نویسنده: امین رضا کمالیان

***
نام: ملقب به پنج تن، امام رضا (علیه السلام)، دوازده امام/ نشانی: شهرستان زهک، بخش جزینک، دهستان خمک، روستای حسین مهرعلی (واصلان)/ قدمت: اواخر دوره قاجار/ دایر: دارای زائرسرا/ مدیریت: مردمی/ ثبت در فهرست میراث فرهنگی: به شماره‌ی 16410 در تاریخ 1384
***

(1) موقعیت مقبره

مقبره‌ی پنج تن در روستای نوین حسین مهرعلی در جنوب یکی از روستاهای معروف شهرستان زهک به نام واصلان بنا شده است. این مقبره از انتهای جاده‌ی اصلی آسفالته روستا دیده می‌شود. بعد از ورود به روستا و طی کردن مسافتی در حدود پانصد متر و عبور از کوچه‌های خاکی و کم عرض و پرپیچ و خم تقریباً در بخش انتهایی و در جوار خانه‌های مسکونی به مقبره‌ی پنج تن می‌رسیم. بنای مقبره‌ی پنج تن یا دوازده امام روستای واصلان، در واقع یکی از مجموعه زیارتگاه‌های کوچک در منطقه‌ی سیستان است که براساس نقشه و ساختمانی اصیل طراحی شده است. جمعیت روستا 35 خانوار است که اغلب آنها با یکدیگر نسبت فامیلی دارند. شایان ذکر است که این روستا موقعیت اقلیمی کویری دارد و به این لحاظ، تمامی خانه‌های این روستا به شکل گنبدی از مصالح خشت و گل ساخته شده است.

(2) تاریخچه‌ی مقبره

الف) نام و نشان صاحب مقبره:

مردمان سیستان برای این بنا بسیار احترام قائل هستند و آنان این مقبره را به نام‌های پنج تن و دوازده امام می‌شناسند. بنای مقبره، متشکل از شش اتاق گنبدی شکل است که تمامی اتاق‌ها با یکدیگر ارتباط دارند و درون این اتاق‌ها قبرهایی نمادین وجود دارد که به اسامی امامان نامیده می‌شود. بنابر اعتقادات و گفته‌های افراد محلی و نیز صحبت‌های راوی، قبرها را از جنوبی‌ترین اتاق در قسمت غربی به صورت نمادین بدین ترتیب معرفی می‌کنند:
1- پنج تن، 2- امام رضا، 3- امام موسی کاظم، 4- امام جعفر صادق، 5- حضرت ابوالفضل عباس، 6- امام‌زاده زید
مقبره‌ی پنج تن در زمره‌ی زیارتگاه‌های مهم سیستان است و در نظر سیستانی‌ها رسمیت دارد (رییس الذاکرین ،1370، ص63).

ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:

در مورد ساخت بنا چنین گفته می‌شود فردی به نام مریم شهرکی که نابینا بود در خواب این مکان را دید و پس از آن بینایی خود را به دست آورد. سپس او ازدواج کرد که ثمره‌ی آن دو فرزند به نام‌های غلام‌علی و خداداد بوده است. ساختمان مقبره را پس از خوابی که او دید فردی به نام حسین مهرعلی، که روستا هم به نام وی شناخته می‌شود، بنا کرد.

(3) محوطه و معماری کنونی مقبره

بنای مقبره‌ی پنج تن یا دوازده امام روستای واصلان، در واقع یکی از مجموعه زیارتگاه‌های کوچک در منطقه‌ی سیستان است که براساس نقشه و ساختمانی اصیل طراحی شده است. این مجموعه شامل یک حیاط مرکزی، تأسیسات ورودی، اتاق‌های مهمانسرا و مقبره‌ها است که تقریباً در هر چهار سوی حیاط مرکزی، به صورت کلی نامتقارن و در فضایی به وسعت ششصد مترمربع ساخته شده‌اند.
ورودی بنا شامل در چوبی دو لنگه‌ی ساده‌ای است که به اتاقی کوچک به ابعاد دو متر و سی سانتی‌متر در دو متر و هفتاد سانتی‌متر در جنوب حیاط راه می‌یابد و این اتاق نیز که سقفی از نوع طاق چهار وجهی از ضلع غربی به حیاط متصل می‌شود.
حیاط با فضایی تقریباً مستطیل شکل به ابعاد چهارده متر و سی سانتی‌متر در پانزده متر و چهل سانتی‌متری به محوطه‌ای کوچک‌تر در ضلع جنوبی به ابعاد ده متر و چهل سانتی‌متر در سه متر و چهل سانتی‌متر متصل است که تمامی اتاق‌ها از طریق در ورودی به آن ارتباط می‌یابند.
در داخل حیاط نیز درخت گزی به بلندی پانزده متر، یک تنور برای پخت نان نذری و محلی برای قربانی کردن احشام وجود دارد که هر یک از عناصر مذهبی زیارتگاه به حساب می‌آیند به نحوی که با توجه به گفته‌ی متصدی زیارتگاه، تنور تنها برای ادای نذورات روشن می‎‌گردد و درخت نیز به علت احترامی که دارد هرگز شکسته نمی‌شود.
در نمای خارج به ویژه رخ بام‌ها تزییناتی دارند که جلوه‌ای خاص به آن داده است. این تزیینات شامل کنگره‌های دندان موشی با ترکیب عددی نامنظم در هر سو و منارک‌های کوچک با ارتفاع متغیر بین صد و شصت سانتی‌متر دیده می‌شود که از لحاظ ظاهری به دو دسته تقسیم می‌گردند؛ دسته‌ی اول، به صورت ستونی مکعب مستطیل بالا آمده است و در نهایت به تاجی سنتوری شکل منتهی می‌شود و دسته‌ی دوم، بدنه‌ای مدور دارد که به تاجی سه بخشی متشکل از سه رینگ دایره‌ای ختم می‌گردد.
معماری ضلع شرقی، شامل سه اتاق چهارگوش تقریباً هم اندازه با سقف طاق گهواره‌ای و با نمایی ساده طراحی شده‌اند. این اتاق‌ها به یکدیگر راه دارند و در گذشته، از آنان برای استراحت زوار استفاده می‌کرده‌اند. هر چند در سال‌های اخیر از این اتاق‌ها به عنوان انبار و ... استفاده می‌شود.
قبور در مجموعه‌ای مستقل از یکدیگر در فضای شمالی و غربی بنا قرار دارند. به این صورت که در شمال حیاط، دو اتاق با سقف چهار وجهی است که به یکدیگر راه دارند و درون آنها، قبری است با ارتفاع یک متر که با پارچه‌ای سبز آن را پوشانده‌اند.
قسمت غربی، که از بخش‌های شکیل و اصیل معماری این مقبره محسوب می‌شود شامل یک اتاق بزرگی اصلی به ابعاد چهار متر و بیست در چهار متر و نود سانتی‌متری با سقف چهاروجهی است که از ضلع جنوبی با یک ورودی کوچک قوسی به اتاق مربع و از ضلع غربی به دالانی کشیده با جهت ساختاری شمالی- جنوبی راه می‌یابد. نمای داخلی تمامی این مجموعه، بسیار ساده و بی‌تکلف است.
اتاق اصلی، که محل تدفین نمادین امامزادگان است، دارای طاقچه‌های کوچک با سقف قوسی برای قرار دادن هدایا یا کتاب است. قبور را یک متر بلندتر از کف اتاق ساخته‌اند و آنان را با پارچه‌ای سبز پوشانیده‌اند.
دالان غربی، بسیار ساده و با سقف طاق گهواره‌ای است که خود از ضلع شمالی به یک دالان دیگر با جهت ساختار شرقی- غربی متصل می‌شود که این دالان از لحاظ طولی، تمام ضلع شمالی اتاق اصلی مقبره را در برگرفته است. وجود این دو دالان در اطراف اتاق اصلی شاید برای ایجاد یک دالان طواف بوده است.
از دیگر عناصر موجود در این بنا، می‌توان به بادگیرها و هواکش‌های ستونی ساخته شده بر روی سقف اتاق‌ها اشاره کرد که از معماری سنتی سیستان نشأت گرفته است. با توجه به قدمت بنای مذکور، رسیدگی مناسب برای حفظ بنا انجام نشده و به دلیل فرسودگی بافت، در معرض تخریب است.

(4) توضیحات تکمیلی و ملاحظات

1. زائران:

این بنا جزء زیارتگاه‌های معروف سیستان و از لحاظ اعتقادی و مذهبی ارزشمند است و بیشتر زائران این مکان، افراد محلی و مردم ساکن در روستاهای همجوار هستند. از دیگر شهرهای استان نیز به زیارت مقبره مذکور می‎آیند و در تمامی ایام سال، این مقبره‌پذیری زائران است.

2. نذورات:

پخت نان محلی تفتو در این مکان رواج دارد که در تنوری انجام می‌گیرد که برای این کار در قسمتی از محوطه‌ی مقبره تعبیه شده است. این نان پس از آماده شدن در بین مردم توزیع می‌شود. ذبح گو سفند و مرغ نیز از دیگر نذورات مردم است و معمولاً این نذورات در بین اهالی روستا و سایر زائران تقسیم می‌شود.

3. موقوفات:

زمینی که بنای مقبره در آن ساخته شده متعلق به مرحوم «حسین مهرعلی» است که آن را وقف کرده است.

4. مراسم:

طبق اظهارات راوی، در گذشته زائران قبل از طلوع خورشید و پای پیاده از روستا و محل سکونت خود حرکت می‌کردند تا خود را به این مکان برسانند و سپس تا پاسی از شب در مقبره می‌ماندند. روشن کردن شمع نیز از رسوم زیارت مقبره بوده است. همچنین از دیگر اعتقادات مردم، تکان دادن زنگوله‌ای بوده که در هنگام ورود و طواف، سه بار دور قبور همراه با خواندن دعا انجام می‌گرفته است.
همچنین به توجه به اعتقادات و باورها و بنا به گفته‌ی خادم مقبره، افرادی که بیمار هستند در روزهای چهارشنبه به این مکان می‌آیند و تا صبح خود را دخیل و از درگاه خداوند طلب شفا می‌کنند.
بر روی یکی از قبور، سنگی وجود دارد که با کوبیدن سنگی دیگر به آن از خاک ساییده شده برمی‌دارند و برای بهبود درد مفاصل این خاک را به بدن می‌مالند.
در قسمت شمال شرق و در کنار درخت گز تنومندی به ارتفاع پانزده متر، تئوری محلی ساخته شده است. بنابر اعتقاد مردم سوزاندن چوب این درخت خوش‌یمن نیست؛ بنابراین در قسمتی، این شاخه‌های خشکیده جمع‌آوری می‌شود که بر اثر گذشت زمان پوسیده و با خاک مخلوط می‌شود. پارچه‌هایی رنگی برای گرفتن حاجت به این درخت بسته شده است.