حاکم بر ضبط کلمات قرآن به هنگام وقف اختیاری و اضطراری را بنا بر شیوه هر یک از قاریان مختلف بیان کرده است، فن الاختبار نام نهاده‌اند. (8)
ابوعبدالله قیسی جز اینها قصاید بسیاری در موضوعات مختلف قرائت و کتابت قرآن نوشت که مشهورترین آنها المفید فیما خالف فیه احمد حلوانی محمدبن هارون مروزی، قصیدة العذرا، فی رسم الالفات الممالة و الخلاف فی أدائها، مقطوعة فی تغلیظ اللامات لورش، مقطوعة له فی مراتب القراء السبعه و رواتهم فی مقدار المد، قصیده‌ی نظم الخلاف و غیره است. (9)
نمایش پی نوشت ها:
1- نام کامل وی به درستی معلوم نیست و ظاهراً در یکی از نسخ خطی وی به نام المیمونة الفریدة، ناسخ وی را چنین خوانده است. (حمیتو، ج3، ص421).
2- ابن قاضی، لقط الفرائد من لفاظة حقق الفوائد، ج2، ص725.
3- حمیتو، ج3، ص430.
4- همو، ج3، ص429.
5- همو، ج3، صص429-430.
6- شروع این قصیده چنین است:
ایا طالبا فی «الوقف» حکما ممهّدا *** علی کل حرف حین یتلی من الذکر
7- قیسی، القصیده الرائیه فی...، در موسوعة حمیتو، ج3، صص 443-451.
8- حمیتو، ج3، صص 440-441.
9- حمیتو، همان، صص 453-454 .
فرهمند، یونس؛ (1394)، مرینیان: سیاست، جامعه و فرهنگ در مغرب سده‌های میانه، تهران: پژوهشکده‌ی تاریخ اسلام، چاپ اول.
