نویسنده: امین رضا کمالیان
***
نام: سیده معصومه بیگم دُرافشان طباطبایی؛ ملقب به بی‌بی معصومه/ نشانی: شهرستان زاهدان، بخش مرکزی، بلوار شهید میرحسینی/ تاریخ بازسازی: 1386/ دایر: گلزار شهداء، قبرستان عمومی
***
(1) موقعیت مقبره
شهرستان زاهدان با وسعت 36581 کیلومترمربع و با سه شهر زاهدان (به عنوان مرکز استان و بلوچستان) میرجاوره و نصرت آباد و با چهار بخش مرکزی میرجاوه، نصرت آباد، کورین و هشت دهستان و 1012 روستا در شمال استان قرار دارد.مقبره‌ی بی‌بی معصومه بیگم در جنوب غربی قبرستان قدیمی شهر زاهدان در بلوار شهید میرحسینی و در مجاورت گلزار شهداء احداث شده است، قبرستان قدیمی حصار دارد و دیواری از جنس آجر و سیمان آن را احاطه کرده است. از شمال، به شهرستان زابل و کویر لوت از شرق، به کشور پاکستان از غرب، به استان کرمان و از جنوب، به شهرستان خاش محدود می‌شود. جمعیت شهرستان زاهدان تا پایان سال 1389، 778196 نفر بوده است و اکثر مردم این شهر با توجه به قومیت‌هایی که در آن ساکن شده‌اند از نژاد آریایی هستند و به زبان‌ها و گویش‌های فارسی، سیستانی، بلوچی، کرمانی، یزدی و خراسانی سخن می‌گویند. مسافت زاهدان تا تهران 1494 کیلومتر است و از سطح دریا 1385 متر ارتفاع دارد.
هوای زاهدان گرم و خشک است و در روزهای تابستان هوا بسیار گرم و در شب‌ها حرارت به نحو محسوسی کاهش می‌یابد. جهت بادهای زاهدان از جنوب غربی به شمال شرقی است و بادهای 120 روزه‌ی سیستان نیز غیرمستقیم در کاهش دمای شهر زاهدان تأثیر دارند. به ندرت در این شهر برف می‌بارد. شهر زاهدان موقعیت ممتاز جغرافیایی دارد و در مسیر تردد بین‌المللی پاکستان و هندوستان، خراسان و کرمان قرار دارد (سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان، 1376، ص2).
مقبره‌ی بی‌بی معصومه بیگم در جنوب غربی قبرستان قدیمی شهر زاهدان در بلوار شهید میرحسینی و در مجاورت گلزار شهداء احداث شده است، قبرستان قدیمی حصار دارد و دیواری از جنس آجر و سیمان آن را احاطه کرده است. این قبرستان درِ مشخصی ندارد و به همین علت، دیوارها در قسمت‌های مختلف قبرستان تخریب گردیده‌اند. دور تا دور قبر بی‌بی معصومه، بستگانش دفن شده‌اند که از جمله‌ی آنها می‌توان به پدربزرگ، مادربزرگ، خواهرزاده و برادرزاده‌ی وی اشاره کرد. قبرها پراکنده هستند و نظم ندارند.
(2) تاریخچه‌ی مقبره
الف) نام و نشان صاحب مقبره:
بنا به اظهارات راویان و نزدیکان بی‌بی معصومه، وی نسل سی و پنج امام زین العابدین (علیه السلام) است. پدر وی مرحوم سید یحیی درافشان طباطبایی و مادر ایشان بی‌بی زبیده طباطبایی و تنها دو برادر داشته است. به گفته‌ی راویان ایشان هرگز ازدواج نکردند و در اواخر عمر بیمار و فلج و نابینا شدند. او وصیت کرده بود که پس از مرگ در حسینیه امام حسن مجتبی (علیه السلام) واقع در خیابان مصطفی خمینی زاهدان، که قبلاً محل مسکونی ایشان بود، دفن شود اما به دلیل عدم برنامه‌ریزی این وصیت اجرا نشد اما بنا بر بخش دیگری از وصیت او همچنان در این مکان مجالس مذهبی و کلاس‌های قرآن و دعا برگزار می‌گردد.بی‌بی معصومه در تاریخ 1365/5/2 در سن 77 سالگی چشم از جهان فرو بست. مکانی که هم اکنون حسینیه امام حسن مجتبی (علیه السلام) نام‌گذاری شده، محل اجتماع بی‌بی و اطرافیانش برای برگزاری مراسم عزاداری، کلاس قرآن، روضه‌خوانی، دعا و نیایش بوده است. حسینیه‌ی امام حسن مجتبی (علیه السلام) هم‌اکنون در خیابان مصطفی خمینی در حدفاصل خیابان بهشتی و شریعتی واقع است که پس از رحلت بی‌بی، بازماندگان وی آن را اداره می‌کنند. هم اینک حسینیه‌ی مذکور، در روزهای یکشنبه، سه‌شنبه و پنج‌شنبه از ساعت چهار تا ده شب پذیرای مراجعه کنندگان است. در روزهای یکشنبه حدیث کسا، سه‌شنبه دعای توسل و پنج‌شنبه دعای کمیل برگزار می‌شود. در این حسینیه، مراسم مذهبی به شکل‌های مختلف برگزار می‌گردد که باشکوه‌ترین آنها ولادت حضرت زهرا (سلام الله علیها) و امام حسن مجتبی (علیه السلام) است و مردم با پخش شیرینی و شربت به جشن و شادی می‌پردازند. مساحت این حسینیه دویست مترمربع است و در سال 1386 تغییراتی از محل نذورات مردمی در آن صورت گرفته است.
ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:
مزار بی‌بی، در حال حاضر دارای سنگ قبر است که اتاقکی فلزی دارد و به صورت نرده‌ای ساخته شده است؛ به این ترتیب، از دیگر مزارهای پیرامون خود متمایز می‌شود.مرحوم بی‌بی معصومه در نزدیکی بستگانش به خاک سپرده شد و قبر مذکور در همان وقت با مصالح آجر، سیمان و سنگ کامل شد و تنها تغییر به وجود آمده در آن نصب سنگی مرمر بر بالای قبر بی‌بی است که شعری بر روی آن نوشته شده است:
«رشته طبعم از سخن رشته به گوهر آورد *** بحر نثار مدحت دخت پیمبر آورد
دختر از این قبیل اگر هست هماتان *** مادر روزگار کاش همیشه دختر آورد»
(3) محوطه و معماری کنونی مقبره
قبر بی‌بی معصومه معماری خاصی ندارد و تنها بر روی قبر، اتاقکی آهنی نصب شده است. بنا به اظهارات برخی از افراد، فردی در شهرستان کرمان خواب‌نما شد و به مزار بی‌بی معصومه آمد. این شخص از لحاظ بینایی دچار مشکل بود و بدین منظور طلب حاجت کرد و به واسطه‌ی بی‌بی معصومه شفا یافت. یکی از دلایل نصب اتاقک فلزی نرده‌ای بر روی قبر بی‌بی معصومه، شفا یافتن این فرد است. این اتاقک به ارتفاع دو متر سقفی مثلثی شکل دارد که ارتفاع سقف چهل سانتی‌متر و در ابعاد یک متر و شصت در دو متر و سی سانتی‌متر است. اتاقک مذکور به صورت نرده‌ای بوده است و دری به ابعاد هفتاد سانتی‌متر در یک متر و چهل سانتی‌متر دارد. این در دارای قفل است و روزهای پنج‌شنبه خانمی به نام نخعی، که کلیددار و قرآن‌خوان مزار بی‌بی است، در را می‌گشاید و مردم برای خواندن فاتحه و ادای نذر به داخل آن می‌آیند.(4) توضیحات تکمیلی و ملاحظات
1. زائران:
بیشتر مراجعه کنندگان مزار بی‌بی بانوان هستند. مردان کمتر بر سر قبر بی‌بی حضور می‌یابند. اکثر زائران ساکن شهر زاهدان‌اند ولی تعدادی نیز از دیگر شهرها به این مکان می‌آیند. حسینیه‌ی متعلق به بی‌بی، که در گذشته محل زندگی او بود، در همه‌ی ایام سال پذیرای مراجعه کنندگان است.2. نذورات:
گوشت نذری، خرما، کیک، حلوا، شله زرد و آش از طرف مردم بین زائران مقبره و حسینیه توزیع و بیشتر این نذورات در حسینیه طبخ می‌شود. گره زدن پارچه و بستن قفل نیز از دیگر اعتقادات مردم است که به اتاقک فلزی مقبره بسته می‌شود.3. موقوفات:
مکانی که این اتاقک در آن قرار دارد قبرستان قدیمی شهر زاهدان است.4. مراسم:
در محل قبر بی‌بی، مردم برای خواندن فاتحه و ادای نذر می‌آیند که حضور آنان در روزهای پنج‌شنبه بیشتر است. دیگر مراسم از قبیل برپایی دعا، عزاداری، جشن‌های ولادت و ... در داخل حسینیه که، محل اجتماع بی‌بی در گذشته بوده است، انجام می‌گیرد.5. دفن شدگان:
با توجه به قرار گرفتن مقبره در قبرستان عمومی شهر زاهدان، اطراف این مکان، قبور بستگان بی‌بی است. نزدیک‌ترین قبر متعلق به برادرزاده بی‌بی معصومه است که بر روی سنگ آن چنین نوشته شده، آرامگاه جاودان سی و ششمین فرزند امام زین العابدین (علیه السلام) اشرف السادات درافشان طباطبایی فرزند سید حسن.راویان محلی:
نخعی (کلیددار)، سید محسن درافشان طباطبایی (برادرزاده مرحوم)تحقیق میدانی:
1388/12/1 و 1389/3/4منبع مقاله :
کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.
