نویسنده: امین رضا کمالیان

***
نام: سید محی‌الدین؛ ملقب به سیدمهدی/ نشانی: شهرستان ایرانشهر، بخش مرکزی، خیابان فردوسی، کوچه مخابرات/ قدمت: اواخر قاجاریه/ تاریخ بازسازی: 1381/ دایر: کلاس قرآن، قبرستان طایفه بارکزایی/ مدیریت: سازمان اوقاف و امور خیریه/ ثبت در فهرست میراث فرهنگی: به شماره 7705 در تاریخ 1381/12/17
***

(1) موقعیت مقبره

ایرانشهر کنونی در جوار منطقه‌ی باستانی بمپور، که قبلاً به نام‌های فهره، پهره یا پرگ نامیده می‌شده است، در زمان حمله‌ی اسکندر، منطقه‌ای آباد و سرسبز بوده است. اما به مرور زمان، بر اثر عوامل گوناگونی شکوه دیرینه را از دست داده است.
سید محی‌الدین ملقب به سیدمهدی متولد افغانستان است. وی که مورد احترام اهالی بلوچستان بود. در سال 1288 هـ.ق در شهر ایرانشهر اقامت کرد. نامبرده مورد توجه و حمایت بهرام‌خان بارکزهی، حاکم وقت ایرانشهر بود در زمان ناصرالدین شاه قاجار والی بلوچستان این منطقه را خوب آب و هوا تشخیص داد و قلعه‌هایی در آن ایجاد کرد که معروف‌ترین آنان قلعه‌ی ناصری است. از آن زمان به بعد، با گسترش تدریجی به صورت شهری آباد درآمده است.
موقعیت بنای مقبره به صورتی است که به آسانی از طریق دیگر خیابان‌های اصلی شهر نیز در دسترس است.
بنای مستطیل شکل خشتی با معماری سنتی مقبره از ابتدای کوچه دیده می‌شود.
قرار گرفتن مقبره در مرکز شهر و وجود زمین بازی، بوستان و پارکینگ موجب شده است که عموم مردم به ویژه کودکان و نوجوانان در اوقات فراغت از امکانات موجود در آن استفاده نمایند. براساس آخرین سرشماری در سال 1385 کل جمعیت این شهرستان 274136 نفر بوده است.

(2) تاریخچه‌ی مقبره

الف) نام و نشان صاحب مقبره:

سید محی‌الدین ملقب به سیدمهدی متولد افغانستان است (دامنی، 1380،ص258). وی که مورد احترام اهالی بلوچستان بود. در سال 1288 هـ.ق در شهر ایرانشهر اقامت کرد. نامبرده مورد توجه و حمایت بهرام‌خان بارکزهی، حاکم وقت ایرانشهر بوده و در اسناد آمده است که سیدمهدی قبل از سال 1294هـ.ق فوت کرد و در مکانی که ده روز قبل از وفاتش شخصاً مشخص نمود به خاک سپرده شد (گزارش میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان، 1381). دوستان و حامیان وی برحسب وصیت او اتاقی مستطیل شکل با سقف گنبدی بر روی قبرش بنا کردند. به روایتی دیگر، چند سال بعد از فوت سیدمهدی، بهمن خان بارکزایی بنایی به سبک محلی روی این قبر می‌سازد و این محل گورستان خانوادگی بارکزهی می‌شود. اکنون مقبره‌ی بهمن خان بارکزهی و تعدادی از بستگان وی در محوطه‌‌ی مقبره قرار دارد. قدمت مقبره را مربوط به دوران معاصر می‌دانند و معماری آن را به استاد محمد سلیمانی از شهر بهم نسبت می‌دهند. نامبرده در زمان احداث مقبره در ایرانشهر سرباز وظیفه و در اصل بومی شهرستان بم بود. سبک معماری مقبره همانند دیگر مقبره‌های منطقه‌ی بلوچستان و برگرفته از سبک معماری رایج فعلی بلوچستان است.

ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:

طبق اسناد موجود در سازمان اوقاف، سابقه‌ی بنا نزدیک به نود سال (بانک اطلاعات بقاع متبرکه، 87). این بنا در سال‌های 1296-1298 هـ.ش احداث شد و از ابتدا تاکنون تعمیراتی اساسی در اصل مقبره ایجاد نشده است. در سال 1381 مدیریت مقبره در اختیار سازمان اوقاف و امور خیریه قرار گرفت. بنا به گفته‎ی راویان محلی، فرمانده‌ی پادگان ارتش در قلعه‌ی ناصریه ایرانشهر به نام «انشا» مقبره را به تمسخر می‌گرفت، سپس شبی، لشکری از افراد را با بال‌های سفید سوار بر اسب در خواب دید. وی با دیدن این خواب هراسان شد و به سرباز سلیمانی دستور داد مقبره را بسازد.

(3) محوطه و معماری کنونی مقبره

محوطه‌ی مقبره با مساحت تقریبی پنج هزار مترمربع آسفالت و حوضی چندضلعی از سنگ مرمر به مساحت حدود پنجاه مترمربع و با طرح پلکانی در وسط محوطه بنا شده است. در سمت شمال غربی محوطه، سرویس‌های بهداشتی قرار دارد و در سمت چپ آن فضایی به مساحت دو هزار مترمربع به عنوان پارکینگ در نظر گرفته شده است.
ساختمان این مقبره متشکل از دو قسمت متمایز از یکدیگر است. بنای اصلی قبر شیخ، شامل سه در ورودی است و گنبدخانه‌ای بر روی آن قرار دارد. در مرمت‌های اخیر دو در آن مسدود شده است و فقط از یک در برای ورود و خروج به بنا استفاده می‌شود. ارتفاع دیواره‌های بنا دو متر و پنجاه سانتی‌متر و ارتفاع گنبد آن، دو متر و هشتاد سانتی‌متر و ارتفاع کلی آن بالغ بر پنج متر است.
در سر در ورودی مقبره، تابلویی با عنوان مقبره سید محی‌الدین به خط سفید و با زمینه‌ی آبی نصب شده است. در ورودی مقبره آهنی و به رنگ سبز است. دو طرف و کف در ورودی را سنگ مرمر سفید پوشانده و دو پله در گوشه‌های آن تعبیه شده است.
دیوارهای داخل مقبره با خاک و گچ پوشیده شده است. در چهار طرف فضای داخلی مقبره، طاق‌های نیم‌دایره‌ای وجود دارد که لبه‌ی آنها را با نواری گچی پوشانده‌اند که به آن زیبایی بخشیده است.
کف مقبره با سنگ مرمر فرش شده است. قبر در وسط صحن قرار دارد و با پارچه‌ی مشکی تزئین یافته است. یک ضریح به ابعاد دو متر در سه متر از جنس استیل بر روی قبر قرار دارد. بر بالای ضریح، پارچه‌ی مشکی از جنس مخمل پهن شده است که به گفته‌‎ی متولی آن، این پارچه همه ساله تعویض می‌شود. لوستری از بالای سقف گنبدی آویزان است که روشنایی داخل مقبره را تأمین می‌کند. برای محافظت اموال مقبره، فضاهای داخل و بیرون آن را دوربینی مدار بسته کنترل می‌کند.
در سمت چپ مقبره، قفسه‌ای چوبی به رنگ سفید با تعدادی قرآن مجید و در حدود پنجاه جلد کتاب دیده می‌شود. چهار قطعه فرش ماشینی کف صحن را پوشانده است و دوازده عدد پشتی ماشینی به دیوارها تکیه داده‌اند.
در سمت راست مقبره، اتاقی به مساحت تقریبی سی و پنج مترمربع با مصالح آجر، سیمان و آهن ساخته شده است که با یک در به مقبره راه پیدا می‌کند. از این اتاق برای برگزاری کلاس‌های قرآن و دعا استفاده می‌شود. در سمت شرق اتاق مذکور، فضای سبز و محلی برای بازی کودکان احداث شده است.
قبرستان متروکه‌ای به مساحت تقریبی صد مترمربع در کنار مقبره قرار دارد که متعلق به «طایفه بارکزهی» است.

(4) توضیحات تکمیلی و ملاحظات

1. زائران:

براساس آمار و اطلاعات اداره‌ی اوقاف، بیشتر زائران آن، محلی و از روستاهای مجاور یا استان هستند که به این مکان مراجعه می‌کنند. میانگین حضور زائران حدود ده هزار نفر برآورده شده است (اسناد بقاع و اماکن متبرکه، 1388، فرم87). معمولاً زائران با خواندن فاتحه و قرآن به دعا می‌پردازند. این مکان مورد توجه خاص افغان‌های ساکن شهرستان ایرانشهر است. هرچند اطلاعات دقیقی در مورد افغانی بودن صاحب مقبره وجود ندارد. گفتنی است که بیشتر زائران به خاطر موقعیت فردی مقبره متبرکه به این مکان مراجعه می‌نمایند. در ضمن به دلیل برگزاری کلاس‌های قرآن و دعا و شلوغ بودن محوطه، ورود مردان به مقبره در روزهای پنج‌شنبه ممنوع است.

2. نذورات:

بیشتر نذورات را در روز پنج‌شنبه زائران در بین مراجعه کنندگان مقبره تقسیم می‌کنند که معمولاً شامل خرما، شکلات، آش و شله‌زرد است و کسانی که در روزهای دیگر مراجعه می‎کنند، وجوه نقدی خود را به داخل ضریح می‌اندازند. طبق مشاهدات در این مکان گوسفند و مرغ هم به جهت نذر و نیاز ذبح می‎‌گردد. سعی می‌ شود این نذورات بین مستمندان توزیع شود.

3. موقوفات:

مجموعه‌ی مقبره و ضمائم آن، به مساحت پنج هزار مترمربع از طرف طایفه بارکزهی وقف شده که در حال حاضر در ثبت شهرداری است و آن را سازمان اوقاف و امور خیریه اداره می‌کند.

4. مراسم:

مکانی که مقبره در آن قرار گرفته نسبتاً وسیع است و در ایام محرم هیئت‌های عزاداری خیمه‌ای در آن برپا می‌کنند و در آن مراسم سخنرانی انجام می‌شود و هیئت‌های سینه‌زنی به نوحه‌سرایی می‌پردازند.
در داخل مقبره نیز اتاقی به مساحت سی و پنج مترمربع ساخته شده است که روزهای پنج‌شنبه در آنجا مراسم دعا برگزار می‌شود. این اتاق محل برگزاری کلاس قرآن نیز هست.
طبق گفته راویان محلی، قبلاً بر بالای قبر، چوبی قرار داشته که به آن زنگوله‌ای آویزان بوده است و زائران بعد از وارد شدن زنگوله را تکان می‌دادند و هفت مرتبه دور قبر می‌چرخیدند و سنگی را که به صورت هاون بوده است می‌کوبیدند و سپس خاک ساییده شده را به نیت شفا بر پیشانی می‌زدند.

5. دفن شدگان:

در مجاورت مقبره، قبرستان متروکه‌ای وجود دارد و در جوار قبرستان پارک کودکان ساخته شده است و طبق اظهارات اهالی محل، فقط خاندان بارکزهی حق دارند درگذشتگان خود را در این مکان دفن کنند. پنج قبر که با سنگ مرمر پوشیده شده است، در کنار یکدیگر با مشخصات زیر وجود دارد:
1- بهرام‌خان بارکزهی بن رستم خان عموی دوست محمدخان (وفات 1299ق)، که در زمان سیدمهدی حاکم وقت ایرانشهر (بهره قدیم) بوده است و هنگام وفات به سبب نداشتن فرزند حکومت را به برادرزاده خود دوست محمدخان بارکزهی سپرده است.
2- حاج بهمن خان بارکزهی متولد 1322 فرزند محمد عمرخان، تاریخ فوت 1366/12/26.
3- نور بی‌بی بارکزهی دختر بهمن خان بارکزهی.
4- صلاح الدین بارکزهی فرزند بهمن خان بارکزهی.
5- محمد عمرخان بارکزهی فرزند بهمن خان بارکزهی.

6. متولیان و خادمان:

تا قبل از سال 1381 این مکان را مرحوم نوروزی اداره می‌کرد، که بعد از وقف زمین توسط طایفه بارکزهی طی مراحل قانونی به امور اوقاف و خیریه تحویل داده شده است. در حال حاضر، علی درانی تولیت و خادمیت آن را برعهده دارد.