نوروز در میان کرمانج‌های خراسان: مطالعه موردی قوچان
چکیده:
عشایر کرمانج، نوروز را با برگزاری آیین‌ها و مراسم خود پاس می‌دارند. از خانه تکانی و خرید عید گرفته تا سیزده بدر که به همراه شادی دسته جمعی است. مقاله‌ی حاضر به آیین و مراسم نوروز در میان کرمانج‌های خراسان می‌پردازد. این مطالعه مردم‌شناختی به صورت مصاحبه و مشاهده مشارکتی در سطح منطقه قوچان و مناطق کرمانج‌نشین صورت گرفته است.
تعداد کلمات: 2563 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 13 دقیقه
عشایر کرمانج، نوروز را با برگزاری آیین‌ها و مراسم خود پاس می‌دارند. از خانه تکانی و خرید عید گرفته تا سیزده بدر که به همراه شادی دسته جمعی است. مقاله‌ی حاضر به آیین و مراسم نوروز در میان کرمانج‌های خراسان می‌پردازد. این مطالعه مردم‌شناختی به صورت مصاحبه و مشاهده مشارکتی در سطح منطقه قوچان و مناطق کرمانج‌نشین صورت گرفته است.
تعداد کلمات: 2563 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 13 دقیقه
نویسنده: محمد مکاری
آیین‌های نوروزی از جمله آیین‌هایی است که با وجود پشت سر نهادن فراز و نشیب‌های فراوان، همچنان پابرجا مانده است. شاید دلیل ماندگاری این آیین خجسته، این است که نوروز آیینی طبیعی است و انسان نیز جزیی از همین طبیعت است و با زنده شدن طبیعت دوست دارد زندگی خود را از نو آغاز کند. عشایر کرمانج خراسان نیز از این قاعده مستثنی نیستند و با شروع اولین نشانه‌های بهار به تکاپو می‌افتند تا به بهترین نحو ممکن به استقبال بهار بروند. هزار مسجد، منطقه‌ای کوهستانی با دره‌های عمیق و رودخانه‌های روان به همراه طبیعتی بکر و دل‌نشین است که شهرهای قوچان، کلات نادر و بعضی نواحی و روستاهای درگز را در برمی‌گیرد. این منطقه، محل ییلاق عشایر کرمانج خراسان اعم از کوچرو و یکجانشین است. عشایر کرمانج در سطح وسیعی از منظقه هزار مسجد، شهرقوچان و نیز روستاهای آن پراکنده هستند و معیشت اصلی آنها دامداری و بعضاً کشت و زرع است. کرمانج‌ها به سنن خود پایبند هستند و در برگزاری آیین‌ها و مراسم ملی- مذهبی اهتمام می‌ورزند.
چهارشنبه سوری
این آیین، یکی از مراسمی است که از ایران باستان به جا مانده است و همه ساله در اکثر مناطق ایران رایج بوده و برپا می‌شود. مردم آخرین چهارشنبه سال را با روشن کردن آتش و پریدن از روی آن جشن می‌گیرند و همانند جاهای دیگر ایران، در قوچان و سایر نقاط کرمانج‌نشین، مردم با روشن کردن آتش در کوچه‌ها، مقابل خانه‌ها و پشت بام‌ها این مراسم را زنده نگه می‌دارند. آیین چهارشنبه سوری در این مناطق و روستاهای تابع، که در آن اکثریت کرد و ترک و بعضاً فارس هستند، به شیوه‌های مختلف برگزار می‌گردد. در این شب در تمامی مناطق کرمانج‌نشین خراسان، روشن کردن آتش و پریدن از روی آن امری رایج و مرسوم است که این کار را معمولاً جوانان روستاها و نیز عشایر کوچرو انجام می‌دهند. آنان، به هنگام پریدن از روی آتش این اشعار را زمزمه می‌کنند:
در روستاهای دالجان‌ترکیه، کوران‌ترکیه، عمارت و نیز روستاهای هزار مسجد در این شب مراسمی برگزار می‌شود که در اصطلاح به آن قلا آسک (qula asak) می‌گویند و آن بدین صورت است که افراد در پشت در خانه‌ها فال گوش می‌ایستند و صحبت‌های رد و بدل شده بین افراد خانواده را گوش کرده و آن را به فال نیک می‌گیرند. این رسم در اطراف قوچان همانند یدک نیز اجرا می‌شود.
سنه گرمز لقین منه (sana germez lagin mana)
یعنی: سرخی تو به من!
کرمانج‌ها معتقدند در روز چهارشنبه سوری نباید داد و ستد کنند، همچنین به کسی پول قرض نمی‌دهند و اگر بخواهند این کار را انجام دهند، می‌بایستی از طرف مقابل، مقداری شیرینی که شامل کله قند، خرما و شکلات است بگیرند. گاهی به جای شیرینی خوراکی، یک جفت کفش یا جوراب پشمی دریافت می‌کنند. همچنین در این روز به خانه یکدیگر رفت و آمد نمی‌کنند و معتقدند چنانچه فرد بی نمازی در این روز به خانه آنها بیاید، آن سال خوش یمن نخواهد بود، بدین خاطر سعی می‌کنند کمتر رفت آمد داشته باشند و یا از افزاد نمازگزار در خانه‌شان استقبال نمایند.
در روستاهای دالجان‌ترکیه، کوران‌ترکیه، عمارت و نیز روستاهای هزار مسجد در این شب مراسمی برگزار می‌شود که در اصطلاح به آن قلا آسک (qula asak) می‌گویند و آن بدین صورت است که افراد در پشت در خانه‌ها فال گوش می‌ایستند و صحبت‌های رد و بدل شده بین افراد خانواده را گوش کرده و آن را به فال نیک می‌گیرند. این رسم در اطراف قوچان همانند یدک نیز اجرا می‌شود.
در این شب مردم به پشت بام خانه‌ها می‌روند و کوزه‌ای را از پشت بام به زمین می‌اندازند و معتقدند که با شکستن کوزه، بلاها نیز از آنها در سال جدید دفع می‌شود.
در روستای آب جهان و چهارسوق، این مراسم نیز انجام می‌شود؛ ولی مردم این روستاها کوزه را از آب لبریز می‌نمایند و سپس آن را از بالای پشت بام به صحن حیاط خانه می‌اندازند و با خود نیز می‌گویند:
درد بالاموز سنین گسه (dard balamuz sanin gesa)
و یا به صورت دیگر می‌گویند:
درد بالاموز آدوق سوآپاردا (dard bala muz aduq su aparda)
یعنی خدایا درد و بلاهای ما را همراه با آب این کوزه از ما دور کن!
در روستای ینگه قلعه در این شب دو نفر از سادات روستا پارچه سبز رنگی را که وسط آن قرآنی قرار داده‌اند، از دو طرف گرفته و مردم را زیر پارچه و قرآن رد می‌شوند و معتقدند که این کار آنان را از بلاها و حوادث مصون نگه می‌دارد. در چنین شبی در این روستا و همچنین در روستای چهارسوق، مقداری پول و همچنین تعدادی تخم مرغ نیز به سادات روستا می‌دهند.
در روستای یدک و ینگه قلعه در این شب کشاورزان و دامداران، قاشق‌های چوبی را به هوا پرتاب می‌کنند. به هنگام فرود قاشق‌ها بر روی زمین اگر قاشق بر روی زمین از طرف راست قرار گرفت، سال جدید را سال خوبی می‌دانند و اگر قاشق از طرف چپ بر روی زمین افتاد، سال جدید را سال بدی می‌دانند.
در روستاهای تابعه بخش باجگیران از جمله روستای برد و همچنین روستای یدک و نواحی یی از شهر قوچان و کلات نادر جدای از انجام این مراسم، جوانان و نوجوانان به پشت بام خانه‌ها می‌روند و از سوراخ سقف خانه‌ها طنابی را به داخل خانه‌ها رها می‌کنند و از صاحب خانه، طلب چیزی می‌کنند و صاحب حانه نیز به نیتخیر و برکت در سال جدید خوراکی را به داخل دستمال می‌گذارد و فردی که بر پشت بام قرار دارد، را بالا می‌کشد و از تنقلات استفاده می‌کند.
بیشتر بخوانید: نوروز در فرهنگ شیعه
در این شب در بخش باجگیران و مخصوصاً روستای بردر غذایی تهیه می‌کنند که اشکنه هفت رنگ نام دارد. مواد تشکیل دهنده این اشکنه عبارت است از زردچوبه، نمک، نخود، مرزه، تخم مرغ، روغن و مقداری آرد. سپس بعد از آماده شدن این اشکنه، دانه‌ی تسبیحی را در درون آن‌انداخته و به هنگام صرف آن در شب چهارشنبه سوری، دانه‌ی تسبیح، نصیب هر کسی که شد آن سال را برای او سالی همراه با خیر و برکت و سلامت می‌داند.
مراسم خانه تکانی
خانه تکانی عبارت است از تمیز کردن مکان و اسباب و اثاثیه زندگی، هر چند این عمل تغییر در ظواهر و زندگی است. رویکرد به این عمل از یک باور و اعتقاد ناشی می‌شود که می‌توان گفت ریشه در آیین‌های ایران باستان و همچنین آموزه‌های دین مبین اسلام دارد، خانه تکانی منزل و حفظ نظافت و بهداشت محیط زندگی و آراستگی و نظافت و پاکیزگی سر و بدن انسان به هنگام تحویل سال نو، آنگاه که فرد دعا می‌کند که خداوند در آن لحظه حال او را به نیکوترین حال‌ها تبدیل کند. در اصل پیوند بین دو عنصر مادی و معنوی یا ظاهر و باطن شخص است. می‌توان گفت، خانه تکانی مانند خیلی از مراسم عید نوروز اختصاص به مکان جغرافیایی خاصی ندارد و در تمامی نقاط ایران و هر جا که فرهنگ ایرانی رواج داشته باشد، جزء رسم‌های مقدماتی عید نوروز است. این مراسم نیز در تمامی نقاط شهرستان قوچان با شور و حال زاید‌الوصفی اجراء می‌شود و تمامی اعضاء یک خانواده موظف هستند به صورت همیاری و تعاون در این کار گروهی و شخصی شرکت کند.
هر جا چمنی و یا خاک نرمی وجود داشته باشد، آنجا محل برگزاری این کشتی است. رقص‌های محلی همچون رقص با چوب، چوب بازی، رقص یک قرسه و دو قرسه و سه قرسه و چپ راسته از جمله رقض‌های آیینی است که در روز سیزده بدر از سوی مردان و زنان انجام می‌شود. در گذشته‌های نه چندان دور، در شهر قوچان محله‌ای به نام عیدگاه وجود داشت که مردم قوچان روز سیزده را آنجا می‌گذراندند، ولی در حال حاضر یکی از مراکزی که کانون گردهم آیی مردم در روز سیزده نوروز است، بقعه سلطان ابراهیم است که مردم جهت زیارت این امام زاده به آنجا می‌روند و در دشت‌های پیرامون این امام زاده به تفریح و سرگرمی می‌پردازند. از جمله بازی‌های گروهی که در روز سیزده بدر طرفداران زیادی دارد، می‌توان به بازی او پشتک یا او پشتنک (postanak) و بازی پادشاه وزیر و گوگ چمبه (gug combe) اشاره نمود.
تهیه سفره هفت سین
این سفره که عبارت است از چیدن ابزار و وسایل که باعث گردآمدن اعضاء خانواده به دور هم به گاه سال تحویل می‌شود، در اصل پیام‌رسان دوستی و محبت و عشق و پاکی و صمیمیت است. وجود قرآن و آیینه نشانه تطهیر و پاکی قلب و روح است، و سایر لوازم سفره هفت سین که با اندکی اختلافات در تمامی نقاط ایران به صورت مشترک کاربرد دارد عبارت‌اند از سبزه، تنگ ماهی با یک ظرف آب، سیب سمنو، سیر، سکه، سنجد، شیرینی‌جات و تنقلات از جمله قند، کشمش، خرما، مغز گردو و تخم مرغ رنگی.
در شهرستان‌های قوچان، کلات نادر و نیز سایر نقاط کرمانج نشین نیز اکثر خانواده‌ها مبادرت به تهیه مقدمات این سفره و پهن نمودن آن در لحظه سال تحویل می‌کنند. از جمله مقدمات سفره هفت سین، تهیه سمنو و سبز کردن سبزه است که با آداب و تشریفات خاصی این کار انجام می‌شود. تهیه سمنو از جمله آداب قبل از مراسم تحویل سال محسوب است. طرز تهیه سمنو را در مبحث غداهایی که به مناسبت‌های خاص تهیه می‌کنند آورده‌ایم، قابل ذکر است که مردمان قوچان کلات و درگز ، به دو روز قبل از رسیدن عید نوروز" علفه" (alefeh) یعنی عید مرده‌ها می‌گویند و معتقدند در آن روز، ارواح مردگان آزاد می‌شوند و آنها در این روز به میان خانواده‌های خود می‌آیند تا در جشن و شادمانی آنان شریک باشند و روز قبل از عید نوروز را علفه زنده‌ها می‌گویند. کرمانج‌های خراسان شب سال تحویل را ینگیل (Yengil) می‌گویند.
هنگام تحویل سال، تمام اعضاء خانواده گرد سفره عید یا سفره هفت سین می‌نشینند و منتظر می‌مانند تا سال تحویل گردد. در آن هنگام، بزرگ خانواده که عبارت است از پدربزرگ و مادر بزرگ، در قسمت بالای سفره می‌نشیند و سایر افراد خانواده به ترتیب گرداگرد سفره حلقه می‌زنند. در آن هنگام، بزرگ خانواده مشغول قرائت قرآن می‌شود و کوچکترها نظاره‌گر کاسه پر از آب و سبزه می‌شوند، چرا که بر این باورند که این کار باعث روشنایی چشم و ابتهاج روح و گشایش در کار و زندگی می‌شود. بعد از سال تحوی، اعضاء خانواده عید را به همدیگر تبریک می‌گویند. بزرگ‌ترها کوچکترها را می‌بوسند و به آنها عیدی شامل تخم مرغ رنگ شده شیرینی و پول می‌دهند.
دید و بازدید
به محض تحویل سال، دید و بازدید شروع می‌شود. کوچکترها به بزرگترهای فامیل می‌روند و سال نو را تبریک می‌گویند. در مناطق روستایی قوچان بعد از تحویل سال مردم در میدان روستا گرد هم جمع می‌شوند و به اتفاق همدیگر ابتدا به خانه‌ی سیدها می‌روند. این رسم در مناطقی از جمله روستاهای آب جهان و تعدادی از روستاهای بخش فاروج مرسوم است. همچنین در مناطقی از روستاهای قوچان، مردم روستا دید و بازدید خود را از خانواده‌هایی که طی سال گذشته یکی از اعضاء خانواده یا بستگان و فامیل خود را از دست داده‌اند، شروع می‌کنند. دید و بازدید از افراد ریش سفید و کسانی که سنی از آنان گذشته به خاطر آن که احترام به آنان از رسوم دیرینه و دیر پای فرهنگ سنتی ایرانیان است، در مناطق روستایی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. لذا رفتن به دیدن ریش سفیدان روستا، وظیفه تمامی اهالی است که این کار در همان روز اول و دوم عید انجام می‌شود. به طور کلی دید و بازدید در مناطق روستایی قوچان به صورت درون خانوادگی و برون خانوادگی است و فرد روستایی بعد از فارغ شدن از دیدار اعضای اصلی خانواده طی یک برنامه و به صورت دسته جمعی و منظم در مکانی جمع می‌شوند و معمولاً از سمت راست به در خانه اهالی روستا می‌روند و خانه به خانه ضمن تبریک سال نو با آنان دیدار و سال خوبی را برای ایشان آرزو می‌کنند.
در گذشته در شهر قوچان رسم بود که درویشی دم در خانه افراد اعیان شهر چادر می‌زد و مهمان همان خانه بود، او بعد از دریافت عیدی خود، چادرش را جمع می‌کرد و به در خانه دیگری می‌رفت.
سیزده بدر
می‌توان گفت که سیزده، آخرین رسم از مراحل گذار شروع سال نو است که بعد از آن روز، مردم شرایط عادی زندگی خود را شروع می‌کنند و به طور کلی از تب و تاب سال نو فارغ می‌شوند. در این روز، مردم خود را برای رفتن به بیرون از خانه و در دامان طبیعت آماده می‌کنند. آنان از صبح روز سیزده تا به هنگام عصر در مناطق خوش آب و هوا به تفریح و سرگرمی می‌پردازند. بازی‌های گروهی، ورزش کشتی چوخه، رقص‌های محلی و غیره از جمله بازی‌ها و ورزش‌هایی است که مردم مناطق کرمانح نشین و نیز شهر قوچان در روز سیزده بدر انجام می‌دهند.
کشتی چوخه در ایام نوروز و خاصه در روز سیزده نوروز با نواختن دهل و سرنا که از سوی نوازندگان محلی نواخته می‌شود، شور و حال دیگری به این روز می‌دهد.
هر جا چمنی و یا خاک نرمی وجود داشته باشد، آنجا محل برگزاری این کشتی است. رقص‌های محلی همچون رقص با چوب، چوب بازی، رقص یک قرسه و دو قرسه و سه قرسه و چپ راسته از جمله رقض‌های آیینی است که در روز سیزده بدر از سوی مردان و زنان انجام می‌شود. در گذشته‌های نه چندان دور، در شهر قوچان محله‌ای به نام عیدگاه وجود داشت که مردم قوچان روز سیزده را آنجا می‌گذراندند، ولی در حال حاضر یکی از مراکزی که کانون گردهم آیی مردم در روز سیزده نوروز است، بقعه سلطان ابراهیم است که مردم جهت زیارت این امام زاده به آنجا می‌روند و در دشت‌های پیرامون این امام زاده به تفریح و سرگرمی می‌پردازند. از جمله بازی‌های گروهی که در روز سیزده بدر طرفداران زیادی دارد، می‌توان به بازی او پشتک یا او پشتنک (postanak) و بازی پادشاه وزیر و گوگ چمبه (gug combe) اشاره نمود.
عشایر کرمانج شهرستان قوچان معتقدند، در این روز می‌بایستی از روی آب روان پرید و سبزه‌ای را که در روزهای قبل از عید پرورش داده‌اند، به آب انداخت. دختران دم بخت نیز مبادرت به گره زدن سبزه می‌کنند و معتقدند که با این کار بخت آنان باز خواهد شد. زیارت مرقد مطهر امام زادگان خاصه زیارت مرقد امام زاده سلطان ابراهیم و همچنین زیارت قبور از جمله رسم‌های رایج مردم قوچان در روز سیزده است.
از دیگر آیین‌ها و مراسمی که در فصل بهار در بین عشایر کرمانج و روستاییان قوچان رایج است این است که در روز بیست و سوم یا هفته آخر اردیبهشت، مردم دست از کار کشیده و به منطقه باباکمر می‌روند. باباکمر در 2 کیلومتری جنوب بیگلر در دامنه‌ای سبز و خرم و حاشیه چشمه‌ساری قرار گرفته که درختان کهنسال اطراف آن را احاطه کرده است. مردم، گروه گروه پیاده و سواره به طرف باباکمر حرکت می‌کنند و در دامنه‌های سرسبز این کوه جمع می‌شوند و با کشتی گرفتن، آن روز را سپری می‌کنند. بعضی از مردم هم به عنوان نذر و نیاز، گوسفندی را نیز قربانی می‌کنند و در همان جا در بین مردم تقسیم می‌کنند. منطقه باباکمر از نگاه مردم قوچان یکی از مناطق زیارتگاهی محسوب می‌شود و معتقداند که مزار باباکمر در نقطه‌ای از کوه باباکمر است. لذا بعد از انجام مراسم جشن و سرور برای زیارت و قرائت فاتحه به پای آن کوه می‌روند. کرمانج‌ها در طی سال با برگزاری آیین‌ها و مراسم، حس همگرایی و وفاق اجتماعی را به نمایش می‌گذارند، زیرا به باورشان زندگی پر از فراز و نشیب سخت و آسان است و بایستی این مصائب و مشکلات معیشت و طبیعت روزگار را در یک چنین مواقعی از خود دور کرد و از طرفی از حال و روز همدیگر باخبر شد.
کتابنامه:
مکاری، محمد (1386ش): مردم‌نگاری شهرستان قوچان، تهران، مرکز اسناد پژوهشکده مردم‌شناسی، صص 65-69.
مکاری، محمد قندهاریزاده، فرزاد (1382ش): مردم‌نگاری شهرستان کلات نادر، تهران، مرکز اسناد پژوهشکده مردم‌شناسی، صص 145-148.
مکاری، محمد.تراب‌زاده، عباس (1374ش): مردم‌نگاری شهرستان درگز، تهران، مرکز اسناد پژوهشکده مردم‌شناسی، صص 234-241.
شکورزاده، ابراهیم (1363ش): عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، انتشارات سروش، 77-
125.
میراث ملی (1389ش): فصلنامه تخصصی معاونت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، شماره 6.
آذر، اسماعیل (1390ش): سرزمین نوروز، پیشینه، آداب و رسوم، جلد دوم، انتشارات بنیاد فرهنگی هنری رودکی، صص 9-18.
منبع:
مردم شناسی نوروز، (مجموعه مقالات همایش ملی نوروز، میراث صلح)، علیرضا حسن زاده ، مهدی حشمتیان تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کهن نوبنت اول 1394
مراسم خانه تکانی
خانه تکانی عبارت است از تمیز کردن مکان و اسباب و اثاثیه زندگی، هر چند این عمل تغییر در ظواهر و زندگی است. رویکرد به این عمل از یک باور و اعتقاد ناشی می‌شود که می‌توان گفت ریشه در آیین‌های ایران باستان و همچنین آموزه‌های دین مبین اسلام دارد، خانه تکانی منزل و حفظ نظافت و بهداشت محیط زندگی و آراستگی و نظافت و پاکیزگی سر و بدن انسان به هنگام تحویل سال نو، آنگاه که فرد دعا می‌کند که خداوند در آن لحظه حال او را به نیکوترین حال‌ها تبدیل کند. در اصل پیوند بین دو عنصر مادی و معنوی یا ظاهر و باطن شخص است. می‌توان گفت، خانه تکانی مانند خیلی از مراسم عید نوروز اختصاص به مکان جغرافیایی خاصی ندارد و در تمامی نقاط ایران و هر جا که فرهنگ ایرانی رواج داشته باشد، جزء رسم‌های مقدماتی عید نوروز است. این مراسم نیز در تمامی نقاط شهرستان قوچان با شور و حال زاید‌الوصفی اجراء می‌شود و تمامی اعضاء یک خانواده موظف هستند به صورت همیاری و تعاون در این کار گروهی و شخصی شرکت کند.
هر جا چمنی و یا خاک نرمی وجود داشته باشد، آنجا محل برگزاری این کشتی است. رقص‌های محلی همچون رقص با چوب، چوب بازی، رقص یک قرسه و دو قرسه و سه قرسه و چپ راسته از جمله رقض‌های آیینی است که در روز سیزده بدر از سوی مردان و زنان انجام می‌شود. در گذشته‌های نه چندان دور، در شهر قوچان محله‌ای به نام عیدگاه وجود داشت که مردم قوچان روز سیزده را آنجا می‌گذراندند، ولی در حال حاضر یکی از مراکزی که کانون گردهم آیی مردم در روز سیزده نوروز است، بقعه سلطان ابراهیم است که مردم جهت زیارت این امام زاده به آنجا می‌روند و در دشت‌های پیرامون این امام زاده به تفریح و سرگرمی می‌پردازند. از جمله بازی‌های گروهی که در روز سیزده بدر طرفداران زیادی دارد، می‌توان به بازی او پشتک یا او پشتنک (postanak) و بازی پادشاه وزیر و گوگ چمبه (gug combe) اشاره نمود.
تهیه سفره هفت سین
این سفره که عبارت است از چیدن ابزار و وسایل که باعث گردآمدن اعضاء خانواده به دور هم به گاه سال تحویل می‌شود، در اصل پیام‌رسان دوستی و محبت و عشق و پاکی و صمیمیت است. وجود قرآن و آیینه نشانه تطهیر و پاکی قلب و روح است، و سایر لوازم سفره هفت سین که با اندکی اختلافات در تمامی نقاط ایران به صورت مشترک کاربرد دارد عبارت‌اند از سبزه، تنگ ماهی با یک ظرف آب، سیب سمنو، سیر، سکه، سنجد، شیرینی‌جات و تنقلات از جمله قند، کشمش، خرما، مغز گردو و تخم مرغ رنگی.
در شهرستان‌های قوچان، کلات نادر و نیز سایر نقاط کرمانج نشین نیز اکثر خانواده‌ها مبادرت به تهیه مقدمات این سفره و پهن نمودن آن در لحظه سال تحویل می‌کنند. از جمله مقدمات سفره هفت سین، تهیه سمنو و سبز کردن سبزه است که با آداب و تشریفات خاصی این کار انجام می‌شود. تهیه سمنو از جمله آداب قبل از مراسم تحویل سال محسوب است. طرز تهیه سمنو را در مبحث غداهایی که به مناسبت‌های خاص تهیه می‌کنند آورده‌ایم، قابل ذکر است که مردمان قوچان کلات و درگز ، به دو روز قبل از رسیدن عید نوروز" علفه" (alefeh) یعنی عید مرده‌ها می‌گویند و معتقدند در آن روز، ارواح مردگان آزاد می‌شوند و آنها در این روز به میان خانواده‌های خود می‌آیند تا در جشن و شادمانی آنان شریک باشند و روز قبل از عید نوروز را علفه زنده‌ها می‌گویند. کرمانج‌های خراسان شب سال تحویل را ینگیل (Yengil) می‌گویند.
هنگام تحویل سال، تمام اعضاء خانواده گرد سفره عید یا سفره هفت سین می‌نشینند و منتظر می‌مانند تا سال تحویل گردد. در آن هنگام، بزرگ خانواده که عبارت است از پدربزرگ و مادر بزرگ، در قسمت بالای سفره می‌نشیند و سایر افراد خانواده به ترتیب گرداگرد سفره حلقه می‌زنند. در آن هنگام، بزرگ خانواده مشغول قرائت قرآن می‌شود و کوچکترها نظاره‌گر کاسه پر از آب و سبزه می‌شوند، چرا که بر این باورند که این کار باعث روشنایی چشم و ابتهاج روح و گشایش در کار و زندگی می‌شود. بعد از سال تحوی، اعضاء خانواده عید را به همدیگر تبریک می‌گویند. بزرگ‌ترها کوچکترها را می‌بوسند و به آنها عیدی شامل تخم مرغ رنگ شده شیرینی و پول می‌دهند.
دید و بازدید
به محض تحویل سال، دید و بازدید شروع می‌شود. کوچکترها به بزرگترهای فامیل می‌روند و سال نو را تبریک می‌گویند. در مناطق روستایی قوچان بعد از تحویل سال مردم در میدان روستا گرد هم جمع می‌شوند و به اتفاق همدیگر ابتدا به خانه‌ی سیدها می‌روند. این رسم در مناطقی از جمله روستاهای آب جهان و تعدادی از روستاهای بخش فاروج مرسوم است. همچنین در مناطقی از روستاهای قوچان، مردم روستا دید و بازدید خود را از خانواده‌هایی که طی سال گذشته یکی از اعضاء خانواده یا بستگان و فامیل خود را از دست داده‌اند، شروع می‌کنند. دید و بازدید از افراد ریش سفید و کسانی که سنی از آنان گذشته به خاطر آن که احترام به آنان از رسوم دیرینه و دیر پای فرهنگ سنتی ایرانیان است، در مناطق روستایی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. لذا رفتن به دیدن ریش سفیدان روستا، وظیفه تمامی اهالی است که این کار در همان روز اول و دوم عید انجام می‌شود. به طور کلی دید و بازدید در مناطق روستایی قوچان به صورت درون خانوادگی و برون خانوادگی است و فرد روستایی بعد از فارغ شدن از دیدار اعضای اصلی خانواده طی یک برنامه و به صورت دسته جمعی و منظم در مکانی جمع می‌شوند و معمولاً از سمت راست به در خانه اهالی روستا می‌روند و خانه به خانه ضمن تبریک سال نو با آنان دیدار و سال خوبی را برای ایشان آرزو می‌کنند.
در گذشته در شهر قوچان رسم بود که درویشی دم در خانه افراد اعیان شهر چادر می‌زد و مهمان همان خانه بود، او بعد از دریافت عیدی خود، چادرش را جمع می‌کرد و به در خانه دیگری می‌رفت.
سیزده بدر
می‌توان گفت که سیزده، آخرین رسم از مراحل گذار شروع سال نو است که بعد از آن روز، مردم شرایط عادی زندگی خود را شروع می‌کنند و به طور کلی از تب و تاب سال نو فارغ می‌شوند. در این روز، مردم خود را برای رفتن به بیرون از خانه و در دامان طبیعت آماده می‌کنند. آنان از صبح روز سیزده تا به هنگام عصر در مناطق خوش آب و هوا به تفریح و سرگرمی می‌پردازند. بازی‌های گروهی، ورزش کشتی چوخه، رقص‌های محلی و غیره از جمله بازی‌ها و ورزش‌هایی است که مردم مناطق کرمانح نشین و نیز شهر قوچان در روز سیزده بدر انجام می‌دهند.
کشتی چوخه در ایام نوروز و خاصه در روز سیزده نوروز با نواختن دهل و سرنا که از سوی نوازندگان محلی نواخته می‌شود، شور و حال دیگری به این روز می‌دهد.
هر جا چمنی و یا خاک نرمی وجود داشته باشد، آنجا محل برگزاری این کشتی است. رقص‌های محلی همچون رقص با چوب، چوب بازی، رقص یک قرسه و دو قرسه و سه قرسه و چپ راسته از جمله رقض‌های آیینی است که در روز سیزده بدر از سوی مردان و زنان انجام می‌شود. در گذشته‌های نه چندان دور، در شهر قوچان محله‌ای به نام عیدگاه وجود داشت که مردم قوچان روز سیزده را آنجا می‌گذراندند، ولی در حال حاضر یکی از مراکزی که کانون گردهم آیی مردم در روز سیزده نوروز است، بقعه سلطان ابراهیم است که مردم جهت زیارت این امام زاده به آنجا می‌روند و در دشت‌های پیرامون این امام زاده به تفریح و سرگرمی می‌پردازند. از جمله بازی‌های گروهی که در روز سیزده بدر طرفداران زیادی دارد، می‌توان به بازی او پشتک یا او پشتنک (postanak) و بازی پادشاه وزیر و گوگ چمبه (gug combe) اشاره نمود.
عشایر کرمانج شهرستان قوچان معتقدند، در این روز می‌بایستی از روی آب روان پرید و سبزه‌ای را که در روزهای قبل از عید پرورش داده‌اند، به آب انداخت. دختران دم بخت نیز مبادرت به گره زدن سبزه می‌کنند و معتقدند که با این کار بخت آنان باز خواهد شد. زیارت مرقد مطهر امام زادگان خاصه زیارت مرقد امام زاده سلطان ابراهیم و همچنین زیارت قبور از جمله رسم‌های رایج مردم قوچان در روز سیزده است.
از دیگر آیین‌ها و مراسمی که در فصل بهار در بین عشایر کرمانج و روستاییان قوچان رایج است این است که در روز بیست و سوم یا هفته آخر اردیبهشت، مردم دست از کار کشیده و به منطقه باباکمر می‌روند. باباکمر در 2 کیلومتری جنوب بیگلر در دامنه‌ای سبز و خرم و حاشیه چشمه‌ساری قرار گرفته که درختان کهنسال اطراف آن را احاطه کرده است. مردم، گروه گروه پیاده و سواره به طرف باباکمر حرکت می‌کنند و در دامنه‌های سرسبز این کوه جمع می‌شوند و با کشتی گرفتن، آن روز را سپری می‌کنند. بعضی از مردم هم به عنوان نذر و نیاز، گوسفندی را نیز قربانی می‌کنند و در همان جا در بین مردم تقسیم می‌کنند. منطقه باباکمر از نگاه مردم قوچان یکی از مناطق زیارتگاهی محسوب می‌شود و معتقداند که مزار باباکمر در نقطه‌ای از کوه باباکمر است. لذا بعد از انجام مراسم جشن و سرور برای زیارت و قرائت فاتحه به پای آن کوه می‌روند. کرمانج‌ها در طی سال با برگزاری آیین‌ها و مراسم، حس همگرایی و وفاق اجتماعی را به نمایش می‌گذارند، زیرا به باورشان زندگی پر از فراز و نشیب سخت و آسان است و بایستی این مصائب و مشکلات معیشت و طبیعت روزگار را در یک چنین مواقعی از خود دور کرد و از طرفی از حال و روز همدیگر باخبر شد.
کتابنامه:
مکاری، محمد (1386ش): مردم‌نگاری شهرستان قوچان، تهران، مرکز اسناد پژوهشکده مردم‌شناسی، صص 65-69.
مکاری، محمد قندهاریزاده، فرزاد (1382ش): مردم‌نگاری شهرستان کلات نادر، تهران، مرکز اسناد پژوهشکده مردم‌شناسی، صص 145-148.
مکاری، محمد.تراب‌زاده، عباس (1374ش): مردم‌نگاری شهرستان درگز، تهران، مرکز اسناد پژوهشکده مردم‌شناسی، صص 234-241.
شکورزاده، ابراهیم (1363ش): عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، انتشارات سروش، 77-
125.
میراث ملی (1389ش): فصلنامه تخصصی معاونت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، شماره 6.
آذر، اسماعیل (1390ش): سرزمین نوروز، پیشینه، آداب و رسوم، جلد دوم، انتشارات بنیاد فرهنگی هنری رودکی، صص 9-18.
منبع:
مردم شناسی نوروز، (مجموعه مقالات همایش ملی نوروز، میراث صلح)، علیرضا حسن زاده ، مهدی حشمتیان تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ کهن نوبنت اول 1394
بیشتر بخوانید:
جشن نوروز از مظاهر و شعارهای شیعه
نوروز در روایات شیعه و در کتاب التاج جاحظ بصرى
جامعه شناسی نام‌های تاریخ اسلام
