بانوی ایرانی

نگاهی به زندگی بانو امینه اصفهانی بانوی ایرانی
 

چکیده
در تاریخ اسلام، زنان فداکار، عالم و متقی فراوانی بودند که در عین کار و تلاش و تربیت صحیحِ نفس خویش، از رعایت جزئی‌ترین مسائل اخلاقی، غفلت نورزیده و در عین حال، تربیت مردان شایسته‌ی روزگار را به عهده داشته و مربی لایق و ارزش‌مندی برای جامعه بوده‌اند. در تاریخ اسلام، به‌خصوص در مذهب شیعه، نمونه‌های بسیاری از این قبیل بانوان به چشم می‌خورد که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به مادرِ سیدرضی و سیدمرتضی علم‎الهدی، دختر شیخ‌طوسی، دختر ملامحمدتقی مجلسی، یعنی آمنه‌بیگم و... اشاره کرد. در این میان می‌توان از بانو امینه اصفهانی نیز در کنار این زنان اصیل نام برد.

تعداد کلمات 1890/ تخمین زمان مطالعه 10 دقیقه

سیده‌نصرت‌بیگم امین، معروف به «بانوی ایرانی» نیز از همین زنان است. او که نَسَبش با سی واسطه به امام سجاد(ع) می‌رسد، در سال ۱۲۶۵ هجری ‌شمسی در اصفهان چشم به جهان گشود. پدرش حاج‌سید‌محمد‌علی امین‌التجار اصفهانی فردی مؤمن و سخاوت‌مند بود و مادر، بانویی بسیار شریف، متعبد و خیرخواه. او با تشویق مادر در فضایی آمیخته به رعبِ مکتب‌خانه، با خانم معلم پیری که همیشه چوب بلند تنبیه در دست داشت و نصرت‌خانم را «گوشتِ ناپز» صدا می‌زد، تحصیل را آغاز کرد. با این‌که در پانزده سالگی ازدواج کرد، هرگز همسرداری و تربیت فرزندان، او را از تحصیل علم باز نداشت.
بانو امین از هر فرصتی برای یاد گرفتن استفاده می‌کرد. خودش در این‌ باره نوشته است: «من در زمان کودکی و اوایل جوانی، بسیار مایل و حریص به مطالعه‌ی کتاب‌های علمی و گوش دادن به مواعظ دینی بودم و هرگاه نزدیکان من مشغول تفریح می‌شدند، من به مطالعه‌ی علمی و گوش دادن به مواعظ دینی مشغول می‌شدم و آن‌ها بیش‌ترِ اوقات به من اعتراض می‌کردند و می‌گفتند: چگونه تو مشغول مطالعه می‌شوی و تفریح را رها می‌کنی؟! این کار عاقلانه نیست، بلکه از بطالت و کسالت است. و من به دلیل اشتیاق شدیدی که به مطالعه داشتم، سخنان ناروا و استهزاهای آنان را تحمل می‌کردم و چنان خود را می‌یافتم که گویا از امور لهو و مزخرف دنیا اعتراض دارد و به این‌ها انس نمی‌گیرد، بلکه قلبم به چیز دیگری بستگی دارد. هر گاه از یک عالم یا واعظی چیزی از اوصاف حق‌تعالی می‌شنیدم‌، قلبم به سخن او میل مفرطی می‌نمود؛ گویا سرتاپا گوش می‌شدم.»
بانو امین صاحب هشت فرزند شد که هفت تن از آن‌ها در زمان حیات ایشان به مرگی زودرس درگذشتند و فقط یک فرزند پسر برای‌شان باقی ماند و خود، این واقعه را ابتلا و آزمایش حق‌تعالی تعبیر می‌کرد‌. در بیست سالگی به تحصیل فقه و اصول، تفسیر و علم حدیث پرداخت، به زودی به حکمت و فلسفه و در پی آن به عرفان روی آورد. علی‌رغم تمام مشکلاتی که در آن دوران برای تحصیل بانوان متدین وجود داشت، در چهل سالگی به دنبال سال‌ها تلاش شبانه‌روزی به اخذ درجه‌ی اجتهاد نایل آمد.
 

وی پس از پشت سر نهادن مدارج علمی در حضور استادانی چون: شیخ‌ابوالقاسم زفره‌ای، حسین نظام‌الدین کچویی، سیدابوالقاسم دهکردی، میرزاعلی‌آقا شیرازی و میرسید‌علی نجف‌آبادی، از دو شخصیت دیگر به نام‌های محمدکاظم شیرازی و شیخ‌عبدالکریم حائری، مؤسس حوزه‌ی علمیه‌ی قم، اجازه‌ی اجتهاد دریافت کرد. در قسمتی از اجازه‌نامه‌ی آیت‌الله شیرازی(ره) در توصیف وی چنین آمده ‌است: «دختر مرحوم حاج‌سید‌محمدعلی امین‌التجار اصفهانی که بانویی بزرگوار، شریف، اصیل، عالم و فرزانه، برگزیده‌ی زنانِ زمان و مایه‌ی شگفتی دورانش می‌باشد، از کسانی است که مدت مدیدی از عمرش و زمان درازی از زندگی‌اش را صرف تحصیل علم کرده‌ است».مقام معظم رهبری درباره‌ی نکوداشت و تجلیل از بانو امین می‌فرماید: «تجلیل از بانوی بزرگوار اصفهانی [خانم امین] و ارائه‌ی شخصیت عرفانی و فقهی و فلسفی برجسته‌ی یک زن در کشور ما، کاری سودمند و در جهت احیای ارزش‌های اسلامی در زنان به نظر می‌رسد.»
جدّیت وی در امر تحصیل به حدی بود که می‌فرمود: «هیچ چیز نمی‌تواند کلاس درس را تعطیل کند، حتی مرگ فرزند.» یکی از اساتید بانو امین، آیت‌الله حاج میرسیدعلی نجف‌آبادی(ره) نقل کرده است: «روزی شنیدم فرزند ایشان فوت شده است. فکر کردم، خانم دیگر درس را تعطیل خواهد کرد، ولی برعکس؛ دو روز بعد کسی را به سراغم فرستاد که برای تدریس به منزل ایشان بروم و من از این علاقه‌ی ایشان به درس و تحصیل، سخت تعجب کردم!»
موقعیت علمی و عرفانی ایشان به جایی رسید که علمای معاصر، از جمله: آیت‌الله مرعشی‌نجفی، علامه طباطبائی، علامه جعفری، سیدهاشم حداد، شهید مطهری و اساتید حوزه و دانشگاه نیز، با ایشان دیدارهای علمی و بحث و تبادل نظر داشتند و هرکدام درباره‌ی این شخصیت نام‌دار، اظهار نظرهایی کرده‌اند. حتی آیت‌الله‌العظمی مرعشی‌نجفی، از خانم امین درخواست اجازه‌ی روایت نمود.
امام خمینی(ره) نیز جویای احوال این بانوی مجتهده می‌شدند. یکی از روحانیون اصفهان در این باره گفته است: «چند مرتبه که حضور حضرت امام(ره) مشرف شدم، ایشان جویای حالات و اشتغالات و سلامتی بانو مجتهده‌ی امین شدند؛ در مقابل به منزل حاجیه‌خانم امین که می‌رفتم، بانوی ایرانی مقید بودند، برای سلامتی حضرت امام(ره) و موفق شدن ایشان و پیش‌رفت در اهداف مقدس اسلام دعا کنند.»
سرانجام بانو امین در شب دوشنبه اول رمضان ۱۴۰۳ هجری قمری (۲۳ خرداد ۱۳۶۲ه.ش) دارِ فانی را به سوی جهان ابدی ترک کرد و جنازه‌اش در بقعه‌ی خانوادگی خاندان امین در تخت فولاد اصفهان، به خاک سپرده شد.
 

بانو امین کتاب‌های خود را با نام «بانوی ایرانی» یا «بانوی اصفهانی» به چاپ رسانده ‌است، که عبارت‌اند از:
1. اربعین الهاشمیه(عربی): اولین تألیف وی و مشتمل بر چهل حدیث در توحید و صفات حق‌تعالی و اخلاق و احکام شرع و متضمن بیانات فلسفی، عرفانی، اصولی و فقهی است.
2. جامع‌الشتّات(عربی): این کتاب مشتمل بر پرسش‌های متعددی است که استادانی چون محمدعلی قاضی‌طباطبایی، شیخ‌محمدطه هنداوی نجفی‌زاده و سیدحسن حسینی از وی پرسیده‌اند و پاسخ‌های مبسوطی که وی برای آنان تحریر کرده‌ است.
3. معاد یا آخرین سیر بشر: این کتاب متذکر می‌شود که برای انسان غیر از نشئه‌ی دنیوی، نشئه‌ی دیگری در پیش است که ناچار باید در سیر تکاملی، از تمام آن نشئات و مراحل عبور کند و سرانجام، به عالمی برسد که فوق آن عالمی نیست و آن را «معاد و قیامت» گویند.
4. نفحات ‌الرحمانیه فی الواردات ‌القلبیه(عربی): این کتاب در واقع، واردات قلبی و خاطراتی است که مؤلف در سلوک الی‌الله به واسطه‌ی فیض حق دریافته ‌است.
5. اخلاق: این کتاب اقتباسی است از «طهارة‌الاخلاق» ابن‌مسکویه که قسمتی از آن ترجمه شده و نظریاتی هم که وی در این باره داشته نیز در حاشیه‌ی آن اضافه شده‌ است. کتاب دارای جنبه‌ی علمی، عملی و اخلاقی بوده و مشتمل بر نکات و دقایق و لطایف است.
6. تفسیر مخزن‌العرفان(فارسی): این کتاب، تفسیر جامعی از قرآن‌کریم است که در پانزده جلد به چاپ رسیده ‌است.
7. روش خوش‌بختی و توصیه به خواهران ایمانی: در این کتاب سعی شده‌ معنای «سعادت و خوش‌بختی» و راه نیل به آن با زبانی ساده و همراه با اندرزهای نیکو به زنان ابلاغ شود.
8. مخزن‌اللئالی در مناقب مولی‌الموالی علی(ع): این کتاب در یک مقدمه، پنج باب و یک خاتمه به ذکر فضایل و مناقب امیرالمؤمنین علی(ع) می‌پردازد.
9. سیر و سلوک در روش اولیا و طریق سیر سعداء: محتوای این کتاب در کشف و شهود و سیر الی‌الله ‌است.
 

بانو مجتهده‌ی امین از چهل سالگی تا پایان عمر به تألیف کتاب، تدریس و پاسخ‌گویی به پرسش‌های دینی و تأسیس مؤسسات فرهنگی مشغول بود. تأسیس مدرسه‌ی علمیه‌ای به نام مکتب فاطمه(س) که با بیش از ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ شاگرد، در سال ۱۳۴۶ آغاز به کار کرد، از دیگر کارهای مهم فرهنگی بانو امین است که در اوضاع بسیار سخت فرهنگی و سیاسی جامعه صورت گرفت و زمینه‌ی تحصیل بانوان علاقه‌مند به آموختن معارف اسلامی را فراهم ساخت. تأسیس چند دبیرستان دخترانه و تربیت شاگردان برجسته، بخشی از فعالیت‌های ایشان به شمار می‌آید.
 

بسیاری از سال‌های زندگی بانو در دوران پهلوی سپری شد؛ یعنی زمانی که بیش‌ترین حملات از سوی حکومت به تمدن اسلام می‌شد. هنگامی که رضاخان به دنبال ترویج آرمان‌های اسلام‌ستیز در بین ایرانیان، تلاش می‌کرد فرهنگ و تمدن اسلام را با اشاعه‌ی ناسیونالیسم افراطی تحقیر کند، بانو امین شجاعانه سعی کرد تا هویت اصلی زن ایرانی را به مردم معرفی کند و در همین راستا خودش را «بانوی ایرانی» لقب داد تا ثابت کند بانوی ایرانی، زنی است که با آمدن اسلام به ایران، زندگیِ جدید خودش را شروع کرده است.
البته تلاش‌های او در این خصوص در عمل هم قابل رؤیت است؛ چراکه در دهه‌ی اول قرن 14 که رضاخان دستور کشف حجاب را پی‌گیری می‌کرد، بانو امین هوشیارانه به دفاع از معیارهای دینی پرداخت و کتاب «روش خوش‌بختی» را نوشت.
او به دلیل این‌که اوقات زندگی خود را به فراگیری درس و علم می‌گذراند، بیش‌تر در خانه بود و کم‌تر از خانه خارج می‌شد، ولی در ایّامی که لازم می‌دید باید دفاعی صورت بگیرد و کاری انجام شود، از منزل خارج می‌شد و به تدریس و راهنمایی بانوان می‌پرداخت. بانو امین می‌گوید: «ای بانویی که با ادعای مسلمانی کشف حجاب نموده‌ای و با این وضعیت شرم‌آور علنی در معابر و خیابان‌ها، خودآرایی می‌نمایی! آیا فکر نمی‌کنی که با این عمل، که نباید آن را عمل کوچکی بپنداری، چه لطمه‌ی بزرگی به شریعت می‌زنی؟ ای بانوی اروپایی‌منش! این گناه را کوچک مشمار و اگر واقعاً مسلمانی، این طریقِ مسلمانی نیست. اگر عقیده به تعلیمات اسلامی نداری، بی‌دینیِ خود را اعلام کن که عمل قبیح تو باعث جرأت دیگران نشود و اگر علاقه‌مند به شریعت نیستی، دشمنی چرا؟ پیامبر(ص) با صنف زن بد نکرده ‌است. در زمانی که زن‌ها در جامعه هیچ ارزشی نداشتند، برای زن حقوق قائل شده و زن را در تمام شئون اجتماعی، در ردیف مردها قرار داده ‌است.»
 

مقام معظم رهبری درباره‌ی نکوداشت و تجلیل از بانو امین می‌فرماید: «تجلیل از بانوی بزرگوار اصفهانی [خانم امین] و ارائه‌ی شخصیت عرفانی و فقهی و فلسفی برجسته‌ی یک زن در کشور ما، کاری سودمند و در جهت احیای ارزش‌های اسلامی در زنان به نظر می‌رسد.»
علامه‌محمدتقی جعفری نیز می‌گوید: «با توجه به آثار قلمی که از خانم امین در دست‌رس ما قرار گرفته‌ است، به طور قطع می‌توان ایشان را یکی از علمای برجسته عالم تشیع معرفی نمود و روش علمی ایشان هم کاملاً قابل مقایسه با سایر دانش‌مندان بوده، بلکه با نظر به مقامات عالیه‌ی روحی که ایشان [به درک آن] موفق شده ‌است، باید ایشان را از گروه  نخبه‌ای از دانش‌مندان به شمار آورد که به اضافه‌ی فراگرفتن دانش، به تولد جدید در زندگی نایل می‌شوند».
 

ـ در موقعیت امروز، آن‌چه برای زنان در درجه اول مورد اهمیت قرار دارد این است که، با نفس و دم‌خواهی‌های خود در مورد زر و زیور و طرز لباس پوشیدن خود و به مدل‌های گوناگون درآمدن، مبارزه کنند. با این که این کار، مشکل به نظر می‌ر‌سد، ولی در نتیجه به کمال معنوی، زودتر نایل می‌شوند. پس بهترین جهاد، حفظ پوشش زنان است.
ـ نفس را تزکیه کنید که بعثت انبیا به همین دلیل بوده است.
ـ علم با عمل، علم با تهذیب، علم با تزکیه. اگر علم بدون تزکیه شد، برای انسان غرور و حجاب می‌آورد، ممکن نیست که انسان بتواند صعود کند؛ سقوط حتمی و صددر‌صد است.
ـ هیچ بدبختی بالاتر از این نیست که آدمی از محبوبش(خداوند) دور باشد.
 

منابع:

ـ یادنامه‌ی بانوی مجتهده حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیده‌نصرت امین، چاپ دوم، تابستان ۱۳۷۲ش.
ـ ناصر باقری بیدهندی، بانوی نمونه (جلوه‌هایی از حیات بانوی مجتهده امین اصفهانی)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
ـ سیدمصلح‌الدین مهدوی، سیری در تاریخ تخت فولاد، اصفهان، انجمن کتابخانه‌های عمومی اصفهان.
ـ ناهید طیبی، زندگانی بانوی ایرانی، نشر سابقون، ۱۳۸۰ش.
ـ معاونت پژوهش مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، بانوان عالمه و آثار آن‌ها، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، ۱۳۷۹ش.
   ـ بانو امین اصفهانی، روش خوشبختی، اصفهان، محمدی.
ـ دفتر مطالعات فرهنگی بانوان، مجموعه‌مقالات و سخنرانی‌های اولین و دومین کنگره‌ی بزرگ‌داشت بانو مجتهده سیده‌نصرت امین، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۴ش.
ـ بانوی ایرانی، مقدمه‌ی اخلاق و راه سعادت، انجمن حمایت از خانواده‌های بی‌سرپرست، اصفهان، ۱۳۷۱ش.
ـ ویکی‌‌پدیا.